Podobnie jak na terytorium Bliskiego i Dalekiego Wschodu, doliny Nilu, czy Europy i na kontynencie obu Ameryk wraz z upływem czasu doszło do znacznego zróżnicowania kultur ludzkich, tym bardziej, że ludność przybyła na ten kontynent nie jednorazowo, lecz kilkoma falami, niewielkimi grupami, niewiedzących o sobie ludów, od początku reprezentowała różny poziom gospodarki i kultury. Wbrew powszechnym opiniom początki państwowości na terenie Ameryki Prekolumbijskiej, choć nie tak liczne jak na terenach Eurazji, zaczęły powstawać już w II tysiącleciu p.n.e.
Podobnie jak i dla innych obszarów historycy wiązali rozwój kultur ameryki prekolumbijskiej ze zmianą formy gospodarki z łowieckiej na rolniczą. Na kontynencie Ameryki do głównych roślin uprawnych należały: kukurydza, ziemniaki i maniok. Pierwsza była rośliną uprawną obszarów nizinnych. Ziemniaki stanowiły roślinę uprawną obszarów górskich, szczególnie położonych powyżej 3400 metrów n.p.m. Maniok był uprawiany głównie w dolinie Amazonki – Orinoko, w Gren Chaco i na Antylach. W Nowym Świecie bardziej wyraźnie niż gdzie indziej ujawnia się to, że gospodarkę rolniczą rozpoczynały ludy osiadłe w strefie nadbrzeżnej, mające dobrze zabezpieczony byt uprawianiem gospodarki morskiej. Tak na przykład źródła pokarmów morskich w wodach oceanicznych opływających Peru są nadzwyczaj bogate w wyniku chłodnego Prądu Humbolfta. Istnieje tutaj szczególna obfitość ssaków morskich, mięczaków i ryb. Dlatego też wybrzeże peruwiańskie jest idealnym środowiskiem dla zbieraczy zorientowanych na źródła pokarmów morskich. W odróżnieniu od innych kultur nadbrzeżnych, tutaj mamy dowody początków uprawy roślinnej od początków uprawy roślinnej od początków tego osadnictwa. Jan Trzeciakowski, od którego zaczerpnąłem powyższe uwagi słusznie zauważa, że datowanie początków uprawy roli na terenie Ameryki prekolumbijskiej na lata około 5 000 p.n.e. jest mocno dyskusyjne. Autor ten odróżnia okres początków osadnictwa nadbrzeżnego, okres początków hodowli roślin i okres efektywnej hodowli roślin[1].
Przyjmuje się, że dla obszarów Ameryki Środkowej przełomowe znaczenie miało udomowienie i uprawa kukurydzy, co nastąpiło ok. 5000 lat p.n.e. Wraz z jej rolniczym użytkowaniem i koniecznością uprawy pól około 2500-2000 lat p.n.e. zaczęły powstawać stałe osady. i tu jak w przypadku powstawania osadnictwa na wybrzeżach Peru należy zauważyć, że osady te przypuszczalnie powstawały nad morzem, lub w dorzeczach rzek w związku z ich bogatymi zasobami. Tworzyły je ludy gospodarki zbieracko-łowieckie wykorzystujące zasoby środowiska wodnego. Przypuszczalnie kukurydza początkowo była tylko jednym z dodatkowych źródeł pożywienia. Do jej efektywnej hodowli doszło dopiero po setkach lat stałego osadnictwa, wraz ze wzrostem populacji. Obok tych społeczeństw okoliczne puszcze zasiedlały społeczeństwa łowieckie (z łowiectwem jako dominującą obok rybołówstwa i zbieractwa formą gospodarki).
Dostatek pożywienia wpłynął na wzrost populacji ludzkiej, co z kolei umożliwiło podział pracy i rozwój rzemiosła. Doszło też zapewne do polaryzacji majątkowej społeczeństwa. Niektóre pochówki z tego okresu zawierają szczególnie bogate dary ofiarowane niektórym zmarłym, co dowodzi, ze ludzie ci musieli cieszyć się za życia jakimś szczególnym autorytetem wśród współmieszkańców. Stale osady funkcjonowały przez stulecia, bardzo wolno przekształcając się w większe ośrodki, czy skupiska ludzkie[2].
Osiedla składały się z niewielkich domostw „lepianek”, o ścianach zbudowanych z drewnianych drągów pokrytych gliną lub ziemią (błotem). Domostwa złożone z czterech do sześciu pomieszczeń otaczały jedno lub dwa podwórza, określane dzisiaj jako patio, a w ich pobliżu znajdowały się z reguły małe ogrody o charakterze warzywniaka. Wzrost wielkości i znaczenia niektórych osad spowodował pojawienie się miejsc oraz budowli dla celów ceremonialnych i służących spotkaniom mieszkańców. Religia nie pełniła jeszcze w tym czasie określonych funkcji. Faktu istnienia szczątkowych rytuałów mogą dowodzić zachowane na obszarze osady Tlatlico (1300-800 p.n.e.),[3] wkładane do grobów zmarłych figurki kobiece, z których większość była przypuszczalnie rytualnie przełamana „zabita”.
Kultura Chavín
Kulturę Chavín zalicza się do najstarszych ogólnoperuwiańskich kultur archeologicznych w okresie prekolumbijskim historii Peru. Słowo chavin w lokalnych dialektach oznacza jaguara. Często za jej kolebkę uważa się rejon Chavín de Hunter, położony na wysokości 3117 m n.p.m. u zbiegu rzek Mosne i Wacheksa w departamencie Ancash (Peru). Rozwój kultury na tym terenie określany jest na lata 1200-600 p.n.e. Na położonym w górach stanowisku Kotosh warstwa kulturowa związana ze stylem Chawin datowana jest na lata 1200-870 p.n.e. Inne wczesne zabytki odkryto także w La Galgada czy Shillacoto[4]. Czasami kultura Chawin uważana za kontynuatorkę kultury Norte Chico. Najważniejszym stanowiskiem archeologicznym kultury Chavín jest Chavín de Huántar. Dotychczas odkryty kompleks składa się z budowli o charakterze kultowym. Dwie najważniejsze budowle zostały nazwane: El Castillo – zamek oraz Wczesna Świątynia. El Castillo pierwotnie miał trzy kondygnacje, obecnie zachowana ruina ma wysokość 13,0 m. Cokół wykonany został z ociosanego kamienia, mury zostały ozdobione osadzonymi na trzpieniach kamiennymi głowami przypominających głowy kota oraz fryzem z wyobrażeniem kondora. Portal wejściowy obramowany został dwoma kolumnami o wysokości 2,30 m i średnicy 0,90 m. Dekorację kolumn stanowią wyobrażenia postaci z skrzydłami, ptasimi dziobami i kłami. Druga ważna budowla zespołu Chavín de Huántar, to Wczesna Świątynia, która jest starsza od „zamku”. Jej wnętrze to labirynt niskich pomieszczeń, korytarzy, pochylni i schodów. Całość zaopatrzona jest w system pionowych i poziomych kanałów wentylacyjnych, nadal czynnych.
Związki z kulturą Chavín zauważane są też w innych ośrodkach wybrzeża andyjskiego. W Villcahuyain odnaleziono bardzo podobną w swoich założeniach świątynię do znalezionej w Chavín de Huántar. Jest ona jednak znacznie od niej młodsza, pochodzi z VII-X wieku. W dolinie Moche odkryto zespół świątyń zdobionych rzeźbami w stylu wczesnego Chavín datowanych na okres 1700 – 1200 r. p.n.e., zatem znacznie starszych od odkrytych w Chavín de Huántar. Wpływy tej kultury zauważalne są także w zespołach znalezionych w okolicach Cerro Bíanco Puncurí Casma. Odkryto tam tarasowe platformy wykonane z suszonych cegieł o stożkowym kształcie (adobe) z ozdobami, rzeźbami wyobrażającymi drapieżne koty.
Cechą charakterystyczną kultury Chavín jest wznoszenie budowli o murach w układzie warstw poziomych, bez okien w ścianach zewnętrznych. Ceramika tego okresu dzieli się na dwa typy: głazy (rocas) i dary (ofrendas). Do pierwszego z nich należą naczynia o grubych ścianach ozdobione rytami o motywach z wyobrażeniami drapieżnych kotów lub kręgów oraz linii. Zdobienia mają kolor czerwony lub czarny. Ceramika typu „dary” jest bogatsza w odmiany, ale pozbawiona ozdób. Występuje w kolorze czarnym i szarym. Twórcom kultury Chavín znane było tkactwo i obróbka metali[5].
Kultura Mokaya
Zamieszkującym region Soconusco ludom kultury Mokaya[6] przypisuje się pierwsze znane, na obszarze Ameryki, stałe osady, wydajny system uprawy roli, ceramikę i początki hierarchizacji społeczno-politycznej. Najstarszą znaną jak dotąd w Mezoameryce ceramikę wyśledzono w tzw. fazie Barra (ok. 1900-1700 rok p.n.e.), znaczenie uprawy zaś wzrosło jeszcze bardziej w kolejnych fazach Locona i Ocos. Wtedy pojawiły się pierwsze państewka czy wodzostwa na tamtym terenie, a główny ośrodek Paso de Amda zamieszkiwało już około 1500 osób. W tej fazie zidentyfikowano tu ponad 50 platform ziemnych[7].
Przedstawiciele ludów Mokaya utrzymywali kontakty handlowe z Olmekami, dzięki czemu przejęli wiele cech kulturowych tej cywilizacji. Obszar zamieszkany przez nich leżał na szlaku handlowym, którym dostarczano obsydian i jadeit z Gwatemali do Olmanu, obszaru zamieszkanego przez Olmeków. Najważniejszym stanowiskiem archeologicznym kultury Mokaya jest Paso de la Amada w stanie Chiapas. Było zamieszkane w latach 1800-1000 p.n.e. Wśród artefaktów należących do tej kultury odkryto najstarszą odnalezioną dotąd ceramikę w Mezoameryce. Wśród zabytków Paso de la Amada znajduje się też najstarsze w Mezoameryce boisko do gry w piłkę datowane na rok 1400 p.n.e., a także Kopiec 6 będący rezydencją lokalnego wodza. Odkrycia dokonane w trakcie badania Kopca 6 dowodzą, iż w Paso de la Amada wykształciły się bardziej złożone struktury społeczno-polityczne zwane prostym wodzostwem.
W latach 1450 – 1150 p.n.e. W kulturze Mokaya nasiliły się wpływy olmeckie. Regionalne figurki i ceramika całkowicie ustąpiły miejsca wyrobom w stylu olmeckim. W okresie tym Paso de la Amada wyludniło się, zaś najważniejszym ośrodkiem zostało Cantón Corralito nad rzeką Coatán. Na tym stanowisku archeologicznym odkryto liczne figurki i naczynia w stylu typowo olmeckim. Część z nich pochodziła z olmeckiego ośrodka San Lorenzo. Niewykluczone, iż Cantón Corralito było kolonią San Lorenzo i, oprócz miejscowej ludności, mieszkali tam także Olmekowie. Około roku 1150 p.n.e. Cantón Corralito zostało opuszczone w następstwie powodzi, zaś najważniejszym ośrodkiem regionu zostało położone po drugiej stronie rzeki Coatán miasto El Silencio (Ojo de Agua). Na tym stanowisku odnaleziono pozostałości architektury monumentalnej, w tym dwa kopce mogące być pozostałościami po budowlach ceremonialnych. W El Silencio odnaleziono również rzeźbę w stylu olmeckim przedstawiającą „człowieka z goglami”.
Olmekowie
Olmekowie to umowna nazwa używana dla określenia plemion (ludów wyodrębnionej kultury) zamieszkujących Mezoamerykę od momentu przejścia z koczowniczego na osiadły tryb życia (ok. 2000 r. p.n.e.)[8]. Ludy te osiadły na nadbrzeżach rzek i jezior od Zatoki Meksykańskiej aż do górzystych terenów w głębi lądu i wykształciły kulturę o wielu wspólnych cechach. Ślady ich kultury odkryto na obszarach Wyżyny Meksykańskiej, przylegających do Zatoki Meksykańskiej. Typowym dla wybrzeży Zatoki Meksykańskiej są obfite powodzie, powstające na skutek podniesienie się poziomu wody w rzekach w okresie pory deszczowej. Wylewy rzek (podobnie jak nad Nilem, czy wielkimi rzekami Dalekiego Wschodu) nanosiły muł, który użyźnia glebę, co zapewnia obfite plony. Uważa się, że w początkowym okresie ludy Olmeków prowadziły na wpół koczowniczy tryb życia[9]. Moim zdaniem, i na tym obszarze istniały wówczas ludy o zróżnicowanej kulturze. Trudnili się myślistwem, rybołówstwem, ale także rolnictwem (głównie uprawiali kukurydzę[10], ponadto bawełnę, sadzili też dynie). Ludzie skupiali się w licznych osadach rolniczych To w wyniku walki miedzy tymi ludami doszło do utworzenia struktur prepaństwowych. Mogą na to wskazywać monumentalne ołtarze z San Lorenzo z okresu już „państwowego”, które maja formę prostopadłościanu z wycięta niszą, w której siedzi władca ze skrzyżowanymi nogami i jaguarem na rękach lub trzymający w dłoniach koniec liny, prowadzącej do schwytanego jeńca.
W pierwszych wiekach II tysiąclecia p.n.e. na obszarze Veracruz i Tabasco ludzie skupiali się w licznych osadach rolniczych rozciągających się wzdłuż rzek Tonala, Papaloapán i w zatoce Campeche. Pośrodku wielu wiosek składających się wtedy z chat z nietrwałego materiału budowano wówczas z kamienia wulkanicznego platformy o kształtach piramidalnych, które pełniły funkcje o charakterze kultowym. Pod koniec II tysiąclecia p.n.e. to właśnie na tych obszarach doszło do pojawienia się i umocnienia elity władzy, która – jak pisze Maria Longhena: po raz pierwszy w historii środkowej Ameryki przy pomocy trwałych pomników zapragnęła wyrazić ideę władzy łączącej w sobie prerogatywy polityczne i religijne. To dążenie do władzy absolutnej poświadczają szczególnie zastawy grobowe, jako że królowie-kapłani pragnęli zapewne uchodzić w oczach ludu za ziemskie wcielenie bóstw[11]. Czy nauka nie popełnia tu błędu, uważając, że społeczeństwa Mezoameryki rozwijały się inaczej niż np. społeczeństwa Mezopotamii, Egiptu, czy Dalekiego Wschodu? Podobnie jak tam, w Mezoameryce istniały wówczas społeczeństwa o zróżnicowanej kulturze. Tak jak i tam, zapewne i w Mezoameryce niektóre społeczeństwa mogły próbować narzucić swą władzę ludności osiadłej, tworząc struktury państwowe, początkowo miasta-państwa, później federacje miast a wreszcie imperia. Zanim odkryto pozostałości miast, osiedla robotnicze i ślady istniejących wokół wiosek archeolodzy odkryli głównie charakterystyczne budowle sakralne. Czy nie wypaczyło to jednak późniejszych hipotez? Czy nie przypisujemy nadmiernej roli życiu religijnemu tych społeczeństw?
Za twórców pierwszej państwowości[12] Mezoameryki uznawani są Olmekowie. Niestety, wciąż bardzo niewiele możemy powiedzieć o jej początkach. Zresztą nawet pisząc poprzednie zdanie popełniłem pewien błąd. Napisałem pierwszej państwowości, a powinien napisać pierwszych miast-państw Olmeckich. To duża różnica, przecież ludy te nie utworzyły jednego państwa.
Maria Longhena np. pisząc o kulturze Olmeków, szybko przechodzi do etapu pojawienia się i umocnienia władzy? Może obraz byłby bardziej czytelny gdybyśmy użyli tu określeń: siłowe narzucenie władzy, a później jej legitymizacja. Słowo pojawienie niczego przecież nie wyjaśnia tego, w jaki sposób doszło do jej powstania. Moim zdaniem została narzucona przez ludy zewnętrzne. Wiele wskazuje na to, że to ludy łowieckie narzuciły swoje zwierzchnictwo mieszkańcom osad. Równie ważna jest kwestia opisu kultury Olmeków. Zdanie największym centrum kulturowym założonym przez Olmeków była La Venta, nabierze innego znaczenia, gdy napiszemy, największym miastem-państwem Olmeków była La Venta, lub jednym z ważniejszych ośrodków kultury Olmeków była La Venta. Nie stanowiła ona, bowiem jakiegoś centralnego punktu, z którego w jakikolwiek sposób kierowano by innymi ośrodkami. Uniemożliwiały to choćby względy komunikacyjne.
Pierwszym znaczącym centrum politycznym kultury olmeckiej był ośrodek znany dziś pod nazwą San Lorenzo, gdzie wykopaliska dowiodły istnienie kilku faz osadnictwa jeszcze przed powstaniem władzy centralnej. Położenie w pobliżu rzeki Coatzacoalcos umożliwiało uprawę kukurydzy, ponadto dietę mieszkańców uzupełniały ryby, mięso żółwi i psów. Odkryte w pobliżu budowli interpretowanych jako „kuchnie” kości ludzkie nasuwają też podejrzenie istnienia kanibalizmu[13].
W historii San Lorezno wyróżnia się fazę Ojochi (ok. 1750 – 1550 rok p.n.e.) i Bajio (1550 – 1450 rok p.n.e.), uznawane za „przedolmeckie”. Wyroby uznawane za „olmeckie” pojawiają się w fazie Chicharras (lata około 1450 – 1400 p.n.e.). W trakcie badań terenowych zidentyfikowano ponad 100 osad z faz Bajio i Chicharras, które tworzyły złożoną, trójstopniową hierarchie osadniczą wokół San Lorenzo. Największy rozwój kultury Olmeków przypada na lata 1500 – 1400 p.n.e., kiedy to miejscowa populacja wzrosła aż 20-krotnie. Do osiągnięć związanych z ich sztuką należy budowa schodkowych piramid ze świątyniami umieszczanymi na szczycie oraz rzeźba. Olmekowie znali podstawy matematyki i kalendarza, dali początek pismu hieroglificznemu. W latach osiemdziesiątych XX wieku (w czasie wycinania istniejącej tam dżungli) odkryto ślady gęstej zabudowy i warsztatów rzemieślniczych otaczających ściśle San Lorenzo[14].
Podstawą utrzymania ludności było rolnictwo, dodatkowo rybołówstwo, myślistwo, zbieractwo oraz handel kauczukiem (od tego produktu wywodzi się ich nazwa), jadeitem, muszlami morskimi, skórami itp. Podstawowymi roślinami uprawianymi przez Olmeków były: kukurydza zwyczajna, fasola, dynia. Możliwe, że znano już uprawę bawełny, tytoniu i kakao. Przypuszcza się, że wpływy kultury olmeckiej związane były nie tylko z handlem, ale i z prowadzonymi wojnami, w wyniku, których Olmekowie podporządkowali sobie znaczny obszar dzisiejszego Meksyku. Kultura podobna do olmeckiej rozwijała się w takich ośrodkach, jak Las Limas, Ojo de Agua, La Oaxaquena czy La Venta i Tres Zapotek[15].
Po 1000 roku p.n.e. miastem-państwem, które osiągnęło wśród Olman najwyższy poziom rozwoju gospodarki i kultury była La Venta, gdzie ślady osadnictwa sięgają przynajmniej 1200 roku p.n.e. Inne olmeckie miasta rozwinęły się w dolinie Meksyku – Chalcatzingo, Ciiucuilco, Teotihuacan i Zazacatla. Podobnie jak w San Lorenzo, początkowo archeologowie i historycy przypuszczali, że i La Venta była tylko centrum ceremonialnym zamieszkałym jedynie przez kapłanów, władców i ich otoczenie. Dalsze badania archeologiczne wykazały jednak, że było to duże centrum polityczne. Odkryto niskie platformy mieszkalne, pozostałości domostw czy jamy zasobowe. Na wyspie istniała gęsta zabudowa mieszkalna (ścisłe zurbanizowane centrum zajmowało obszar 200 ha)[16].
Państwowość Olmeków z głównym ośrodkiem w San Lorenzo upadła ok. 900 r. p.n.e.[17], a późniejszy ośrodek w La Venta upadł ok. 400 r. p.n.e. i został opuszczony na ponad 1000 lat. Nieznane są przyczyny jej upadku; podejrzewa się, iż doprowadziły do tego zmiany w środowisku, ale nie wyklucza się też inwazji zewnętrznej. Nie możemy wykluczyć, że podobnie jak i na innych obszarach i w Ameryce Środkowej obok powstających ośrodków politycznych powstawały coraz liczniejsze grupy renegatów, uciekinierów spod jarzma władców. Być może doszło tylko do zniszczenia jego centrum w wyniku powstania poddanych. Przypuszcza się też, że ośrodki Olmeków nad Oceanem Spokojnym zostały zburzone przez tsunami około 1000 roku p.n.e.[18]. Użyłem powyżej określenia państwowość, a powinienem raczej użyć tu słów ośrodki prepaństwowe, lub miasta-państwa. Nie mamy przecież żadnych świadectw na podstawie, których moglibyśmy wnioskować, że na zamieszkiwanych przez Omleków obszarach powstał jeden centralny ośrodek państwowy. Moim zdaniem powstanie takowego było niemożliwe, choćby z powodów komunikacyjnych.
W El Manati, w pobliżu San Lorenzo, odkryto ślady niewielkiego sanktuarium. o rytualnym znaczeniu tego miejsca zadecydowała obecność istniejących tu źródeł wody. W olmeckich i późniejszych wierzeniach źródła postrzegano, jako wodę wypływającą bezpośrednio ze świata podziemnego, symbolizowała ona pojawiający się sezonowo deszcz i powodzie naturalnie użyźniające pola uprawne. Najwcześniejsze ofiary złożono w El Manati w latach 1700-1500 p.n.e. Na specjalnie przygotowanym podłożu z piaskowca ułożono naczynia ceramiczne, kamienne misy, kamienie z palenisk, jadeitowe „siekierki”, paciorki i kauczukowe piłki o średnicy ok. 15 cm, najstarsze świadectwo rytualnej gry na tym obszarze. Jadeitowe siekierki wykonane były z jadeitu, którego złoża znajdowały się na obszarze odległej o 1000 km (dzisiejszej) Gwatemali w dolinie rzeki Motagua. Dowodzi to istniejącej już wówczas wymiany handlowej społeczeństw Olmeków z ludami z tak dalekich obszarów[19].
Istnienie kultury Olman wśród historyków budzi wciąż wielkie zainteresowanie, na temat tego ludu pojawia się wiele – niestety, wciąż niesprawdzonych – hipotez. Dotyczą one tak zagadnienia pochodzenia tej kultury jak też jej późniejszych wpływów. i znów warto sięgnąć do książki Jamesa I. Nienhuisa, który pisze, że Olmekowie twierdzili, że osiedlili się w Ameryce Środkowej po tym, jak ich przodkowie, którzy zmierzyli okrągłe oblicze ziemi i łuk niebios, przepłynęli przez Atlantyk w czasach czarnego deszczu i wiecznego mroku, co dowodzi znajomości precesyjnej kartografii w epoce lodowcowej[20]. Oczywiście znowu nie chodzi tu o epokę lodowcową, lecz krótkotrwałe ochłodzenie klimatu po wybuchu wulkanu. Istotna jest jednak hipoteza dotycząca przybycia grupy osadników zza Atlantyku. Może tu leżą źródła – zakładanego przez niektórych badaczy – gwałtownego wzrostu poziomu kultury niektórych ludów prekolumbijskiej Ameryki. Oczywiście przybysze stanowiliby tylko niewielką grupę w stosunku do wcześniej przybyłej ludności. Być może przynieśli jednak z sobą wiele idei (w tym i ideę państwa) z Eurazji.[21]. To jednak tylko mało prawdopodobne hipotezy. Teza mówiąca o gwałtownym wzroście poziomu kultury jest bezpodstawna. Ukazany – nawet w tak nierozbudowanej pracy jak niniejsza – rozwój kultur społeczeństw Ameryki Prekolumbijskiej dowodzi, że osiągnięcie takiego ich poziomu było wynikiem stopniowej ewolucji, nie zaś jednorazowego skoku cywilizacyjnego. Przedstawione fakty ukazują, że rozwijała się ona stopniowo. Nie spotykamy na obszarach kultury Olmeków takich wynalazków jak koło, radło i wiele innych. Dawid Childress wskazuje jako przykład zapożyczeń np. użycie bumerangu[22]. Ten, znany wśród niektórych pierwotnych plemiona Afryki, trafił też do Australii. Wszystko wskazuje na to, że znany był już tysiące lat wcześniej i mógł trafić na kontynent Ameryki wraz z którąś fal migracji. Tym bardziej, że i ten autor poniżej pisze, że bumerangi znajdowano także na terenach południowego Meksyku, Teksasu, Arizony i Kalifornii.
Odnośnie do późniejszych wpływów Olmeków pojawiają się hipotezy twierdzące, że ich kultura była „kulturą-matką” („pierwszą cywilizacją”) cywilizacji mezoamerykańskiej. Przeciwnicy tej teorii uważają lud Olmeków jedynie za jedno z wielu „wodzostw” w złożonym krajobrazie politycznym i kulturowym Mezoameryki. Biorąc pod uwagę zdobnictwo ceramiki i jej formy, dochodzą nawet do wniosku, że San Lorenzo wykazuje mniej cech panregionalnych niż regionalne centra Tlapacoya czy San José Mogote. Ceramika pojawiła się między ok. 1900 a 1750 rokiem p.n.e. na wybrzeżu Oceanu Spokojnego na terenie obecnego stanu Chiapas, w dolinach na wyżynie meksykańskiej oraz nad Zatoką Meksykańską w północnym Veracruz, a następnie rozprzestrzeniła się na resztę Mezoameryki po około 1750 roku p.n.e. Począwszy od 1400 roku p.n.e., archeolodzy na podstawie pojawienia się wspólnego repertuaru motywów na ceramice oraz dalekosiężnej wymiany handlowej obejmującej obsydian, jadeit, serpentyn, muszle i rozmaite artefakty, stwierdzają wyraźna intensyfikację oddziaływań między różnymi regionami. Jednak „przyśpieszenie” rozwoju kulturowego regionalnych kultur zdaje się wyprzedzać ową fazę aktywnych kontaktów. Już miedzy około 1650 a 1400 r. p.n.e. W Dolinie Oaxaki wzniesiono pierwsze znane przykłady architektury publicznej na niskich platformach ze zdobionymi stiukiem ścianami i podłogami, natomiast w kolejnej fazie pojawiły się wyraźne oznaki hierarchizacji społecznej oraz dwustopniowa struktura osadnicza. Podobny stopień rozwoju zaskakująco wcześnie osiągnęły także społeczności w Dolinie Meksyku, ci niektórzy badacze uznają za argument przeciwko decydującemu wpływowi Olmeków na pojawienie się złożonych kultur w sąsiednich regionach. Mimo tych kontrowersji trudno kwestionować fakt, że San Lorenzo, a następnie La Venta, osiągnęły stopień rozwoju bez precedensu, czy bezpośrednich analogii w ówczesnej Mezoameryce[23].
Trudno jednak negować fakt, że w okresie między około 1400 a 1150 rokiem p.n.e. zmiany kulturowe i ekonomiczne regionu Soconusco wydają się nierozerwalnie związane z oddziaływaniami płynącymi właśnie z Olman. W tym czasie lokalni władcy otwarcie manifestowali swe związki z mieszkańcami owego regionu, przejmując nie tylko liczne elementy kultury materialnej, lecz także religijno-polityczną ideologie, która pociągała za sobą określone przemiany społeczne. Choć być może nie wszystkie zaadoptowane motywy pochodziły znad Zatoki Meksykańskiej. w kolejnych dwóch stuleciach intensywność kontaktów miedzy tymi regionami osłabła, być może na skutek nieznanych trudności, jakie przeżywało San Lorenzo, natomiast pojawiły się ślady wzmocnienia więzi ze społecznościami środkowego Meksyku. W tym okresie wiele osad noszących liczne wpływy olmeckie odkryto również na terenie obecnego stanu Chiapas. Wzdłuż wybrzeża Oceanu Spokojnego olmeckie wpływy inspiracje docierały do Hondurasu oraz do Chalchuapa w Salwadorze, której mieszkańcy w fazie Colos (ok. 900 – 600 r. p.n.e.) wznieśli wielką piramidę przypominającą tę z La Venta, tworzyli rzeźbione monumenty inspirowane ikonografią olecką i używali wielu luksusowych przedmiotów charakterystycznych dla tej epoki.
Nie wiadomo jak wyglądały kontakty Olmeków z Majami zamieszkującymi niziny Gwatemali i północny Jukatan. Potwierdzeniami owych kontaktów są jednak depozyty ofiarne odkryte w Chacsinkin i w Seibal, datowane na środkowy okres preklasyczny. Depozyt z Seibal swą formą krzyża i zawartością – obejmującą m.in. wykonane z jadeitu siekierki i przyrząd do upuszczania krwi – nawiązuje ściśle do ofiar znanych z rdzennego obszaru kultury olmeckiej.
Jeszcze silniej przejawiają się wpływy olmeckie w środkowym Meksyku. Od około 1200 r. p.n.e. na terenie Doliny Meksyku i sąsiednich terytoriach rozwinęła się słynna kultura określana mianem Tlatilco. Eksploracje pochówków kultury przyniosły wiele informacji o jej mieszkańcach. Wyróżniała się ona złożoną strukturą społeczną, specjalizacją w zakresie rzemiosła i uprawy[24]. Uprawiano kukurydzę, ale także fasolę, paprykę i chili. Wyżywienie uzupełniano łowiectwem. Polowano na ptactwo, w tym wędrowne, króliki oraz jelenie i antylopy.
Dzięki badaniom antropologicznym wiemy, że ze względu na wysoką śmiertelność noworodków i niemowląt średnia wieku ówczesnej populacji wynosiła zaledwie około 26 lat, dożywano zaś przeciętnie 36 lat. Ludzie ci zapadali często na choroby związane z brakami żywieniowymi i zła dietą, jak anemia, dawały im się też we znaki znaczne ubytki w uzębieniu i choroby zwyrodnieniowe kości[25].
W nie mniej żywym kontakcie z ośrodkami kultury Olmeków pozostawały szybko ewoluujące społeczności zamieszkujące żyzną Dolinę Oaxaki. Już we wczesnopreklasycznej fazie Tierras Largas (ok. 1650 – 1400 r. p.n.e.) powstawały liczne wioski, a ośrodek San José Mogote był blisko trzykrotnie większy od innych największych osad regionu i siedmiokrotnie większy od przeciętnej wioski. W kolejnej fazie zwanej San José (ok. 1400 – 950 r. p.n.e.), regionalną organizacja polityczną zdominował szybko rosnący w siłę ośrodek San José Mogote. Rozrósł się on do osady zajmującej obszar około 70 ha zamieszkanej przez ponad 500 osób, co stanowiło połowę rekonstruowanej liczby ludności żyjącej w owym okresie w całej dolinie. Wysokie platformy ziemne licowane kamieniem mieściły na szczycie być może „budowle publiczne”, prawdopodobnie pierwsze w tym regionie.
Cechy zabudowy mieszkalnej sugerują dość płynny spadek rangi i zamożności ówczesnych mieszkańców w związku, z czym trudno mówić o ścisłym podziale na grupy czy „klasy społeczne”. Jednak nieprzypadkowo zapewne właśnie w tym okresie na ceramice pojawia się po raz pierwszy charakterystyczny motyw plecionej maty, która w Mezoameryce była symbolem władzy, zwłaszcza królewskiej[26]. Spadkobiercami kultury olmeckiej były powstałe w czasach późniejszych kultury: Teotihuacan, Tolteków, Zapoteków.
Wyspy Ameryki Środkowej
Wyspy Ameryki Środkowej pozostawały bezludne tak długo, jak długo rozwój umiejętności żeglarskich nie umożliwił plemionom wybrzeży Wenezueli i Kolumbii podejmowania przeprawy przez morze. Około 2000 lat p.n.e. Karaibowie dotarli na wyspy Cubagua i Trynidad, położone najbliżej wybrzeży. Zajęcie wysp Haiti i Puerto Rico nastąpiło nieco później, ale jeszcze w drugim tysiącleciu p.n.e. Natomiast zasiedlenie Małych Antyli było dziełem młodszej, arawackiej fali osadniczej, która przybyła tutaj dopiero około 900–300 lat p.n.e. Plemiona grupy arawackiej przeprawiły się także na półwysep Florydy.
Piotr Kotlarz
Przypisy:
[1] Por.: J. Trzeciakowski, Zanim przyszli Aztekowie, Warszawa 1980, s. 224.
[2] Por.: Faron-Bartles Renata, Ludzie i bogowie Ameryki Środkowej, Wrocław 2009, s. 10.
[3] Por.: Faron-Bartles Renata, dz. cyt., s. 11-12.
[4] Por.: J. Źrałka, Wczesne kultury Ameryki, [w:] Wielka Historia Świata. Stary i Nowy Świat, pod red. Joachima Śliwy, t. 2, s. Kraków 2005, s. 619.
[5] Por.: J. Źrałka, Wczesne kultury Ameryki…, s. 621-622.
[6] Mokaya posługiwali się językiem zwanym mixe-zoque. Nazwa Mokaya w mixe-zoque oznacza „ludzie kukurydzy”.
[7] Por.: J. Olko, Meksyk przed konkwistą, Warszawa 2010, s. 37-38.
[8] Nazwa „Olmekowie” wywodzi się od istniejącego w XVI wieku ludu Olmeca (ludzi zamieszkującym ziemię hule – kauczuku), którzy nie mieli żadnego związku z twórcami istniejącej na tym obszarze w latach 1500 p.n.e. a 400 p.n.e. kultury Olmeków [dziś część badaczy przesuwa datę początkową na rok 1700 p.n.e.]. Najwęższe użycie pojęcia „kultura Olmeków” odnosi się właśnie do tej grupy. Część badaczy żywa tego pojęcia w znaczeniu szerszym, uznają za olmecki cały zespól wierzeń i zachowań świadczących o istnieniu swoistej wspólnoty kulturowej łączącej wiele społeczności formatywnych. Społeczeństwa te prawdopodobnie tworzyły liczne państewka często określane przez antropologów i archeologów terminem „wodzostw”. Por.: J. Olko, dz. cyt., s. 22.
[9] Nie wiemy, jaka była struktura ludów zamieszkujących terytoria „olmeckie” przed powstaniem tam organizacji państwowej. Pisze Ferdinand Anton: Kultura olmecka (ok. 600 p.n.e. do 200 n.e.) nosiła wszelkie znamiona kultury elitarnej. Ustalono, że w stosunkowo krótkim czasie wykształciła się tam grupa, która narzuciła nowe idee całej ludności obszaru podlegającego jej wpływom. Łańcuch dowodów stwierdzających, czy Olmekowie byli narodem lub tylko elitą duchową, nie zamknął się jeszcze całkowicie, lecz wiedza o piśmie i kalendarzu rozprzestrzeniła się z La Venta, ośrodka duchowego tej amerykańskiej „kultury matki”. Por.: Anton Ferdinand, Kobieta w dawnej Ameryce, przełożył Egbert W. Skowron, Warszawa 1974, s. 9. Moim zdaniem nie był to oczywiście naród (w dzisiejszym ani tym bardziej tzw. rasowym znaczeniu tego pojęcia), kultura zaś miała charakter elitarny.
[10] Początki uprawy kukurydzy w Ameryce szacuje się na lata ok. 2700 p.n.e.
[11] Longhena Maria, Starożytny Meksyk. Prekolumbijska Ameryka Środkowa, tłumaczenie: Elżbieta Jastrzębowska, Barcelona 2008, s. 19.
[12] Używam tego określenia zamiast powszechnie dotąd stosowanego „cywilizacja”, gdyż każde społeczeństwo miało jakąś cywilizację lub inaczej korzystało z jakiegoś dorobku cywilizacyjnego.
[13] Por.: Faron-Bartles Renata, dz. cyt., s. 15.
[14] Por.: J. Olko, dz. cyt., s. 26-27.
[15] Tres Zapotes to stanowisko archeologiczne we wschodnim Meksyku, w pobliżu Zatoki Meksykańskiej, w stanie Veracruz, położone na zachód od miasta Santiago Tuxtla. Tres Zapotes, będące jednym z głównych ośrodków miejskich Olmeków (obok San Lorenzo Tenochtitlán i La Venta), zamieszkiwane było przez ponad dwa tysiąclecia (od 1500-1200 roku p.n.e. do 1000-1200 roku n.e.). Stanowisko obejmuje liczne kopce ziemne, pośród których odnaleziono kilkadziesiąt rzeźb, m.in. dwie 1,5-metrowe kamienne głowy oraz stelę C, na której wyryto datę odpowiadającą 3 września 32 r. p.n.e.
[16] Por. J. Olko, dz. cyt., s. 31-32.
[17] Mieszkańcy nagle opuścili San Lorenzo. Kamienne rzeźby celowo rozbito lub uszkodzono, a ich kawałki poukładano na brzegach pobliskich zboczy, gdzie następnie je zakopano. Obecnie nie wiadomo, z jakiego powodu dopuszczono się takiego zniszczenia ani też, jaka była przyczyna porzucenia miasta. [Por.:Faron-Bartles Renata, dz. cyt., s. 16.]
[18] Por.: D. H. Childerss, Tajemnica Olmeków, Starożytni odkrywcy Ameryki, przekład: Przemysław Bieliński, Warszawa 2008, s. 217.
[19] Por.: J. Olko, dz. cyt., s. 24-25.
[20] Por.: Nienhuis J. I., dz. cyt., s. 56. Dowodzi – jeśli już – nie tyle znajomości precesyjnej kartografii, co pobłądzenia i przypadkowego dotarcia jakichś ludzi do Ameryki już w tym okresie.
[21] Por.: J. Olko, dz. cyt., s. 24.
[22] Por.: Dawid Childress, Tajemnica Olmeków, przekład Przemysław Bieliński, Warszawa 2008, s. 119.
[23] J. Olko, dz. cyt., s. 35-37.
[24] Por.: J. Olko, dz. cyt., s. 38-39.
[25] Por.: J. Olko, dz. cyt., s. 39.
[26] Por.: J. Olko, dz. cyt., s. 40-41.
Obraz wyróżniający: Figurka z Las Limas. Kultura Olmeków. Autorstwa Mag2017 – Praca własna, CC BY-SA 4.0, https://commons.wikimedia.org/w/index.php?curid=56335766
.
