[Poniższy teksy to zaledwie próba opisania sytuacji kulturowej ludów zamieszkujących wskazane tereny w III i II tysiącleciu p.n.e. Jeszcze mniej wiemy o historii politycznej ówczesnych mieszkańców tych obszarów. Wiele odkryć archeologicznych, które nieco przybliżają nam ten obraz dokonanych zostało dopiero pod koniec XX i w początkach XXI wieku. Są one jednak wciąż bardzo szczątkowe i wobec całkowitego braku źródeł pisanych skazani jesteśmy na bardzo dyskusyjne hipotezy. Badania genetyczne (wciąż niedoskonałe) sięgają zaledwie kilku ostatnich lat. Niemniej jednak podejmujemy próby rekonstrukcji. Są to jednak dopiero pierwsze próby. Podejmuję je z pokorą… staram się nie wyciągać zbyt daleko idących wniosków. Warto jednak już tu podkreślić, że ruchy ludności tak przed omawianym okresem, jak i później były na tyle znaczne, że wyciąganie z nich wniosków odnoszących się do naszych czasów (a czynią tak nawet bardzo znaczący politycy, np. Putin, graniczą wręcz ze śmiesznością.]
Granicą przemian gospodarczo-kulturowych Eurazji były lasy umiarkowanej i subarktycznej strefy północno-wschodniej Europy oraz ogromnych obszarów kontynentalnego klimatu północno-wschodniej Azji. Wynikało to z odrębności klimatu, a także takich czynników jak gleba, zasoby botaniczne i warunki komunikacyjne. Obszary te zamieszkiwały ludy będące następcami wcześniejszych grup, przypuszczam, że dołączyły do nich również grupy zbieracko-łowieckie wypierane z terenów zajmowanych przez ludy o innych, bardziej wydajnych formach gospodarki, dzisiejsze badania genetyczne wskazują m.in. na migrację na te obszary niektórych ludów powiązanych z kulturą ceramiki sznurowej i innych kultur z zachodu lub południa. Z drugiej strony warunki geograficzne i powstałe na tym obszarze środowisko społeczne umożliwiały kolejne odkrycia cywilizacyjne, które później były przejmowane przez inne społeczeństwa.
W północnej części Wielkiego Stepu (okolice miasta Czelabińsk na Uralu) na pograniczu Europy Wschodniej i Azji Środkowej, rozwijała się Kultura Sintaszta-Pietrowka (ros. Синташтинская культура, ang. Sintashta culture, również Sintashta-Petrovka culture lub Sintashta-Arkaim culture), datowana na 2100–1800 rok p.n.e. Wśród zachowanych artefaktów tej kultury znajdują się m.in. najstarsze znane rydwany, które zostały odnalezione w grobach elit jej przedstawicieli. Przypuszcza się, że to ludy tej kultury były pierwszymi ich twórcami i później wynalazek ten został przejęty przez pozostałe społeczeństwa Azji, Afryki później Europy[1]. Nie potrafimy odtworzyć formy organizacyjnej ludów tej kultury. Ich siedzibami były grody, w których szacunkowo zamieszkiwało od 200 do 700 osobników. Zdaniem niektórych archeologów do 2300 roku p.n.e. w miejscach związanych z grupami kulturowymi Sintashta i Petrovka w północnym Kazachstanie intensywnie eksploatowano udomowione bydło, owce i kozy oraz z konie, okazjonalnie polując na dziką faunę. W grodziskach związanych z tą kulturą natrafiono również na ślady po kopalniach miedzi oraz na wyroby z brązu, co jest nietypowym zjawiskiem dla kultur rozwijających się na stepach.
Ze względu na problemy z identyfikacją szczątków pochodzących ze stanowiska archeologicznego Sintaszta, a młodszymi szczątkami pochodzącymi z późniejszych osiedli, kultura Sintaszta-Pietrowka stosunkowo niedawno została odróżniona od kultury andronowskiej. Obecnie kultura Sintaszta-Pietrowka uważana jest za osobną kulturę, która poprzedziła kulturę andronowską. Jednocześnie stanowi część tzw. horyzontu andronowskiego (ang. Andronovo horizon) związanego z wczesnym rozwojem języków indoirańskich.
Kultura Sintaszta-Pietrowka wyłoniła się w wyniku interakcji dwóch kultur, które ją poprzedziły. Nastąpiła bezpośrednio po kulturze połtawskiej (2700–2100 p.n.e.), która rozwijała się na stepach w regionie Uralu i rzeki Toboł. Kultura połtawska stanowiła gałąź kultury grobów jamowych, która przeniosła się na wschód pomiędzy 2800–2600 r. p.n.e. Kilka grodzisk pochodzących z czasów kultury Sintaszta-Pietrowka zostało wybudowanych na wcześniejszych grodziskach lub w pobliżu grobów pochodzących z okresu kultury połtawskiej. Dodatkowo motywy pochodzące z kultury połtawskiej występują na ceramice pochodzących z okresu kultury Sintaszta-Pietrowka. Ponadto wśród przedmiotów kultury materialnej pochodzących z okresu kultury Sintaszta-Pietrowka zauważa się wpływ późnej kultury abaszewskiej (2500–1900 p.n.e.).
Pierwsze grodziska kultury Sintaszta-Pietrowka powstały około 2100 r. p.n.e. w okresie zmian klimatycznych zachodzących na jałowym Stepie Kazachskim, klimat stał się bardziej suchy i mroźny. Podmokłe tereny położone wokół Uralu oraz górnego odcinka rzeki Toboł stanowiły na początku okresowe schronienie dla ludów w trakcie zim. W późniejszym okresie region stał się istotny dla przetrwania, co doprowadziło do stałego osiedlenia się ludów pasterskich z kultur połtawskiej i abaszewskiej.
W trakcie istnienia zarówno kultury abaszewskiej, jak i Sintaszta-Pietrowka dochodziło do wojen międzyplemiennych, które przyczyniły się do pogłębiania kryzysu wynikłego z powodu zmian klimatycznych i zwiększenia konkurencji o zasoby naturalne między plemionami. Rozwijała się technologia wojenna, doszło m.in. do wynalezienia rydwanu wojennego oraz powstawały liczne umocnienia wokół grodzisk.
Ludy z kultury Sintaszta-Pietrowka najprawdopodobniej posługiwały się językiem indoirańskim (hipotezę tę mogą jednak podważać ostatnie badania genetyczne wskazujące na pochodzenie ludów tej kultury z zachodu (z grupy ludów powiązanych z kulturą ceramiki sznurowej). Identyfikacja języka używanego przez ludy z kultury Sintaszta-Pietrowka opiera się na podobieństwach poszczególnych sekcji występujących w Rygwedzie, indyjskiej świętej księdze, w której zawarte są starożytne indo-irańskie pieśni religijne zapisane w sanskrycie wedyjskim, z rytuałami pogrzebowymi kultury Sintaszta-Pietrowka. Jednocześnie występują wyrazy, które wskazują na mieszanie się języków zarówno z grupy indoirańskiej, jak i ugrofińskich. Pozwala to na wysunięcie hipotezy, że kultura Sintaszta-Pietrowka powstała w wyniku mieszania się ludów posługujących się zarówno językami ugrofińskimi, jak i indoirańskimi.
Ludy kultury Sintaszta-Pietrowka rozwinęły technologię wydobycia i obróbki miedzi. Rudy miedzi były pozyskiwane z pobliskich kopalń (np. Worowskaja Jama) przez mieszkańców grodzisk i przetwarzane na stopy brązu składające się z miedzi oraz arsenu. Wydobycie miedzi prowadzone było na skalę niemal przemysłową – na stanowiskach archeologicznych Arkaim, Sintaszta oraz Ust’ie natrafiono na ślady pieców do wytapiania oraz żużlu. Znaczna część pozyskiwanych surowców była przeznaczana na eksport do miast położonych w regionie Baktryjsko-Margiańskiego Zespołu Archeologicznego (w skrócie BMAC od Bactria–Margiana Archaeological Complex) związanego z rozwojem cywilizacji Oksus (Oxus) nad rzeką Amu-daria (Azja Środkowa). Wymiana handlowa pomiędzy ludami z kultury Sintaszta-Pietrowka a miastami z regionu BMAC pozwolił na powstanie pierwszego szlaku łączącego region stepu z miastami-państwami Mezopotamii. Tą drogą na Bliski Wschód trafiły np. rydwany.
Opublikowane w 2015 roku wyniki badań genetycznych próbek pobranych od szczątków dwóch mężczyzn tej kultury pozwoliły na ustalenie ścisłego związku pomiędzy ludami kultury Sintaszta-Pietrowka a ludami kultury ceramiki sznurowej. Autorzy hasła poświęconego tej kulturze wysnuwają z tego teorię, że ludy z kultury Sintaszta-Pietrowka wywodzą się od przemieszczających się z zachodu ludów związanych z kulturą ceramiki sznurowej[2][2]. To jednak zbytnie uproszczenie, wszak wcześniej wskazywałem na wpływy na kulturę Sintaszta-Pietrowka i innych kultur, m.in. kultury grobów jamowych. Wykorzystywanie rydwanów w toczonych wojnach zapewne dawało ludom tej kultury czasową przewagę być może ułatwiało podboje i wytworzenie się warstw przywódczych (hierarchizację tego społeczeństwa).
Dorzecze środkowej Wołgi od schyłku III tysiąclecia p.n.e. do IX wieku p.n.e. zajmowała ludność kultury bałanowskiej, która występowała na terenach środkowego Powołża; ludy tej kultury budowały zarówno osiedla otwarte jak i obronne. Podstawą gospodarki była hodowla bydła rogatego, świń oraz uprawa ziemi i łowiectwo. Pochówki stanowiły groby szkieletowe płaskie lub kurhanowe; zmarli spoczywali w pozycji skurczonej. Najczęstsze artefakty to naczynia ceramiczne z kulistymi dnami oraz liczne wyroby kamienne, niewiele z brązu.
W centralnej części Europy Wschodniej począwszy od III tysiąclecia p.n.e. rozwijała się kultura fatianowska, znana z grobów odkrytych w dolinach Oki i Wołgi (stanowisko eponimiczne w Fatianowie [koło Jaroslawla] odkryto w 1875 r.). Zaliczana jest do europejskich kultur ceramiki sznurowej, tym charakterystycznym sposobem (oraz nacięciami) zdobiono amfory o kolistym brzuścu i wazy z wysoką szyjką. Niestety, nie zachowały się żadne ślady osad ludności tej kultury (w każdym razie dotąd nie zostały takie odkryte). Ludność ta prowadziła nomadyczny tryb życia, trudniąc się hodowlą (bydła, owiec, świń i koni). Zmarłych chowano na prawym boku z podgiętymi nogami, bogato wyposażano w topory bojowe z gładzonego kamienia, później z miedzi i brązu. Brak osad oraz powiązań z innymi kulturami tego okresu i rejonu wskazuje na przybycie tu półkoczowniczych twórców tej kultury z innych terenów. Najdalej wysuniętym na wschód składnikiem kultury fatianowskiej, uważanym czasem za odrębną kulturę, jest grupa bałanowska (nazwa od cmentarzyska Bałanowo w dawnej Republice Czuwalskiej [Czuboskara]) datowana od przełomu III/II tys. p.n.e. do i tys. p.n.e. Znane są długotrwałe osady tej grupy z drewnianymi, prostokątnymi domami. Cmentarzyska początkowo płaskie, potem kurhanowe. Podstawą gospodarki była dobrze rozwinięta hodowla i rolnictwo. Osiedla obronne tych ludów zaczęły pojawiać się pod presją naciskającej z południa ludności kultury abaszewskiej, lepiej zorganizowanej i dysponującej już wyższą techniką zbrojną (rydwany).
Proces kształtowania się kultury abaszewskiej został zapoczątkowany przez koczownicze grupy ludności stepowej, penetrującej obszary europejskiego lasostepu w górnym dorzeczu Donu w pierwszej połowie II tysiąclecia p.n.e. Ludność ta przybyła na obszar dorzecza rzek Sury i Swiagi zajęty dotąd przez osadnictwo kultury bałanowskiej Jej ekspansja musiała wiązać się z poszukiwaniem rud metali, bowiem ludność tej kultury przejęła miejsca wydobycia związane z ludnością reprezentującą horyzont sejmińska-turbiński. o charakterze tego procesu poświadczają znaleziska z kurhanu z miejscowości Pepkino w rejonie górno-marijskim, gdzie odkryto zbiorową mogiłę 27 wojowników, w których kościach tkwiły groty strzał. Z czasem ludność kultury abaszewskiej została zepchnięta na prawobrzeżną część Powołża. Kultura abaszewska rozwijała się według lat kalibrowanych w okresie 2200-1700/1600 p.n.e[3]. Swoim zasięgiem obejmowała ona głównie dorzecze Wołgi na odcinku od Jarosławia aż po Kazań, po czym pod koniec II tysiąclecia została zepchnięta przez kulturę grobów zrębowych do dorzecza Wołgi i Wiatki. W gospodarce dominowała hodowla, często w typie pasterskim, jednak z biegiem czasu wraz ze stabilizacją osadnictwa coraz bardziej rozwinięte było także rolnictwo. Wśród hodowanych zwierząt dominowało bydło, znaczną rolę odgrywały także drobne przeżuwacze, zwłaszcza w okresach charakteryzujących się o wiele większą ruchliwością, czyli na początku istnienia tej kultury oraz w niektórych grupach pod koniec II tysiąclecia p.n.e. W późniejszym okresie dość często zaczęły występować wśród hodowanych zwierząt świnie. W początkowej fazie istnienia kultury abaszewskiej ludność ją reprezentująca wykazywała się znaczną ruchliwością, co w przełożeniu na osadnictwo wiąże się z istnieniem krótko zamieszkanych osad. Osiedla lokowano często w pobliżu złóż miedzi, dla których zapuszczano się na obszary południowego Uralu. Z biegiem czasu, wraz ze zwiększeniem roli rolnictwa, osadnictwo zaczęło ulegać stabilizacji. Upowszechniły się wtedy wielkie osiedla z budowlami o konstrukcji słupowej i dwuspadowymi dachami. Interesujące obiekty odkryto na stanowisku archeologicznym położonym w miejscowości Šilovskoje Woroneżem, gdzie odkryto osiem dużych budynków, pozostałości warsztatu odlewniczego i dwa obiekty kultowe.
W kulturze abaszewskiej dominowały groby kurhanowe o formie licowanych i przykrywanych drewnem jam. Ciała chowano na osi wschód-zachód, z głową skierowaną na wschód. Typowe są tutaj pochówki wtórne, pochówki zdekompletowane i naruszone oraz kenotafy, czyli symboliczne groby bez szczątków zmarłego. Bardzo dużą rolę w obrządku pogrzebowym odgrywał ogień, o czym świadczą pozostałości znajdujących się nad jamą lub wokół niej spalonych naziemnych konstrukcji, na które dopiero nasypywano kopiec. Do jam grobowych wsypywano także rozżarzony węgiel. Zmarłych zaopatrywano w broń brązową lub krzmienną liczne ozdoby stroju, a także składano do grobów ofiary ze zwierząt, najczęściej poćwiartowanych sztuk. W strefach, w których ludność abaszewska wchodziła w kontakt z innymi ugrupowaniami, mamy do czynienia z mogiłami zbiorowymi wojowników, co potwierdza agresywny charakter omawianej kultury. Przykładami takich mogił są kurhany w miejscowościach Staro Ardatowsk na Powołżu i Jukalekulev w Baszkirii. Z kulturą abaszewską wiąże się ogromny rozwój metalurgii i odlewnictwa brązowego, jaki zaszedł w drugiej połowie II tysiąclecia p.n.e. na obszarach wschodnioeuropejskiego lasostepu i ogromnego obszaru od Powołża i południowego Uralu na wschodzie do Karelii i Finlandii na zachodzie, gdzie docierały wpływy ludności abaszewskiej. Do charakterystycznych dla omawianej jednostki wyrobów należą: topory ze zwisającym obuchem, groty oszczepów z kutymi tulejkami sztylety, noże, płaskie siekiery oraz bardzo duża liczba różnego rodzaju ozdób, takich jak wisiorki czy diademy. Liczne są również wyroby krzemienne, na przykład noże, sierpy i skrobacze. Pod koniec II tysiąclecia p.n.e. na obszary zajmowane przez kulturę abaszewską napłynęły grupy późnej kultury grobów zrębowych, wypierając ludność omawianej jednostki taksonomicznej w kierunku północnym w dorzecze Wołgi i Wiatki, gdzie około 900 lat p.n.e. jednostka ta zanikła[3][4].
Pomiędzy XVI w. p.n.e. a IX w. p.n.e. w międzyrzeczu Wołgi oraz dolnej i środkowej Oki rozwijała się kultura pozdniakowska. Ludy tej kultury zamieszkiwały w otwartych osiedlach, podstawą ich gospodarki była hodowla i uprawa ziemi; duże znaczenie miało wciąż łowiectwo i rybactwo. Znane są dla tej kultury cmentarzyska z pochówkami szkieletowymi. Przypuszcza się, że kultura pozdniakowska prawdopodobnie powstała pod wpływem kultury grobów zrębowych.
Na bazie miejscowego substratu wschodnich grup kultury wołosowskiej pod wpływem oddziaływań wczesnozrębowych i abaszewskich (pokrowsko-abaszewskich) doszło do uformowania się kultury nadkazańskiej, która rozwijała się na terenach dorzecza środkowej Wołgi, Kazmy i rzeki Biełaja w okresie od XVI do IX wieku p.n.e. Ludność tej kultury zajmowała się hodowlą zwierząt, uprawą ziemi, łowiectwem i rybactwem. Na stanowiskach tej kultury odkryto ośrodki metalurgii brązu, a także ślady kontaktów z kulturą nordyjską (obejmującą obszary Niz. Niemieckiej, Jutlandii i południowej Skandynawii). Moim zdaniem, nie możemy jednak wykluczyć, że były to tylko kontakty pośrednie i wyroby kultury nordyjskiej trafiały tu za pośrednictwem innych ludów. Ludność kultury nadkazańskiej budowała osiedla obronne zabudowane domostwami półziemiankowymi o konstrukcji słupowej; groby płaskie, szkieletowe; ceramika – naczynia kulistodenne.
Wzdłuż rzek i obrzeży tajgi, gdzieś z terenów położonych na północ od Ałtaju i Sajanów, przemieszczały się mobilne grupy konnych wojowników i myśliwych uzbrojonych w brązową i kamienną broń, stosujących również uzbrojenie ochronne z kościanych płytek. Rekrutowali się oni głównie ze społeczności pasterzy i hodowców koni z pogórzy Ałtaju, skąd wynieśli m.in. wysokie umiejętności metalurgiczne (technologię brązów cynowych) oraz ze społeczności myśliwych i rybaków pogórza Sajanów. Z tego środowiska zaczerpnęli technologię obróbki kamienia. (krzemienne grociki strzał do łuku, nefrytowe kółka) i kości (element pancerzy). Przypuszczam, że możliwości środowiskowe i poziom ówczesnej gospodarki umożliwiał istnienie tylko ograniczonych wielkością grup. Nadwyżki ludności były zmuszone do szukania dla siebie innych form życia, być może był nim połączony z koczownictwem zwykły rozbój (takie grupy na obszarach różnych pograniczy pojawiały się jeszcze w połowie II tysiąclecia n.e.). Sprawnie zorganizowane grupy przemieszczały się na pograniczu strefy leśnej aż w stronę środkowego Uralu. Unikali otwartych obszarów stepowych i leśnotepowych w obawie przed konfrontacją z ludami kultur andronowsko-abaszewskich dysponujących rydwanami. Ugrupowania sejmińsko-turbińskie były zjawiskiem ponadkulturowym. Obszary strefy leśnostepowej i zachodniosyberyjskiej tajgi znajdowały się pod nieustanną presją ośrodków cywilizacyjnych ze stepów Kazachstanu, przedpoli Ałtaju i Sajnów w górnym dorzeczu Obu i Irtyszu[5].
Piotr Kotlarz
Przypisy:
[1] Wcześniej sądzono, że najstarsze, niepodważalne dowody na wykorzystywanie kół szprychowych pochodzą z przełomu XX/XIX w. p.n.e. z Azji Mniejszej. Na Bliskim Wschodzie znano dwa typy rydwanów. Początkowo w wozach wykorzystywane koła pełne. Pomysł wykorzystania wozów bojowych rozprzestrzeniła się poza tereny Azji, wzdłuż wybrzeży Morza Egejskiego do Grecji. Wozy bojowe znane były także plemiona celtyckim. Tam tradycja walki w wozach bojowych przetrwała przynajmniej do I wieku n.e. Wozy bojowe brały udział w walkach jakie prowadził z plemionami celtyckimi Gnejusz Juliusz Agrykola, który w latach 77-84 n.e. piastował funkcję namiestnika Brytanii.
David W. Anthony z Uniwersytetu Pennsylwanii przypisuje rydwan jako wynalazek praindoeuropejski z kultury kuro-arakskiej oraz kultury majkopskiej. [Por.: Wikipedia – Hasło: Rydwan.
[2] Por.: Wikipedia – Kultura Sintaszta-Pioetrowska.
[3] Warto tu zastanowić się nad cezurą końcową dla tej kultury. To mniej więcej czas wybuchu stratowulkanu Santoryn (Thira), który spowodował znaczne ochłodzenie klimatu i mógł wpłynąć na ruchy ludności tych terenów, ich emigrację.
[4] Por.: Wikipedia – Kultura Abaszewska.
[5] Por. J. Chochorowski, Społeczności epoki brązu i wczesnej epoki żelaza, [w:] Wielka historia Świata. Stary i Nowy Świat, pod redakcją naukową Joachima Śliwy, Kraków 2005, s. 438-440.
Obraz wyróżniający: Stanowisko archeologiczne Arkaim, założone na planie koła z widocznymi wałami ziemnymi. Autorstwa Rafikova m, CC BY-SA 4.0, https://commons.wikimedia.org/w/index.php?curid=42914823
Ufortyfikowana cytadela Arkaim pochodzi z XVII i XVI wieku p.n.e. Wskazywałoby to, że w tym okresie zaczęły powstawać na tym obszarze struktury prepaństwowe. Ochłodzenie, do którego doszło po w XVI wieku p.n.e. przerwało ten proces. Ludy te zapewne przeniosły się na obszary Mezopotamii i Półwyspu Indyjskiego.
