Fani Harry’ego Pottera na stacji King’s Cross. Z Wikimedia Commons, bezpłatnego repozytorium multimediów.
Wstęp
Podróże literackie są jedną z odmian turystyki w świecie, organizowane najczęściej dla wielbicieli dzieł literackich. Tego rodzaju wycieczki dotyczą konkretnego twórcy bądź grupy twórców oraz miejsc związanych bezpośrednio z danym autorem lub autorami z ich utworami i bohaterami twórczości. Pierwszą definicję turystyki literackiej w polskiej literaturze naukowej zaproponował Paweł Zmyślony, który uzasadnił ją jako przemieszczanie się osób do miejsc związanych z dziełami i twórcami danej literatury, zarówno polskiej jak i europejskiej.
Osoby wybierające ten typ turystyki to przeważnie ludzie bardzo dobrze wykształceni lub silnie zafascynowani daną literaturą, ze sporą ilością wolnego czasu, chcący pogłębić swoją wiedzę na temat konkretnej literatury, a przy tym nabyć również zupełnie nowe doświadczenie, zyskać przy tym liczne kontakty i znajomości oraz wymienić się wieloma spostrzeżeniami naukowymi z zakresu literaturoznawstwa.
Turystyka literacka
Podróż literacka jest formą turystyki, która wymaga dużej ilości wspomnianego czasu, będąca jednak jednostronną formą aktywności, kiedy to każdy uczestnik tej formy „odpoczynku” spotyka się z poszczególną epoką literacką i elementami wyjaśniającymi środowisko ówczesnego życia i epokowe realia. Celem tej turystyki jest przede wszystkim osobiste zetknięcie czytelnika ze środowiskiem danego autora i dorobku literackiego, a wręcz „dotknięcie” jego literatury, głębsze pojęcie twórczości danego pisarza.
Turystyka literacka to przede wszystkim zwiedzanie i poznawanie autentycznych miejsc związanych z poszczególnymi dziełami literackimi i ich bohaterami, podążanie śladami owych bohaterów, poszukiwanie „oficjalnie” nieistniejących miejsc, ale znanych z kart książek, zwiedzanie posiadłości swoich ulubionych pisarzy czy poetów, muzeów im poświęconych, miejsc biograficznych czy innych miejsc twórczości, nawiązujących w dużej mierze do twórców, ich postaci i wydarzeń literackich, zarówno muzeów literackich, tablic pamiątkowych, nagrobków, epitafiów, pomników, a nawet centrów literackich mając na względzie udział w licznie występujących w Polsce imprezach literackich takich jak Dni Książki, Festiwale Książki (coraz bardziej popularne w wielu miastach), Biennale Książki, targi książkowe z nowymi i starymi wydaniami ulubionych gatunków literackich, kiermasze książek używanych wystawiane często w budynkach bibliotek akademickich i publicznych, wystawy tematyczne, spotkania literackie z autorami dzieł czy miejsca związane z wytwarzaniem książek (między innymi drukarnie oraz muzea papiernictwa).
Podróżnicy pojawiający się na takich wydarzeniach w Polsce bardzo często uczestniczą również w odczytywaniu fragmentów tekstów bądź inscenizacji danego dzieła, dołączenia do dyskusji autora z uczestnikami spotkania w sposób czynny lub bierny, uzyskaniu czasem bardzo rzadkich egzemplarzy wydań wymarzonych książek czy broszur, a nawet poznania innych pasjonatów twórczości ulubionego autora.
Silną dominantą w tym rodzaju turystyki jest głównie temat biograficzny na zmianę przewijający się z tematem literackim, aczkolwiek przez wzgląd na powiązanie z taką formą odpoczynku wszelkie związane z nią wykłady, warsztaty, wycieczki czy dysputy, zalicza się również do podróży typowo edukacyjnych, rozwijających wówczas przeciętnego „turystę” i „podróżnika”.
Tak oto kulturalna podróż literacka jest formą podróży o charakterze turystyczno- edukacyjnym, którego jednak tematem wiodącym jest jeden autor bądź kilku autorów, ich życie, twórczość i wpływ dorobku na swoich poszczególnych czytelników. Zwiedzanie miejsc pobytu twórcy i bohaterów jego książek daje bowiem okazję do głębokiej refleksji
nad dziełem.
Wycieczki o charakterze literackim są jednak najczęściej jednodniowymi (rzadziej kilkudniowymi) wyprawami poznawczymi, chociaż jej uczestnicy formalnie nie są wówczas określani „turystami” przez wzgląd na brak wymaganego noclegu chociażby na jedną noc, określającego naukowo „turystę”. Ten typ wyjazdu najczęściej organizują nam biura podróży, szkoły podstawowe i ponadpodstawowe, uczelnie państwowe bądź prywatne, zakłady pracy oraz przeróżne stowarzyszenia, gdyż opierają się one głównie na bardzo specjalistycznym, tematycznym zwiedzaniu szlakiem literackim konkretnego autora stanowiąc idealną formę wyjazdu dla dużo bardziej wymagającego „turysty” aniżeli to w przypadku innych, powszechnie znanych odmian turystyki (odpoczynkowej, sportowej, religijnej czy nawet kulinarnej).
Odmiany literatury w turystyce literackiej:
Turystyka literacka jest w dzisiejszych czasach bardzo ważną częścią turystyki kulturowej, obejmującą przede wszystkim wspomniane podróże turystyczne śladami twórców literatury i ich dzieł, które w efekcie stwarzają idealną okazję do głębszej refleksji i osobistego przeżywania utworów. Na tak rozumianą turystykę literacką składają się jednak dwie podstawowe formy podróżowania takie jak turystyka biograficzna oraz turystyka fikcji literackiej.
Pierwsza z nich, turystyka biograficzna, to głównie odwiedzane instytucje kultury takie jak muzea biograficzne twórców literatury, miejsca związane z ich długoletnim pobytem i pracą literacko – naukową (przykładem Czarnolas Jana Kochanowskiego, posiadłość Henryka Sienkiewicza w Oblęgorku), poświęcone również gronu pisarzy i ich postaciom pomniki oraz tablice pamiątkowe (między innymi Kraków, Opole czy Wrocław miejscem pomników Adama Mickiewicza, Pacanów z wizerunkiem Koziołka Matołka twórczości Kornela Makuszyńskiego, Siedlce z ławeczką i figurą Stefana Żeromskiego), kawiarnie i restauracje związane z polskimi pisarzami (krakowska Jama Michalika, kawiarnia Turlińskiego czy zakopiańska Literatka) miejsce ich spoczynku czyli cmentarze i groby (słynny cmentarz Rakowicki z Aleją artystów sztuki polskiej), festiwale literackie (głównie w sezonie letnio – jesiennym), pikniki literackie (przykładem „Piknik Gombrowiczowski” w Ostrowcu Świętokrzyskim”), aleje pisarzy i artystów (między innymi w Oświęcimiu, Opolu i w Międzyzdrojach), konkursy z książkami i nagrodami związanymi również z autorem (organizowane często w miejskich bibliotekach), a nawet szlaki biograficzne (popularne w Polsce między innymi Adama Mickiewicza, Stefana Żeromskiego, Jana Reja, Mikołaja Reja, Witolda Gombrowicza czy Konstantego Ildefonsa Gałczyńskiego oraz drogi polskich noblistów) z jakich to najbardziej słynie województwo wielkopolskie, małopolskie oraz świętokrzyskie.
Drugi typ, turystyka fikcji literackiej, obejmuje z kolei głównie zwiedzanie rzeczywistych jak i tych zupełnie „fikcyjnych miejsc” akcji utworów, czytanie wybranych dzieł w plenerze, liczne inscenizacje literackie, spektakle teatralne, naukowo – literackie warsztaty, letnie oraz zimowe akademie, rodzinne parki rozrywki powiązane z literaturą, a także wędrówki szlakami swoich ulubionych bohaterów literackich (słynne wakacje z duchami rodem z powieści „Pan Samochodzik” Zbigniewa Nienackiego, tajemnicze miejsca z twórczości Andrzeja Pilipiuka i Andrzeja Sapkowskiego czy nawet mniej znana wioska Bieliny z cyklu powieści „Szeptucha” Katarzyny Bereniki Miszczuk stanowiąca jeden z ważniejszych punktów miłośników literatury słowiańskiej, nie tylko na czerwcową Noc Kupały).
Oczywiście obie formy turystyki literackiej są ze sobą nierozłączne, wzajemnie się przeplatają, a wręcz idealnie uzupełniają. Nie można bowiem w żaden sposób oddzielić życia pisarza od charakteru jego twórczości i losów bohaterów utworów. Z reguły fikcja literacka jest jednak w zakamuflowany sposób inspirowana nawet biografią samego autora. Swoistym uzupełnieniem tych dwóch wymienionych form podróżowania z inspiracji literackich jest jeszcze próba odwiedzania powiązanych z nimi miejsc, obiektów i pojawiających się na przestrzeni lat w wyniku rocznic narodzin, śmierci i innych ważniejszych wydarzeń z życiorysu autora ekspozycji.
Uczestnicy turystyki literackiej
Istnieją przynajmniej trzy grupy podróżnych kojarzonych z turystyką literacką. Najważniejsi są miłośnicy literatury i filmu jako ci bardziej świadomi i wyrafinowani konsumenci kultury, dysponujący przeogromną wiedzą w tym zakresie, posiadający przy tym dość wyrobione przez lata preferencje. Są to osoby, które podróżują najczęściej indywidualnie, rzadziej grupowo, mający na celu poznanie nowych miejsc i obiektów związanych z twórcami kultury oraz powtórnego przeżycia ich dzieł.
Osoby będące na wycieczkach zorganizowanych (ze szkoły, akademii bądź pracy), czyli drugi typ podróżników, nie ma jednak już aż tak dużej swobody co do celu swojego wyjazdu „literackiego”. Wręcz przymusowo odwiedza się wówczas wybrane z punktu programu miejsca raczej bez większej możliwości kontemplacji przez siebie danego
obiektu czy wydarzenia.
Trzecia grupa to masowi turyści literacko – filmowi, raczej mało zainteresowani książką jak i filmem. Sięgają oni do obu „dzieł” zwyczajnie z czystej ciekawości, idąc po ogólnej fali ich popularności w danym czasie. Dobór miejsc powiązanych z akcją powieści bądź filmu związany jest wówczas wyłącznie z ich wspomnianej popularności, często jako uzupełnienie kierunku wyprawy wakacyjnej indywidualnej czy grupowej. Powód takiej podróży wynika przeważnie z wielkiej fascynacji filmem bądź książką, modą na dany typ literatury (powieści wampiryczne i powieści młodzieżowe były bardzo popularne w I dekadzie XXI wieku), efektu tzw. „snoba” (chcąc zaimponować znajomym swoim „nietuzinkowym” urlopem w popularnym miejscu związanym z akcją powieści czy adaptacji filmowej) lub „magią” ekranu (oczarowanie miejscem zobaczonym na ekranie).
Zakończenie
Początki fenomenu turystyki literackiej w Polsce nie są łatwe do określenia, gdyż sama literatura piękna, będąca przecież jedynie fantazją każdego autora, w przypadku arcydzieł potrafiła i nadal potrafi zawładnąć wyobraźnią praktycznie każdego o czytelnika i skutecznie zachęcić go do konfrontacji wyobrażeń z opisaną przez twórcę własną rzeczywistością. Dzięki temu pojawia się wówczas silna chęć czytelnika do odwiedzenia miejsc związanych z życiem jak i całą twórczością danego pisarza, a nawet osobiste jego spotkanie, o ile jest to oczywiście możliwe.
Zobaczenie miejsc, które były przed laty natchnieniem dla poszczególnego artysty ułatwia bowiem nam, zagorzałym czytelnikom, bardziej pełne zrozumienie jego twórczości. Zauważył to już z resztą na początku XIX w. J. W.Goethe, pisząc: Wer den Dichter will verstehen, muss in Dichters Lande gehen (Kto poetę chce zrozumieć, musi udać się do jego kraju). Być może to jedynie słuszne rozwiązanie, aby podążać szlakiem swoich ukochanych autorów literackich żeby przekonać się „co tak naprawdę autor miał na myśli”.
Bibliografia:
Czerwiński J. (2023). Podstawy turystyki. Wydawnictwo: CeDeWu.
Gaworecki W. W. (1993). Turystyka. Polskie Wydawnictwo Ekonomiczne.
Hlawacz R. (2003). Opolskie – turystyka & wypoczynek. Oficyna Piastowska.
Janowiak I. (2003). Krajoznawstwo i turystyka szkolna. Wydawnictwo Akademii Świętokrzyskiej im. Jana Kochanowskiego.
Jędrysiak T. (2008). Turystyka kulturowa. Polskie Wydawnictwo Ekonomiczne.
Kowalczyk A., Derek M. (2010). Zagospodarowanie turystyczne. Wydawnictwo Naukowe PWN.
Kurek W. (2007). Turystyka. Wydawnictwo Naukowe PWN.
Mączak A. (2001). Peregrynacje, wojaże, turystyka. Wydawnictwo: Książka i Wiedza.
Szymala J. (2016). Film, historia, turystyka. Wydawnictwo: Księgarnia Akademicka.
Turos L. (1996). Turystyka i edukacja. Oficyna YPSYLON.
Winiarski R. (2008). Turystyka w naukach humanistycznych. Wydawnictwo Naukowe PWN.
Agnieszka Banaś
Nota o autorze:
Agnieszka Banaś – absolwentka trzech kierunków na stopniu magisterskim – historii, filologii polskiej oraz turystyki i kultury śródziemnomorskiej. Obecnie doktorantka literaturoznawstwa,, redaktor działu historia nauki w czasopiśmie Pharmacopola, archiwistka w opolskiej Kurii Diecezjalnej, członkini Polskiego Towarzystwa Historyków Oddział w Opolu i autorka ponad 50 publikacji z zakresu literatury dawnej i historii medycyny. Zainteresowania badawcze skupione wokół epidemii, medycyny, śmierci, orientalistyki chrześcijańskiej oraz hagiografii w tekstach staropolskich.
