Ogólnopolski Festiwal Teatrów Szkolnych podczas Powszechnej Wystawy Krajowej – Poznań 1929 / Piotr Kotlarz

[Nasz portal – Miesięcznik Społeczno-Kulturalny WOBEC adresujemy w szczególności do młodzieży licealnej, studentów oraz środowisk intelektualno-artystycznych. Jednym z zadań jakie sobie stawiamy jest kreowanie twórczych postaw naszego społeczeństwa. Stąd ogłaszane przez nasz portal konkursy literackie, plastyczne i (ostatni) – teatralne. Propagując ideę teatrów szkolnych często wracamy do czasów Dwudziestolecia Międzywojennego. Uważamy bowiem, że doświadczenia tamtego okresu są na tyle ważne, że istnieje konieczność ich przypominania. Wiele inicjatyw z tamtego okresu warto wznowić. Jedną z nich było organizowanie przeglądów teatrów szkolnych.]

Powszechna Wystawa Krajowa – Poznań 1929 była wielkim pokazem dziesięcioletniego wysiłku wyzwolonego narodu. Obok innych osiągnięć zaprezentowano na niej dorobek w zakresie oświaty i szkolnictwa. Przygotowane przez Ministerstwo Wyznań Religijnych i Oświecenia Publicznego wystawy umieszczono w salach Pałacu Rządowego. Organizatorem wystaw szkolnych były kuratoria[1]. Sale 30–34 poświęcono prezentacji administracji szkolnej, w salach 118 i 119 pokazano zdjęcia budynków szkolnych oraz zdjęcia i eksponaty umeblowania szkolnego. W innych salach zaprezentowano dział bibliotek (36), historię oświaty (37), archiwum państwowe (38), administrację wyznaniową (39), nauczanie w szkołach ogólnokształcących, powszechnych i średnich (46–47, 48, 49, 52, 54, 116 i 117), kształcenie pedagogiczne i dokształcanie (50), wychowanie przedszkolne (50 A) i szkolnictwo specjalne (53), następnych kilkanaście sal poświęcono szkolnictwu zawodowemu. Pięć sal (59–63) poświęcono ukazaniu pracy wychowawczej w szkole.

Szkołom wyższym i nauce poświęcono osiem sal, na prezentację sztuki i kultury artystycznej przeznaczono cztery sale. Poza Pałacem Rządowym temat szkolnictwa pojawił się w pawilonie Wychowania Fizycznego i Higieny Szkolnej (opieka lekarska w szkołach, sanatoria i kolonie dla młodzieży szkolnej), w pawilonie Polski Współczesnej (wiadomości z nauki o Polsce współczesnej) i w pawilonie Polonii (oświata polska i szkolnictwo na emigracji)[2].

Z okazji Powszechnej Wystawy Krajowej z inicjatywy Ministerstwa Wyznań Religijnych i Oświecenia Publicznego utworzono w Poznaniu oryginalną formę teatru szkolnego, którego kierownictwo powierzono poloniście, krytykowi literackiemu i teatralnemu – Stefanowi Papée[3]. Teatr umieszczono w Gimnazjum im. K. Marcinkowskiego, w którym za fundusze Ministerstwa wybudowano specjalną scenę. Twórcy tego teatru postanowili skorzystać z tego, że targi odwiedzać miała młodzież z całej Polski[4]. Postanowiono, że uczniowie, którzy przybędą zwiedzać wystawę, następnego dnia urządzą przedstawienie. Wycieczka spełniała więc dwa cele: poznawczy i twórczy[5]. Widowiska obejrzało ponad dwadzieścia pięć tysięcy przybyłych z wycieczkami do Poznania uczniów. Program przeglądu został opracowany przez wizytatora Papée, zawarty też jest w rozporządzeniu Kuratorium Okręgu Szkolnego Poznańskiego z dnia 25 września 1928 roku[6].

W Festiwalu Teatrów Szkolnych w auli Gimnazjum im. K. Marcinkowskiego wzięło udział czterdzieści siedem zespołów (z dwudziestu dziewięciu środowisk, szkoły średnie, powszechne i zawodowe), które zagrały pięćdziesiąt cztery przedstawienia. Pokazano także widowiska o charakterze rapsodycznym, adaptacje i montaże oraz sztuki folklorystyczne (łącznie osiemdziesiąt cztery przedstawienia)[7]. Zdzisław Kwieciński pisze o pięćdziesięciu sześciu zespołach szkolnych i kilku zespołach zakwalifikowanych jako „goście”[8] – czyli wspomina łącznie o ponad sześćdziesięciu zespołach, które przywiozły ze sobą własne kostiumy i dekoracje.

Stefan Papée (będąc radykalnym zwolennikiem tezy, że teatr szkolny powinien mieć swój własny repertuar) nie przyjmował zgłoszeń na wystawę[9] tych teatrów szkolnych, które przygotowały spektakle uznanych pisarzy współczesnych, grywane wówczas na scenach zawodowych. Papée, który wysoko cenił reformatorskie idee Komarnickiego, dążył do tego, aby każde wystawiane w czasie przeglądu przedstawienie było wynikiem twórczej pracy w laboratorium teatralnym, w którym uczono się żyć poezją i teatrem i zdobywano nowy, własny wyraz dla wspólnie opracowanego przedstawienia[10]. W przeglądzie przeważały przedstawienia pełnospektaklowe i inscenizacje regionalne. Większość spektakli wypełniały sztuki wieloaktowe i wieloodsłonowe. Nawet gdy inscenizowano zwyczaje i pieśni ludowe, łączono je w większe całości. Uczniowie i nauczyciele Państwowego Seminarium w Siennicy, przygotowując „Wesele mazurskie”, wzorowali się na rzeczywistym weselu mazurskim. Za wzór posłużył im obrzęd weselny z wioski pod Kołbielą – Kąty Królewskie; zachowali oryginalną muzykę, melodię, rytmikę, tańce, obrzędy i stroje. Jedynie tekst wiążący oparto na wierszu Teofila Lenartowicza „Do mojego grajka”. Dialogi, wyrażające pragnienia i cechy mieszkańców ówczesnej wioski mazurskiej, napisał jeden z uczniów seminarium.

Analizując repertuar poznańskiego festiwalu Zdzisław Kwieciński wyodrębnił w nim repertuar literacki klasyczny, literacki nowy, teatr regionalny i przedstawienia, które określił mianem „światek dzieci”. Jego zdaniem większość zespołów prezentowała przedstawienia o dużej wartości literackiej i pedagogicznej[11].

Jedną z ciekawszych propozycji repertuarowych była „Tragedia o polskim Scylurusie i trzech synach koronnych ojczyzny polskiej” Jana Jurkowskiego. Ten wydobyty z zapomnienia moralitet z 1604 roku grali uczniowie Gimnazjum im. B. Nowodworskiego w Krakowie w transkrypcji i reżyserii nauczyciela tej szkoły Antoniego Euzebiusza Balickiego. Muzykę do przedstawienia skomponował M. Świerzyński a balet ułożył J. Nowotarski. Wystawiano też sztukę Norwida „Krakus, książę niezłomny” przygotowaną przez młodzież z Gimnazjum im. Marcinkowskiego z Poznania. Młodzież z Łowicza zagrała „Turonia” Żeromskiego. Z krótkich form prozatorskich zainscenizowano „Księdza Piotra” Przerwy-Tetmajera i „Echa leśne” Żeromskiego. Wystawiono też „Pieśń świętojańską o sobótce”. Przedstawienie w oparciu o ten utwór Kochanowskiego zagrały uczennice seminarium nauczycielskiego z Tarnopola pod kierunkiem Klary Bietkowskiej (inscenizacja), Zofii Tureckiej (reżyseria), Mieczysława Kowalskiego (muzyka) i Heleny Janickiej (dekoracje i kostiumy). Próbę połączenia „Pieśni świętojańskiej…” z fragmentami „Starej baśni” Kraszewskiego w całość widowiskową podjęły uczennice Gimnazjum Żeńskiego w Kępnie[12]. W stylu proponowanym przez Komarnickiego młodzież opracowała wiersze Juliana Tuwima, Kazimierza Wierzyńskiego, Antoniego Słonimskiego i Marii Pawlikowskiej[13].

Wpływ teatrów ludowych dostrzec można było m.in. w utworach przygotowanych przez młodzież z dwóch gimnazjów warszawskich, reżyserowanych przez Jędrzeja Cierniaka: „Franusiowa dola”[14], bajecznie kolorowy „Rok Polski w zwyczaju i obrzędzie” i zamaszyste „Wesele Krakowskie”. W podobnym duchu utrzymane było przedstawienie przygotowane przez autora głośnego wówczas „Wesela na Kurpiach”, ks. Skórkowskiego, który tym razem przygotował widowisko dotyczące obrzędu przenosin – „Przenosiny na Kurpiach”. Młodzież z Siennicy przedstawiła „Wanisiele Mazurskie” [Wesele Mazurskie]; wilnianie obyczaje Wileńszczyzny w swoim „Weselu” i przedstawieniu zatytułowanym „Żytnie żniwa”; z dwoma inscenizacjami wystąpili również młodzi górale z Poronina[15].

Z repertuaru antycznego widzowie obejrzeli inscenizację fragmentów „Iliady” („Pomór”, „Gniew”), Sofoklesa „Antygonę”, Eurypidesa „Helenę”, Arystofanesa „Ptaki” oraz „Braci” Terencjusza. Przedstawieniami sztuk starożytnych Greków i Rzymian kierował zasłużony dla upowszechniania antyku prof. Michał Bogucki, twórca Koła Miłośników Dramatu Klasycznego na Uniwersytecie Jagiellońskim. „Helenę” Eurypidesa w przekładzie Jana Kasprowicza oraz „Ptaki” Arystofanesa w przekładzie Józefa Jedlicza przygotowała młodzież pod kierownictwem i w reżyserii Stefana Cybulskiego, wizytatora Ministerstwa Wyznań Religijnych i Oświecenia Publicznego, zasłużonego propagatora teatru klasycznego wśród młodzieży warszawskiej. „Braci” Terencjusza w przekładzie wierszem i w reżyserii Bolesława Karpińskiego przywiozło Gimnazjum Klasyczne im. Komeńskiego z Leszna. W repertuarze pojawiły się także przedstawienia oparte na tekstach pisarzy polskich: fragmenty „Pana Tadeusza”, dwie komedie Aleksandra Fredry, „Krakus” Norwida, przeróbki nowel i powieści Kraszewskiego, Sienkiewicza, Tetmajera i Żeromskiego. W sumie przedstawiono aż dwadzieścia jeden widowisk opartych o literaturę nowożytną. Zdaniem Zdzisława Kwiecińskiego najciekawszą była – wspomniana wyżej – „Tragedia o polskim Scyrulusie i trzech synach koronnych ojczyzny polskiej” Jurkowskiego[16]. Niestety na wystawę nie dojechały uczennice Gimnazjum Żeńskiego E. Łubasiewicz-Majewskiej w Warszawie, które przygotowywały fragmenty „Heleny” Eurypidesa i młodzież warszawskiego Gimnazjum Męskiego im. Reytana z „Rhesosem” Eurypidesa[17].

Najskromniej przedstawiał się repertuar dla dzieci najmłodszych. Przygotowano dla nich osiem widowisk wypełnionych tańcami, śpiewami, baśniami i łatwymi obrazkami z historii ojczystej. Harcerze z Gimnazjum Gdańskiego w ramach Powszechnej Wystawy zaprezentowali w poznańskim Teatrze Szkolnym inscenizację piosenek legionowych[18]. Warto tu wspomnieć o wydarzeniu parateatralnym, w którym brały udział uczennice szkół kaliskich, jakim były tzw. „Żywe szachy” przygotowane przez nauczycielkę z Kalisza Marię Trzeciakową[19]. Wzbudziło ono sporą sensację w czasie PWK, a także przyczyniło się do popularyzacji szachów. Dydaktyczne znaczenie tego sportu doceniło dziś szkolnictwo wielu państw europejskich; w ponad trzydziestu szachy są ujęte w programach szkolnych.

Przegląd teatrów szkolnych w czasie Powszechnej Wystawy Krajowej ukazał, że w ówczesnej Polsce istniały sprzyjające warunki do rozwoju teatru szkolnego. Warty podkreślenia jest fakt pomocy w organizacji Przeglądu ze strony władz centralnych. Ministerstwa WRiOP (ministra Sławomira Czerwińskiego) i kuratorium w Poznaniu (kuratora Joachima Namysła)[20]. Festiwal pokazał, że teatr szkolny powinien posiadać własny repertuar, własny styl gry i oprawę sceniczną[21]. Repertuar festiwalu wskazuje, że w okresie tym w teatrze szkolnym dominowały koncepcje Lucjusza Komarnickiego, Jędrzeja Cierniaka i Stefana Cybulskiego. Organizatorzy uznali, że należy podjęte działania kontynuować, a ujawnione inicjatywy podchwycić, utrwalać i udoskonalać; postanowili przy współudziale kuratorium w Poznaniu utworzyć pierwszy stały teatr szkolny w Rzeczypospolitej (na scenie Auli Gimnazjum im. K. Marcinkowskiego). Nazwę „Teatr Szkolny na PWK” zmieniono na „Poznański Teatr Szkolny”. Zamiarem twórców tego teatru było prezentowanie kilku przedstawień scen młodzieżowych miesięcznie[22]. W rok po wystawie nauczyciele języka polskiego zgromadzeni na II Ogólnopolskim Zjeździe Polonistów w Krakowie jednogłośnie przyjęli wniosek, w którym podkreślali przydatność utworzenia stałych teatrów uczniowskich w poszczególnych okręgach szkolnych na wzór instytucji powstałej w Poznaniu. Uważali, że mogą one oddać znaczne usługi w nauczaniu języka polskiego i szerzej – kulturze narodowej[23].

                                                                    Piotr Kotlarz

Przypisy:

• [1] : Powszechna Wystawa Krajowa w Poznaniu, „Dziennik Urzędowy Kuratorium Okręgu Szkolnego Krakowskiego” 1929, s. 71–72 [zgłoszenia], s. 149–150 [sprawy organiza-cyjne], s. 193–194 [sprawy Organizacyjne], 196. Wystawę krajową do 17 lipca zwiedziło 102 075 uczniów.
• [2] : H. G. [Henryk Galle], Szkolnictwo i oświata na Powszechnej Wystawie Krajowej w Poznaniu, „Przegląd Pedagogiczny” 1929, nr 23, s. 556–557.
• [3] Był on również pedagogiem wykładającym w gimnazjum humanistycznym im. Adama Mickiewicza w Poznaniu.
• [4] Szacowano, że na PWK przybędzie ok. 300 000 młodzieży. Ministerstwo WRiOP podjęło szereg działań organizacyjnych. Powołano specjalny Komitet Wycieczkowy, wydano Informator, Ministerstwo Komunikacji podjęło decyzję o wprowadzeniu specjalnych ulg dla młodzieży udającej się na Wystawę (33%). By zapewnić uboższej młodzieży udział w Wystawie, niektóre szkoły w celu przyjścia z pomocą organizowały różne imprezy, jak: przedstawienia, koncerty, zabawy szkolne itp., współdziałając w tej akcji z kołami opieki rodzicielskiej i organami samorządu szkolnego. Por.: J. Hellmann, Ministerstwo WRiOP na PWK w Poznaniu, „Oświata i Wychowanie” 1929, z. 1, s. 83–88.
• [5] : Z. Kwieciński, Z doświadczeń dawnego teatru szkolnego w Polsce…, s. 26.
• [6] : Z. Karłowska, dz. cyt., Poznań 1937, s. 15.

[7] Por.: S. Papée, Z zagadnień teatru szkolnego, „Scena Polska” 1938, z. 4, s. 915. Do udziału w konkursie zgłosiło się jeszcze kilkadziesiąt innych teatrów szkolnych, ale przypuszczalnie trudności finansowe lub niedopełnienie formalności uniemożliwiło ich uczestnictwo. Szczegółowy wykaz przedstawień zgłoszonych do udziału w wystawie można znaleźć w: Powszechna Wystawa Krajowa, Teatr szkolny, Poznań 1929.

• [8] Gościnnie wystąpiły: Gimnazjum Polskie w Gdańsku, młodzież czeska szkół miasta Pragi (Aleksander Fredro „Odludki i poeta”) oraz teatry z Bułgarii, Jugosławii i Rumunii. Por.: Powszechna Wystawa Krajowa…, s. 17.
• [9] O przyjęciu poszczególnych zgłoszeń do repertuaru decydowała również komisja ministerialna w Warszawie. W jej skład wchodzili wizytator J. Michałowska i J. Cierniak. Por.: Teatr szkolny na Powszechnej Wystawie Krajowej, „Głos Nauczycielski” 1929, nr 24, s. 368.

[10] Powszechna Wystawa Krajowa. Teatr szkolny, Poznań 1929, s. 93; J. L. [Jan Lorentowicz], Teatr szkolny, „Teatr” 1930, nr 2, s. 33.

• [11] : Z. Kwieciński, Książka o teatrze szkolnym na PWK, „Teatr Ludowy” 1929, nr 12, 240.

[12] Por.: Z. Kwieciński, Pisarze staropolscy na scenach ochotniczych, „Pamiętnik Teatralny” 1960, z. 3–4, s. 492; S. Papée, Teatr szkolny…, s. 118–119.

• [13] Teatr szkolne, które nie przybyły na wystawę, przygotowywały m.in.: Henryka Sienkiewicza „Zagłoba swatem” (Gimnazjum Koedukacyjne z Białegostoku), Aleksandra Fredry „Nikt mnie nie zna” (państwowe Gimnazjum im. Tadeusza Kościuszki z Bielska Podlaskiego; Aleksandra Fredry „Ciotunię” (Gimnazjum Żeńskie im. Unii Lubelskiej z Lublina); sztukę Marii Konopnickiej „Pan Balcer” (Państwowe Seminarium Nauczycielskie Żeńskie z Radomia); Juliusza Słowackiego „Balladynę” (Państwowe Gimnazjum Humanistyczne z Rawicza). Por.: Powszechna Wystawa Krajowa. Teatr szkolny, Poznań 1929, s. 14 – 17.
• [14] Zdzisław Kwieciński, recenzując książkę Stefana Papée pt. „Teatr szkolny. Poznań Maj – Wrzesień 1929 roku”, podaje jako tytuł tej sztuki: „Dola człowieka w ludowej pieśni”. Por. Z. Kwieciński, Książka o teatrze szkolnym na PWK, „Teatr Ludowy” 1929, nr 12, s. 240.
• [15] Wiele spektakli odwołujących się do zwyczajów i obrzędów ludowych przygotowały również inne zespoły szkolne, które, niestety, nie przybyły na wystawę. Wśród nich wymienić warto: „Wesele kaszubskie” (Państwowe Gimnazjum Żeńskie im. Emilii Plater z Warszawy); „Wycinanki Łowickie” (Państwowe Gimnazjum Żeńskie im. J. U. Niemcewi-cza z Łowicza); „Zabawy ludowe w okresie świąt Bożego Narodzenia” (Koło Krajoznaw-cze Młodzieży Szkolnej Polskiego Towarzystwa Krajoznawczego z Krakowa); „Kujawiak” (Państwowe Gimnazjum Żeńskie im. M. Konopnickiej z Włocławka); czy „Krakowskie wesele” (Państwowe Seminarium Męskie i Państwowe Seminarium Żeńskie z Grodna). Por.: Powszechna Wystawa krajowa…, s. 14–17; por też: S. Papée, Teatr szkolny na Powszechnej Wystawie Krajowej, „Teatr Ludowy” 1929, nr 12, s. 236–239.
• [16] : Z. Kwieciński, Książka o teatrze szkolnym…, s. 241; por. też: S. Papée, Teatr szkolny na Powszechnej Wystawie Krajowej…, s. 239. Sztukę tę wystawiono wcześniej w Krako-wie w 1927 roku w Gimnazjum im. B. Nowodworskiego, wśród uczniów byli też dwaj synowie Balickiego: Władysław i Juliusz. Por.: Balicki – internet: www.wsp. krakow. pl/konspekt/29/index.php?=024-24k; Autorzy hasła: Jurkowski Jan, Tragedia o polskim Scylurusie, podają, że sztukę tę wystawiono w teatrze „Bagatela” w Krakowie 25 i 28 marca 1928 roku. Por.: Dramat staropolski od początków do powstania sceny narodowej. Bibliografia, t. 1, Teksty dramatyczne drukiem wydane do r. 1765, opr. zespół pod kierunkiem W. Korotaja, Wrocław 1965, s. 168. Premiera tego moralitetu odbyła się w Krakowie w 1928 roku. Por.: Z. Kwieciński, Pisarze staropolscy na scenach ochotniczych, „Pamiętnik Teatralny” 1960, z. 3–4, s. 496.
• [17] : Teatr szkolny. Powszechna Wystawa krajowa…, s. 15; por. też: Z. Kwieciński, Książka o teatrze szkolnym na PWK, „Teatr Ludowy” 1929, nr 12, s. 241; St. Papée, Teatr szkolny na Powszechnej Wystawie Krajowej w Poznaniu, „Teatr Ludowy” 1929, nr 12, 239. [Dziś autentyczność przypisywanego Eurypidesowi „Rhesosa” jest kwestionowana.]

[18] Por.: Z. Ciesielski, Teatr polski w Wolnym Mieście Gdańsku 1920–1939, Gdańsk 1969,78; Por. też: Harcerze Gimnazjum Polskiego w Gdańsku na gościnnych występach w teatrze Szkolnym im. K. Marcinkowskiego w Poznaniu, „Gazeta Gdańska – Gazeta Morska” 1929, nr 139; Młodzież polska z Gdańska w Teatrze Szkolnym, „Kurier Poznański” 1929, nr 322; S. Papée, Drogi i cele teatru szkolnego, Poznań 1930.

• [19] : Spróbujmy jeszcze coś ustalić (4) Oświadczam, że piszę, „Południowa Wielkopolska” 1982, nr (235), s. 6.
• [20] : S. Papée, Drogi i cele teatru szkolnego, Poznań 1930, s. 8.
• [21] : Z. Kwieciński, Z doświadczeń dawnego teatru szkolnego…, s. 26–27; por. też: Wroński, Teatr szkolny i jego funkcje wychowawcze, Kraków 1974, s. 13; S. Papée, Teatr szkolny na Powszechnej Wystawie Krajowej, „Teatr Ludowy” 1929, nr 12, s. 236–239; Z. Kwieciński, Książka o teatrze szkolnym na PWK (S. Papée „Teatr szkolny, Poznań. Maj – Wrzesień 1929 roku”) [recenzja książki], „Teatr Ludowy” 1929, nr 12, s. 240–241; Zofia Karłowska, dz. cyt., Poznań 1937, s. 14–15.
• [22]: S. Papée, Teatr Szkolny na Powszechnej Wystawie Krajowej, „Teatr Ludowy” 1929, nr 12, s. 239.
• [23] : I. Michalska, G. Michalski, dz. cyt., s. 103, 104; S. Papée, Drogi i cele teatru szkolnego, Poznań 1930, s. 80, 81; por. też: L. Płoszewski, Stefan Papée: Drogi i cele teatru szkolnego, Poznań 1930 [recenzja], „Polonista” 1931, z. II, s. 80.

Obraz wyróżniający: Opis obrazu: Teatry szkolne na Powszechnej Wystawie Krajowej w Poznaniu. „Pieśń Świętojańska o Sobótce”. Lipiec 1929 r. [Zbiory NAC on-line.]