Fig. 1 1. Rest-house “Žilvinas”, Kęstučio g. 34, 1968, architect Algimantas Lėckas [Photo: Liutauras Nekrošius, 2012].
Streszczenie
W artykule omówiono poszczególne aspekty rozwoju tożsamości kulturowej poprzez zróżnicowane, wielowarstwowe dziedzictwo architektoniczne i argumentowano, że łącząc wiedzę architektoniczną z zaangażowaniem społeczności, można stworzyć integracyjną kolekcję modernistycznego dziedzictwa. Badania opierają się na przypadku kurortu Połąga. Artykuł koncentruje się na kwestii stworzenia listy dziedzictwa kulturowego miasta Połąga jako spójnej i ciągłej kolekcji architektonicznej oraz omawia podejścia, które należy stosować w angażowaniu społeczności w proces tworzenia dziedzictwa. Biorąc pod uwagę społeczeństwo postkolonialne i jego wielorakie relacje z ze środowiskiem zbudowanym w tamtym czasie na Litwie, zmienione potrzeby i wymagania oraz i wymagania, a także dzisiejsze wysokie zainteresowanie komercyjne, konieczne jest znalezienie skutecznych sposobów ochrony i dalszego rozwoju dziedzictwa niedawnej przeszłości.
Słowa kluczowe – zaangażowanie społeczności, lista dziedzictwa, architektura późnego modernizmu, nowoczesne dziedzictwo, architektura Połągi.
10.2478_aup-2018-0015Wstęp
Okupacja sowiecka na Litwie (1945-1990) zbiegła się w czasie z szybkimi procesami urbanizacji, podczas gdy społeczeństwo agrarne zostało przekształcone w przemysłowe. Dlatego dziedzictwo architektoniczne tego okresu w świadomości ludzi kojarzy się przede wszystkim ze spuścizną reżimu sowieckiego. Budynki i miasta tamtych czasów zostały zaprojektowane przez lokalnych architektów i planistów, zbudowane przez lokalnych konstruktorów, a obecnie są wykorzystywane przez współczesne społeczeństwo i stanowią część jego tożsamości. Problem zachowania dziedzictwa modernizmu lub „tworzenia dziedzictwa” pojawia się ze względu na postkolonialne społeczeństwo i jego wielorakie relacje ze środowiskiem zbudowanym w okresie sowieckim, zmienione potrzeby i wymagania dotyczące budynków oraz dzisiejsze duże zainteresowanie komercyjne.
Badania opierają się na przykładzie kurortu Połąga. Historia Połągi jako uzdrowiska sięga drugiej połowy XIX wieku, ale dzisiejszy krajobraz miasta jest w dużej mierze wynikiem rozwoju z czasów sowieckich. Miasto jest obecnie jednym z najbardziej intensywnych placów budowy w kraju. Dlatego najnowsze dziedzictwo często staje się przedmiotem negocjacji między deweloperami, władzami miejskimi, architektami, społecznościami i organami ochrony dziedzictwa. Wydaje się, że jest to idealny przypadek do omówienia rzeczywistych wyzwań związanych z takim dziedzictwem.
Celem artykułu jest stworzenie najskuteczniejszego planu działania na rzecz ochrony różnorodnego, wielowarstwowego dziedzictwa Połągi oraz omówienie wytycznych dotyczących dalszego rozwoju tożsamości kulturowej (architektonicznej) Połągi. Cel ten zostanie osiągnięty poprzez realizację dwóch głównych zadań. Pierwszym z nich jest zbadanie i ocena spuścizny architektonicznej późnego modernizmu w Połądze poprzez zastosowanie oceny eksperckiej i zgodnie z autoryzowanym dyskursem dziedzictwa – AHD [1]. Drugim zadaniem jest przewidywanie i kształtowanie wytycznych dotyczących wdrażania integracyjnego dziedzictwa modernistycznego w Połądze. Zostanie to osiągnięte poprzez zastosowanie różnych technik i praktyk partycypacyjnych, edukację, aktywizację i zaangażowanie określonych grup społeczności.
I. Autoryzowany dyskurs dziedzictwa architektury późnego modernizmu w Połądze
Architektura Połągi wpisana na Krajową Listę Dziedzictwa Kulturowego (zwaną dalej Listą) obejmuje głównie przykłady z drugiej połowy XIX wieku i pierwszej połowy XX wieku. Tylko dwa budynki reprezentują architekturę drugiej połowy XX wieku. Niemniej jednak taka lista obiektów dziedzictwa tylko częściowo odzwierciedla etapy rozwoju miasta. Aby uzyskać bardziej spójny zbiór dziedzictwa Połągi, należy omówić kilka innych przykładów architektury z połowy i drugiej połowy XX wieku. Paradoksalnie, ale doświadczenie pokazuje, że nawet po wpisaniu na listę zabytków wiele obiektów nadal pozostaje zaniedbanych lub ulega zmianom ze względu na niejasną strategię konserwatorską oraz brak zasobów ludzkich i finansowych do ich zagospodarowania. W związku z tym pojawiają się wątpliwości, czy tworzenie Listy jest skuteczne.
Oczywiście konieczne jest znalezienie najbardziej skutecznych, choć czasem nietypowych sposobów ochrony i dalszego rozwoju tożsamości kulturowej (w tym architektonicznej) miasta. Aby sprowokować dyskusję na temat spuścizny architektonicznej niedawnej przeszłości, Fundusz Architektoniczny zaprosił architektów, urzędników zarządzających dziedzictwem kulturowym, członków środowisk naukowych i społeczności lokalnych na cykl wycieczek badających architekturę okresu sowieckiego w litewskich miastach, w tym w Połądze w 2013 roku [2]. W 2012 r. współautor niniejszego artykułu opublikował badanie [3], w którym wyjaśnił ideę kolekcji architektonicznej jako systematycznego podejścia do działania w dziedzinie ochrony dziedzictwa. Później koncepcja kolekcji była promowana w krajowej i międzynarodowej prasie architektonicznej [4], [5] oraz na konferencjach naukowych przez autorów niniejszej pracy, oczekujących szerszej dyskusji na temat perspektyw współczesnej architektury. Kolekcja architektoniczna jest tu traktowana jako spójny i ciągły zbiór budynków, odzwierciedlający różne etapy, typologie, autorstwo, tendencje artystyczne w architekturze i kulturze miasta.
Dzięki celowym badaniom i monitorowaniu w kurorcie Połąga może powstać bardzo precyzyjna kolekcja architektoniczna. Mogłaby się ona składać nie tylko z wymienionych obiektów dziedzictwa kulturowego, ale także z pewnej rezerwy obiektów. Uważa się, że może to zmobilizować odpowiedzialne instytucje, społeczności lokalne i zawodowe do skupienia się na odpowiedzialnym procesie wspierania dziedzictwa architektonicznego.
Trendy w architekturze Połągi są reprezentowane na Liście głównie przez przykłady z drugiej połowy XIX i pierwszej połowy XX wieku – a mianowicie przez 16 willi, 17 domów mieszkalnych, dwa hotele, aptekę, budynek spa, stację ratownictwa okrętowego, dworzec autobusowy, zagrodę dworską, szkołę, dwa kościoły i cztery kaplice. W ostatnich latach ochroną objęto dwa najwybitniejsze przykłady z 2. połowy XX wieku.
Jednym z nich jest wczesny projekt architektoniczny Algimantasa Lėckasa – dom wypoczynkowy „Žilvinas” (Kęstučio g. 34, 1968, rys. 1) – wyjątkowy ze względu na wyrafinowany żelbet. Pamiętna wyrafinowana konstrukcja żelbetowa (inżynier budowlany Kęstutis Augustinas) i koncepcja architektoniczna spełniają główne idee Paula Rudolpha, Kenzo Tange lub Louisa Kahna. Drugi etap kompleksu domów mieszkalnych, dziś znany jako „Žilvinėlis” (Birutės al. 44, 1970, rys. 2), w swoim wyrazie architektonicznym jest bliższy holenderskim ideom strukturalizmu gridiron. Oba budynki są własnością państwa, ale obecnie są wystawione na sprzedaż. Godne pochwały jest to, że przed prywatyzacją „Žilvinas” został wpisany na Listę, zidentyfikowano cenne cechy, charakter i poziom znaczenia, jednak unikalnemu budynkowi „Žilvinėlis” nie poświęcono należytej uwagi.
Drugim przykładem architektury lat 60. na Liście jest pawilon letniej czytelni Biblioteki Narodowej im. Martynasa Mažvydasa (Vytauto g. 72., 1965, ryc. 3) zaprojektowany przez ówczesnego głównego architekta miasta Albinasa Čepysa. Postmodernistyczny hołd dla geometrii De Stijl – drewniany szkielet, zbudowany z lokalnego materiału przez miejscowego stolarza Juozasa Auželisa, kontrastował z procesami industrializacji budownictwa i standaryzacji budynków tamtych czasów, ale był dobrze zgrany z ideami regionalizmu. Należy wspomnieć o innym projekcie tego samego architekta – pawilonie wystawowym (Simono Daukanto g. 24) – który został zbudowany z drewna zebranego w lasach po huraganie w 1968 roku. Kiedy w 2009 roku odbył się konkurs na nową zabudowę w tym miejscu, większość uczestników (4 z 5 wspomnianych projektów) opowiedziała się za zachowaniem pawilonu. Ważną rolę w tożsamości architektonicznej miasta odgrywa inny pawilon, który jest fascynującym przykładem krytycznego regionalizmu – budynek księgarni i kawiarni „Rąžė” (Vytauto g. 84, 1967, ryc. 4) zaprojektowany przez Ramūnasa V. Kraniauskasa.
Biorąc pod uwagę rosnącą rolę budynków szkolnych w społeczeństwie (zmiana polityki państwa z izolowanych instytucji edukacyjnych na centra społeczne) i brak na Liście obiektów architektonicznych z 2. połowy XX wieku o takiej typologii, na Listę można również wpisać następujące dwie instytucje edukacyjne – szkołę muzyczną zaprojektowaną przez architekt Irenę Likšienė (Maironio g. 8, 1981, ryc. 5) oraz dawne centrum młodzieżowe zaprojektowane przez Gintautasa Petrasa Likšę i I. Likšienė (obecnie szkoła podstawowa, Virbališkės Takas 4, 1985, ryc. 6). Budynki te są charakterystycznymi przykładami późnych trendów strukturalistycznych w architekturze. Obecnie są zarządzane przez lokalną gminę, zachowują swoją pierwotną funkcję, są w dobrym stanie fizycznym i zachowały pierwotne cechy przestrzeni i struktury objętości, wykorzystania materiałów i środowiska.
Chcąc objąć szeroki zakres typologii funkcjonalnej, szczególną uwagę należy zwrócić na budynek znany jako „Komprojektas”. Połąga była jedynym miastem tej wielkości w kraju, które posiadało własną instytucję architektoniczną zajmującą się tzw. „projektem komunalnym” (Gintaro g. 30, 30A, 1988) projektu G. P. Likšy i I. Likšienė. W budynku znajdowała się nie tylko przestrzeń do pracy architektów i inżynierów oraz sala eventowa, ale także internaty dla pracowników. Architekt Likšienė pamiętała, że pozwolono im na wykorzystanie elementów budowlanych wyłącznie z katalogu prefabrykatów. Tworzyli oryginalny budynek, używając standardowych elementów i nazwali takie podejście artystyczne „zasadą Lego”. „Komprojekty” są ilustracyjnym przykładem kreatywności człowieka w warunkach industrializacji i standaryzacji oraz gospodarki planowej.
W latach 60. i 80. na krajobraz miasta radykalnie wpływała zabudowa związana z funkcją masowej rekreacji – domy wczasowe, sanatoria, ośrodki rozrywki i zdrowia. tzw. „willa Breżniewa” (obecnie hotel „Auska”, Vytauto g. 11, 1977, architekt Juozas Šipalis), późnostrukturalistyczny dom wypoczynkowy „Šiaulių Tauras” (Vytauto g. 116, 1983, architekt G. P. Likša), oraz postmodernistyczny romantyczny wizerunek rezydencji „Pilėnai” (Birutės al. 23, architekt Vikis Juršys, il. 7) udało się dostosować do potrzeb współczesnego hotelu, zachowując przy tym pierwotne walory architektoniczne. Obecnie te hotele oraz wspomniane wcześniej „Komprojektas”, Rąžė”, pawilon wystawowy i „Žilvinėlis” zasługują na szczególną uwagę, aby zachować ich walory architektoniczne i stanowić swoisty rezerwat na Listę.
Budynki z lat 50. i 80. XX w. zabudowane zostały zgodnie z ustawodawstwem byłego ZSRR, panującymi trendami politycznymi i artystycznymi, a także warunkami gospodarki planowej i własności państwowej. Po zasadniczych przekształceniach kontekstu społeczno-kulturowego grupa ta nie odpowiadała potrzebom i wymaganiom współczesnych konsumentów. Dlatego wiele z nich uległo znaczącym zmianom (np. sanatorium dla dzieci „Palangos Gintaras”, Vytauto g. 30, 1972, architekt Romualdas Šilinskas, czy krytyczno-regionalny dom wypoczynkowy przy Narodowej Akademii Nauk, obecnie kamienica „Cuprum”, S. Daukanto g. 15, 1982, architekt Vytautas Dičius i Leonidas P. Ziberkas), rozebrany (przykład oryginalnych tworzyw betonowych, pawilon kawiarni „Banga”, J. Basanavičiaus g. 2, 1976–1979, rozebrany w 2015 r., architekt Gintautas J. Telksnys Fot. 8) lub są opuszczone (np. naśladowca Habitat’67 – dom wypoczynkowy „Guboja”, Jūros g. 65A, 1976, architekt Rimantas Buivydas, Fot. 9). Mało prawdopodobne, aby w kontekście trwającej przebudowy tradycyjne akty wpisu na Listę mogły w jakiś sposób przyczynić się do zachowania walorów jedynego funkcjonalistycznego nowego miasta – kurortu Vanagupė (architekci A. Lėckas, Saulius Šarkinas i Leonidas Merkinas ).
Niemniej jednak zidentyfikowane walory architektoniczne, urbanistyczne i krajobrazowe obiektów oraz przeanalizowane możliwe formy ich konserwacji (ex-situ i in-situ) mogłyby stać się podstawą do naukowych badań nad architekturą modernistyczną i urbanistyką kurortu Połąga. Na podstawie materiału konstrukcyjnego należy zidentyfikować wstępne koncepcje takich obiektów oraz przeanalizować ich obecne i przyszłe przekształcenia.
Jednakże ocena ekspercka dotycząca skutecznej ochrony dziedzictwa jest ważna, ale niewystarczająca. Niezbędne jest społeczne zrozumienie, poznanie, identyfikacja i uznanie. Musimy dążyć do dziedzictwa włączającego.
II. Wytyczne dotyczące włączającego dziedzictwa modernistycznego w Połądze
Sytuacja dziedzictwa epoki nowożytnej jest odmienna niż w przypadku innych zabytków architektonicznych, głównie dlatego, że czas pomiędzy powstaniem obiektu a jego ochroną nigdy nie był tak skompresowany. Dziedzictwo niedawnej przeszłości uznano za ważne i rozpoczęto wpisywanie dziedzictwa XX wieku na listy dziedzictwa kulturowego.
Werbowanie ikon modernizmu uznano za zjawisko raczej normalne, jednak można usłyszeć wiele krytycznych uwag na temat bardziej zróżnicowanego i rozpowszechnionego dziedzictwa modernizmu „jest tego za dużo”, „nie podoba nam się”, „jest za trudno sobie z tym poradzić”. Na wielu obszarach w krajobrazie miejskim dominują konstrukcje XX-wieczne, które dla starszych pokoleń stanowią żywą, choć niekoniecznie pozytywną pamięć [6].
Zmieniło się uznanie szerokiego zakresu dziedzictwa, wyrażane jako „dziedzictwo jednocześnie jest wszędzie” [7], uwaga przesunęła się z eksperckich ocen ikonicznych budynków architektonicznych na ocenę dziedzictwa społecznego. Współczesna ochrona dziedzictwa w coraz większym stopniu opiera się na zrównoważonym rozpoznaniu dziedzictwa, gdy głos społeczności (dziedzictwo włączające, podejście partycypacyjne i demokratyczne) staje się ważny obok oceny eksperckiej (dziedzictwo ekskluzywne, podejście elitarne i hegemoniczne).
W takim kontekście stawania się dziedzictwem modernizmu ważne jest określenie, w jaki sposób włączyć społeczność w proces dziedzictwa, jakie metody i narzędzia mogą być najodpowiedniejsze; jaką część społeczności można najłatwiej zaangażować, które grupy społeczne mają największy potencjał w zakresie tworzenia dziedzictwa modernistycznego.
Przewidując rozwój inkluzywnego dziedzictwa modernistycznego i wytyczne dotyczące zaangażowania społecznego, należy zauważyć, że Połąga nie jest tradycyjnym miastem – jest to historyczny kurort położony nad Morzem Bałtyckim, często nazywany letnią stolicą Litwy. Co roku miasto przeżywa dwa różne (przeciwne) okresy. Okres pasywny trwa od września do maja, kiedy w mieście pozostają głównie miejscowi (15,5 tys. mieszkańców). Aktywny okres przypada na trzy letnie miesiące, kiedy ponad 300 000 urlopowiczów i turystów przyjeżdża do Połągi na dłużej niż jeden dzień. W długie weekendy liczba jednodniowych turystów wzrasta czasami do 200 000. Zgodnie z taką strukturą życia miasta, koncentracja na najlepszych doświadczeniach wakacyjnych gości zmniejsza szansę na stworzenie inkluzywnej kultury społeczności. Społeczność lokalna jest niewielka, rozdrobniona i słabo utożsamiana z dziedzictwem kulturowym. Grupa starsza i intelektualiści odczuwają sentymentalną wartość dziedzictwa modernizmu i ogólnie dostrzegają znaczenie kultury dla rozwoju społeczeństwa. Młodsze pokolenie, składające się głównie ze społeczności szkolnych, ma potencjał i zainteresowanie identyfikacją dziedzictwa modernizmu. Turyści lokalni i zagraniczni stanowią specyficzną część społeczności Połągi.
Chociaż modernizm był postrzegany jako ważne narzędzie reform społecznych, umieszczanie na liście współczesnego dziedzictwa było prowadzone głównie przez społeczność architektoniczną i początkowo skupiało się na wartości architektonicznej. „Najnowsze” obiekty dziedzictwa modernistycznego w Połądze spotkały się z szerokim uznaniem architektów, ale proces umieszczania ich na liście nabrał tempa tuż po podjęciu przez lokalny klub seniorów inicjatywy promującej dziedzictwo wybitnych architektów Albinasa Čepysa i Algimantasa Lėckasa.
Brak wsparcia społecznego czasami utrudniał pomyślne umieszczanie na liście współczesnego dziedzictwa [6]. Tę obserwację w pełni potwierdza przypadek Połągi – historia niepowodzenia rozbiórki restauracji „Banga”, wybudowanej w 1979 roku przez architekta Gintautasa Telksnysa (ryc. 8). Obiekt ten miał zostać wpisany na listę zabytków, środowisko architektów litewskich próbowało chronić cenny obiekt, ale władze miasta posłuchały chęci właściciela i wybudowały coś nowego. Miejscowa społeczność nie zareagowała na te zniszczenia, mimo że budynek ten uznawany był za charakterystyczny symbol miasta tamtych czasów.
Powszechna praktyka dotycząca dziedzictwa pokazuje, że strategicznie zaprojektowane wysiłki w zakresie umieszczania obiektów na liście, obejmujące elementy edukacji i podnoszenia świadomości, zwykle zmniejszają obojętność, a nawet sprzeciw społeczności, a proces umieszczania na liście staje się skuteczniejszy. Aby zwiększyć zrozumienie dziedzictwa przez społeczności, można wykorzystać różne rodzaje mediów.
Rosnące uznanie dziedzictwa niematerialnego [8] stanowi ważną część znaczenia dziedzictwa. A te wartości dziedzictwa niematerialnego, postrzegane przez członków społeczności, przeplatają się z zasobami materialnymi, identyfikowanymi głównie przez ekspertów [9] i wyraźnie nawiązują do historii społecznej. Uznaną wielość skojarzeń z dziedzictwem budowlanym (pluralizm dziedzictwa) można lepiej odzwierciedlić poprzez narracje [10]. Niewiele jest świadomych działań odzwierciedlających modernistyczną tożsamość Połągi za pośrednictwem mediów, pisząc komunikaty informacyjne i artykuły historyczne na temat minionego życia Połągi z czasów sowieckich, ale lokalna społeczność potrzebuje wsparcia w tym działaniu.
Koncentrując się na wspomnieniach i opowieściach, dość skutecznie można zastosować metody historii mówionej i etnografii. Społeczność szkolna w Połądze – młodsza część mieszkańców – może aktywnie uczestniczyć w projektach gromadzenia historii i późniejszego przekształcania ich w narracje dotyczące ich intencji, skutków i doświadczeń [9]. Dzięki skojarzeniom z kluczowymi historiami, zgodnie z wyróżnionymi narracjami, poszczególne miejscowości wyjdą na jaw jako znaczące.
Koncentrując się na wspomnieniach i opowieściach, dość skutecznie można zastosować metody historii mówionej i etnografii. Społeczność szkolna w Połądze – młodsza część mieszkańców – może aktywnie uczestniczyć w projektach gromadzenia historii i późniejszego przekształcania ich w narracje dotyczące ich intencji, skutków i doświadczeń [9]. Dzięki skojarzeniom z kluczowymi historiami, zgodnie z wyróżnionymi narracjami, poszczególne miejscowości wyjdą na jaw jako znaczące.
W Połądze duży potencjał miałby przypadek dziedzictwa modernizmu – „dziedzictwo działania” [11]. Stanowią to nowe ramy podejmowania badań nad dziedzictwem poprzez zastosowanie metody koprodukcji („badania niedyscyplinarne”), która pozwoliła osiągnąć równy udział badaczy akademickich i badaczy działających w społeczności oraz umożliwiła usłyszenie i szanowanie wielu głosów. W przypadku Połągi, obok architektów, historyków, socjologów i innych badaczy, lokalne społeczności szkolne, członkowie Klubu Seniora i lokalni artyści mogą zaangażować się w „dziedzictwo akcji”. Istotne jest jednak włączenie lokalnych przedsiębiorców i zarządców nieruchomości w proces badania, uczenia się i zrozumienia dziedzictwa, aby zdać sobie sprawę, że dziedzictwo jest obecnie uznawane za zasób rozproszony w społeczeństwie, jest powiązane z ludzkim działaniem i sprawczością oraz jest instrumentem siła kulturowa [12] oraz zasób dla miast włączających społecznie i tętniących życiem gospodarczym [13].
Jako najbardziej efektywny sposób angażowania społeczności i kształtowania włączającego dziedzictwa, wycieczki i warsztaty zostały przetestowane przez pracowników naukowych Wydziału Architektury VGTU. Wycieczka z przewodnikiem „Palanga. okresu sowieckiego” [2] wyjaśniły, że modernistyczna architektura Połągi jest wyjątkowa nie tylko w kontekście europejskim, ale także na byłym obszarze socjalistycznym, a nawet na Litwie. Został opracowany wyłącznie przez architektów litewskich, którzy starali się stworzyć architekturę o wyjątkowym wyrazie i wartości artystycznej, respektując jednocześnie wytyczne nowoczesności, starając się unikać ograniczeń reżimu socjalistycznego i kierując się osobistymi ambicjami twórczymi. Warsztaty akademickie organizowane od 2015 roku przez wykładowców i studentów Wydziału Architektury (VGTU) [14] w różnych placówkach oświatowych w Wilnie były doskonałym narzędziem nie tylko w kształceniu studentów, ale także zachęcaniu społeczności szkolnych do zwiększania zainteresowania swoim środowiskiem budowlanym. Studium młodego pokolenia w Połądze, w budynkach, których większość została zbudowana w czasach sowieckich. Korzystnym i całkowicie logicznym jest angażowanie społeczności szkolnych w analizę, zrozumienie i postrzeganie środowiska zbudowanego jako dziedzictwa modernizmu poprzez stosowanie technik aktywizmu, organizowanie warsztatów i organizowanie projektów poznawczych. Może to zadziałać jako rozwój przyszłego społeczeństwa, które będzie w stanie zrozumieć „produkcję dziedzictwa” jako aktywną relację pomiędzy „ludźmi-przedmiotami, kulturą-naturą, społecznością ekspertów, materialnym i niematerialnym” [15].
Wniosek
Współczesna ochrona dziedzictwa kładzie nacisk na kulturę partycypacyjną, która stymuluje tworzenie dziedzictwa od dołu. W trakcie przejścia od dziedzictwa ekskluzywnego do dziedzictwa bardziej włączającego, należy powiązać jedno z dwóch różnych, a nawet sprzecznych podejść: wyłączne i włączające. W myśl tej koncepcji podjęto próbę ukształtowania założeń dziedzictwa architektonicznego modernistycznej Połągi.
Tradycyjnie identyfikacja, ocena i decyzja o konserwacji dokonują eksperci i dotyczy to wyłącznie dziedzictwa materialnego. Po zidentyfikowaniu dzieł o wartościowych cechach, ocenie pod kątem ich typologii funkcjonalnej, estetyki, różnorodności autorstwa, innowacyjności technologicznej, znaczenia społecznego i możliwości konserwatorskich, zbiór budynków Połągi z II połowy XX w. mógłby zostać utworzony z dwóch główne grupy: in-situ – budynki objęte ochroną zabytków i budynki objęte szczególną uwagą oraz ex-situ – projekty i materiały historyczne na budynkach zmienionych, zaniedbanych lub wyburzonych.
Trendy w architekturze Połągi do II wojny światowej na Liście Dziedzictwa są kompleksowo reprezentowane. Drugą połowę XX wieku reprezentują zaledwie dwa budynki: dom wypoczynkowy „Žilvinas” (1968, A.Lėckas) i pawilon biblioteczny (1965, A. Čepys). Dlatego też, chcąc odzwierciedlić wszystkie etapy rozwoju miasta, warto wpisać na Listę jeszcze kilka przykładów z tego okresu: szkołę muzyczną projektu architekt Ireny Likšienė (1981, I. Likšienė) oraz dawny ośrodek młodzieżowy (obecnie szkoła podstawowa, 1985, G. P. Likša). Zespół budynków noclegowych: „Auska” (1977, J. Šipalis), „Šiaulių Tauras” (1983, G. P. Likša), „Pilėnai” (V. Juršys), „Žilvinėlis” (1970, A. Lėckas), razem z „Rąžė” (1967, R. V. Kraniauskas) i pawilonami wystawowymi (1968, A. Čepys) i budynkiem „Komprojektas” mogłyby stanowić pewien rezerwat Listy. Znacząco zmienione sanatorium dziecięce „Palangos Gintaras” (1972, R. Šilinskas), dom wypoczynkowy Narodowej Akademii Nauk (obecnie apartamenty Cuprum, 1982, V. J. Dičius i L. P. Ziberkas), nowe miasteczko wypoczynkowe Vanagupė (1975–1990, A. Lėckas, S. Šarkinas, L. Merkinas), pawilon kawiarni „Banga” (1976–1979, G. J. Telksnys) rozebrany w 2015 r. oraz opuszczony dom wypoczynkowy „Guboja” (1976, R. Buivydas) udało się jeszcze uratować -situ, zbierając materiał do projektowania początkowego i transformacji, historię ustną i pisemną oraz być może pewne artefakty materialne. Dziedzictwo włączające charakteryzuje się zaangażowaniem społeczności w uczenie się, identyfikację, ocenę i ochronę dziedzictwa oraz radzenie sobie z różnego rodzaju narracjami, skojarzeniami, wartościami emocjonalnymi i głównie dziedzictwem niematerialnym. Zaproponowane wytyczne dotyczące tworzenia dziedzictwa modernistycznej Połągi uwzględniają najbardziej zainteresowane i perspektywiczne grupy społeczności lokalnej – starsze pokolenie i intelektualistów oraz najmłodsze pokolenie – społeczności szkolne.
Można stosować tradycyjne środki edukacyjne, takie jak seminaria, wycieczki, wystawy i media pisane, ale także historia mówiona i metody etnograficzne mogą sprzyjać wielości narracji. Metodologia „dziedzictwa działania” będzie skuteczniejsza w zrozumieniu dziedzictwa i może być realizowana jako badanie z równym udziałem naukowców i badaczy społecznościowych. Metoda warsztatów twórczych ma ogromną moc aktywizowania społeczności i podnoszenia jej świadomości na temat środowiska zbudowanego i dziedzictwa architektonicznego. Środki te zostały pomyślnie przetestowane przez wykładowców i studentów Wydziału Architektury (VGTU) w wileńskich szkołach. Jest prawdopodobne, że w przypadku Połągi również mogłoby to przynieść doskonałe rezultaty.
Bibliografia
1. Ludwig, C. From bricks and mortar to social heritage : planning space for diversities in the AHD. International Journal of Heritage Studies. 2016, Vol. 22, Issue 10, pp. 811–827.
https://doi.org/10.1080/13527258.2016.1218909
2. Architecture [excursion] fund. Palanga. Soviet period. Excursion authors and guides Liutauras Nekrošius, Irena Likšienė, Leonas Mardosas. 2013 September 1 [online, cited 10.11.2018]. http://www.archfondas.lt/en/ excursion/post/liutauras-nekrosius-irena-liksiene-leonas-mardosas
3. Nekrošius L. Architektūra kaip meno kolekcija. Palangos atvejis (Architecture as Art Collection. Palanga Case). Journal of architecture and urbanism. Vilnius: Technika, 2012, Vol. 36, nr. 3, pp. 222‒238. https://doi.org/10.3846/20297955.2012.732799
4. Nekrošius, L., Riaubienė, E. Lietuvos mokyklų architektūros paveldas.
I dalis: įgyvendintas iki 1918 m. II dalis: įgyvendintas 1918–1940. (Lithuanian School Architecture Heritage. 1st part: implemented until 1918. 2nd part: Implemented 1918–1940. Archiforma. Vilnius: UAB Archiforma. 2016, Nr. 1‒2(62‒63), pp. 88‒96, Nr. 3‒4(64‒65), pp. 72‒85. ISSN 1392- 4710.
5. Nekrosius, L. Modernistskaja arhitektura Palangi kak hudožestvennaja kollekcija (Модернистская архитектура Паланги как художественная коллекция)/ Modernist Architecture of Palanga as an Art Collection. Proekt Baltija (Проект Балтия) = Project Baltia. Peterburg: ID “Balʹtikum” (Петербург: ИД “Бальтикум”). 2012, № 4‒1, pp. 91‒94. ISSN 1994-9367.
6. Macdonald, S. Modern Matters: Breaking the Barriers to Conserving Modern Heritage. Conserving Modern Architecture, Spring 2013 [online]. Getty Conservation Institute [cited 03.08.2018]. http://www.getty.edu/conservation/publications_resources/newsletters/28_1/modern_matters.html
7. Lowenthal, D. The Heritage Crusade and the Spoils of History. Cambridge: Cambridge University Press, 1998. 358 p.
8. Convention for the safeguarding of the intangible cultural heritage, 2003 [online]. United Nations Educational, Scientific and Cultural . 9. Pocock, C., Collett, D., Baulch, L. Assessing stories before sites: identifying the tangible from the intangible. International Journal of Heritage Studies, 2015, Vol. 21, Issue 10, pp. 962–982. https://doi.org/10.1080/13527258.2015.1040440
10. Nigel, W. From Values to Narrative : A New Foundation for the Conservation of Historic Buildings. International Journal of Heritage Studies, 2013, Vol. 20, Issue 6, pp. 634–650.
https://doi.org/10.1080/13527258.2013.828649
11. Johnston, R., Marwood, K. Action heritage : research, communities, social justice. International Journal of Heritage Studies, 2017, Vol. 23, Issue 9, pp. 816–831. https://doi.org/10.1080/13527258.2017.1339111
12. Harvey, D. C. Heritage Pasts and Heritage Presents : Temporality, Meaning and the Scope of Heritage Studies. International Journal of Heritage Studies, 2001. Vol. 7, Issue 4, pp. 319–338. https://doi.org/10.1080/13581650120105534
13. Janssen, J., Luiten, E., Renes, H., Rouwendal, J. Heritage planning and spatial development in the Netherlands : changing policies and perspectives. International Journal of Heritage Studies, 2014. Vol. 20, Issue 1, pp. 1–21. https://doi.org/10.1080/13527258.2012.710852
14. Rudeninis architektūros studentų aktyvizmas [online]. Statyba ir architektūra, 07.10.2016 [cited 14.08.2018]. https://sa.lt/rudeninis-architekturos-studentu-aktyvizmas/
15. Harrison, R. Heritage : Critical approaches. Abingdon: Routledge, 2012. 268 p.
Liutauras Nekrošius, Edita Riaubienė
Liutauras Nekrošius jest architektem. Stopień doktora historii i teorii architektury uzyskał na VGTU w 2009 roku. Jest dziekanem i profesorem nadzwyczajnym Wydziału Architektury Politechniki Giedymina w Wilnie. Od 2010 roku jest członkiem Rady Ekspertów Departamentu Dziedzictwa Kulturowego Ministerstwa Kultury Litwy. Od 2007 roku jest członkiem redakcji regionalnego magazynu architektonicznego Project Baltia. Jego obecne zainteresowania badawcze obejmują historię i ochronę dziedzictwa architektury współczesnej, architekturę budynków oświatowych. Od 2004 roku wyniki jego badań prezentowane były w 13 krajowych i międzynarodowych publikacjach naukowych, 62 publikacjach specjalistycznych i specjalistycznych oraz na licznych konferencjach. Opracował i współtworzył 8 recenzowanych publikacji na temat nowoczesnej i współczesnej architektury litewskiej. W 2014 roku zainicjował i obecnie prowadzi złożony projekt akademicki dotyczący architektury edukacyjnej „Litwa idzie do szkoły”, który obejmuje badania, konferencje, wystawy, warsztaty angażujące studentów i społeczność.
Edita Riaubienė jest architektem. Stopień doktora historii i teorii architektury uzyskała na VGTU w 2003 r. Od 2004 r. jest profesorem nadzwyczajnym na Wydziale Podstaw i Teorii Architektury VGTU, a od 2004 r. prodziekanem Wydziału Architektury VGTU. 2011. W latach 2005-2011 była członkiem Komisji Oceny Zabytków Nieruchomych Departamentu Dziedzictwa Kulturowego Ministerstwa Kultury Litwy. Od 2015 roku pełni funkcję kierownika Katedry Podstaw Architektury, Teorii i Sztuki VGTU. Jej zainteresowania badawcze obejmują teorię dziedzictwa kulturowego i konserwacji dziedzictwa architektonicznego oraz teorię i historię architektury. Wyniki jej badań zostały zaprezentowane w 24 publikacjach naukowych krajowych i zagranicznych, około 50 publikacjach specjalistycznych i wielu konferencjach. W ostatnich latach centrum jej badań przesunęło się na architekturę edukacyjną i przemiany środowiska edukacyjnego.
© 2018 Liutauras Nekrošius, Edita Riaubienė
Jest to artykuł o otwartym dostępie, objęty licencją Creative Commons Uznanie autorstwa (http://creativecommons.org/licenses/by/4.0/), w sposób uzgodniony ze Sciendo.
Link do artykułu: https://sciendo.com/abstract/journals/aup/14/1/article-p111.xml
