W świadomości większości współczesnych Europejczyków chorobą, która przyczyniła się do wyginięcia ogromnej części populacji Ameryk była ospa. Choroba ta rzeczywiście przyniosła z sobą na te kontynenty ogromną śmiertelność, ale nie była jedyną. Wielkie straty wśród ludności Ameryk powodowała również odra, która zaatakowała rdzennych mieszkańców Ameryki już w latach dwudziestych XVI wieku. Wcześniej nieznana na tym kontynencie, została tam przeniesiona przez europejskich osadników oraz sprowadzanych przez nich afrykańskich niewolników. Jedna z większych epidemii tej choroby miała miejsce na Kubie w 1529 roku, kiedy to doprowadziła do wyginięcia aż 2/3 indiańskiej populacji, która nie mając wcześniej kontaktu z tą chorobą nie miała wytworzonej na nią odporności.
Do rozpoznania tej choroby doszło już w początkach X wieku. Jej opis znajdujemy w dziele perskiego lekarz Muhammad ibn Zakariya ar-Raziego, który ok. 910 r. dokonał rozróżnienia między odrą i ospą prawdziwą. Odnotował on głębię zaczerwienień, umiejscowienie i szybkość bólu, tempo oddechu. W swej pracy skoncentrował się głownie na prognozowaniu skutków choroby oraz środkach mających w jego ocenie pomóc w łagodzeniu cierpień dotkniętych nią pacjentów. Jak można się domyślić, proponowane przez Rhazesa „metody” nie miały większej skuteczności. Rhazi nie uważał jednak odry za chorobą zakaźną, jego dzieło nie było ponadto znane Europejczykom, zostało przetłumaczone na łacinę dopiero w 1747 roku.
Sto lat po Rhazesie zagadnieniem odry zajmował się inny lekarz arabski Awicenna, którego uważa się za twórcę teoretycznych ram dla patologii i leczenia chorób wysypkowych. Awicenna w swych teoriach opierał się na dorobku Galena i Arystotelesa. Uważał, że: rezydua krwi menstruacyjnej matki były nie w pełni „uważone” czy też przeobrażone w soki („humory”) i stałe narządy ludzkiego organizmu dziecka. Rozwój płodowy, niemowlęctwo i dzieciństwo dostarczały rozlicznych okazji do rozłożenia bądź przekształcenia resztek krwi menstruacyjnej, czego obrazem klinicznym była czerwona wysypka, przypominająca barwą ugotowanego homara. W zależności od natury nieuważonej materii menstruacyjnej wysypki mogły zmieniać swój kolor, umiejscowienie…
Liczne przypadki opisów odry w XI i XII w. wskazują, że choroba mogła pojawić się w Europie w tamtym czasie. Jest to także zgodne z badaniami genetycznymi, z których wynika, że w tym okresie doszło do rozdzielenia się wirusa odry od wirusa bydlęcego księgosuszu. Wcześniejsze przypadki zachorowań (w tym te z krajów arabskich) były prawdopodobnie spowodowane przez przodka tych wirusów, który nie był jeszcze wyłącznie ludzkim wirusem. Jednocześnie badania językowe wskazują, że odra była znana w okresie między upadkiem cesarstwa rzymskiego i uformowaniem się państw germańskich, a więc między V i VII wiekiem.
Prawidłowy i szczegółowy opis symptomów, przebiegu i powikłań odry sporządził dopiero w 1676 r. angielski lekarz Thomas Sydenham na podstawie swoich doświadczeń i obserwacji z londyńskiej epidemii odry z 1670 r. Badacz ten, który zyskał przydomek angielskiego Hipokratesa, odszedł od wielowiekowej tradycji i uznał wyższość własnych obserwacji nad wiedzą zawartą w dziełach najwybitniejszych nawet twórców, o ile nie zgadzała się ona z praktyką. W jego dorobku znajdują się szczególnie wnikliwe opisy chorób zakaźnych takich jak ospa prawdziwa, zróżnicował on płonicę i odrę oraz wprowadził w Europie leczenie malarii przy użyciu kory chinowca. Ponadto opisał dnę moczanową oraz pląsawicę (jedna z jej postaci nosi dziś nazwę pląsawicy Sydenhama).
Szkocki lekarz Francis Home udowodnił w 1757 r., że odra jest wywoływana przez czynnik zakaźny obecny we krwi pacjentów i miał duży wkład w pierwsze szczepienia przeciw odrze. Natomiast duński lekarz Peter Panum podczas badań na Wyspach Owczych w 1846 r. potwierdził, że okres między kontaktem z wirusem i rozwojem wysypki wynosi dwa tygodnie[1].
Dziś wiemy, że odra (Morbilli) jest zakaźną chorobą wirusową powodowaną przez 21 różnych szczepów wirusa (jednoniciowy wirus RNA – wirus odry, który należy on do rodziny paramyksowirusów i rodzaju Morbilivirus).
Przenoszona jest drogą kropelkową i jest zakaźna aż w 95 %. Inkubacja odry trwa 8-12 dni, jej objawami są: wysoka gorączka, nieżyt nosa i spojówek, kaszel, światłowstręt i wysypka. Przebycie choroby daje odporność do końca życia.
Twórcą szczepionki na odrę jest Maurycy Hilleman z USA, który opracował także 30 innych szczepionek m.in. na ospę wietrzną, świnkę i różyczkę. Pierwsze szczepionki trafiły na rynek w latach 1963-1968.
Ostatnia na świecie epidemia odry to epidemia w Samoa, która rozpoczęła się we wrześniu 2019 r. Przed jej wybuchem odra miała w regionie jeden z najniższych poziomów szczepień przeciwko tej chorobie. Do 26 grudnia zmarło 81 osób, a liczba chorych wyniosła 5612. Do grudnia 93% tamtejszej ludności poddano szczepieniu przeciwko odrze. Ofiarami śmiertelnymi epidemii były głównie dzieci w wieku poniżej 4 lat. Z analizy epidemiologicznej wynika, że tę największą od 20 lat epidemię odry na Samoa zapoczątkował turysta, który przybył z Nowej Zelandii.
Obecnie na świecie, mimo istnienia szczepionki, odnotowuje się corocznie 40 milionów zakażeń i 120 tysięcy zgonów, głownie w krajach biednych. Większość zakażeń ma miejsce przed ukończeniem 15 roku życia. W skali globalnej roczną śmiertelność wskutek odry oszacowano w pierwszych latach XXI wieku na dwa miliony osób. Obecnie odpowiada ona corocznie za ponad 40 milionów zakażeń i około 120 000 zgonów na całym świecie (400 dziennie).
W pierwszym półroczu 2019 roku na świecie zgłoszono ponad 364 000 przypadków zachorowań (do końca roku 869 770), choć w 2018 roku było to zaledwie 129 000. Według Światowej Organizacji Zdrowia (WHO) i Amerykańskich Centrów ds. Zapobiegania i Kontroli Chorób (CDC) w 2019 r. liczba zgonów na skutek odry wzrosła o połowę w porównaniu do roku 2016 i wyniosła 207 500.
W Europie cztery państwa straciły status kraju wolnego od wystąpień odry. Największej epidemii odry doświadczyła jednak Demokratyczna Republika Konga która walczyła jednocześnie z rozprzestrzenianiem się tam gorączki krwotocznej Ebola. Do listopada 2019 roku zmarło tam ponad 3600 dzieci, a zachorowań odnotowano blisko 184 000.
Częstość występowania odry znacznie zmalała po wprowadzeniu szczepionek. Choroba w niektórych krajach występuje endemicznie, natomiast w tych krajach, w których uważa się odrę za występującą rzadko, co pewien czas występują epidemie (np. epidemia w Wielkiej Brytanii, spowodowana przez ruchy społeczne i protesty, związane z rzekomym wpływem szczepień przeciw odrze na zwiększone ryzyko wystąpienia autyzmu dziecięcego – co później obalono).
W Polsce w latach 50-60 notowano rocznie około 80-130 tysięcy przypadków, odry, umierało rocznie około 100-300 ludzi, głównie dzieci. Obowiązkowe szczepienie przeciwko odrze dla dzieci w wieku 12-15 miesięcy wprowadzono w 1975 roku (pierwszy był rocznik 1974), w 1991 roku wprowadzono drugą dawkę szczepionki od rocznika 1985, pierwszy rok szczepień objął 50% populacji. Być może tym działaniom zawdzięczamy to, że choroba ta jest w naszym kraju stosunkowo nieczęsta. w roku 2015 na odrę zachorowało 48 osób. Wszyscy chorzy przeżyli chorobę. W 2018 roku odnotowano 29 przypadków tej choroby, ale w 2019 już 314, co stanowi dość duży wzrost.
Dotychczas nie odkryto lekarstwa na odrę i jej leczenie jest objawowe. Polega ono na farmakologicznej kontroli gorączki za pomocą leków przeciwgorączkowych, stosowaniu leków przeciwkaszlowych, zaciemnieniu pokoju chorego (ze względu na światłowstręt), utrzymywaniu go w dobrym odżywieniu i nawodnieniu oraz odpoczynku. U dzieci z niedoborem witaminy A jej suplementacja jest korzystna. W przypadku nadkażeń bakteryjnych stosuje się antybiotyki. Niektóre badania wykazują potencjalną skuteczność leczenia odry o ciężkim przebiegu rybawiryną.
Piotr Kotlarz
[1] Por.: Wikipedia – hasło: Odra.
