Punkty widzenia: nauka, sztuka, społeczeństwo i obrazy Klimta dla Uniwersytetu Wiedeńskiego / Alberto E Pereda 

Gustav Klimt urodził się w 1862 roku w rodzinie złotników i poświęcił swoje życie sztuce. W 1894 roku, znany już ze swoich prac nad budynkami przy Ringestrasse, Klimt i jego współpracownik Franz Matsch zostali poproszeni o namalowanie pięciu paneli na suficie Wielkiej Sali Uniwersytetu Wiedeńskiego. Tematem paneli miał być Triumf światła nad ciemnością: Matsch miał namalować panel centralny i panel o nazwie Teologia, natomiast Klimt miał namalować filozofię, medycynę i prawoznawstwo.

Pierwszy obraz Klimta, Filozofia, został wystawiony po raz pierwszy w 1900 roku i choć zyskał uznanie we Francji (zdobył Grand Prix na Wystawie Światowej w Paryżu), wywołał silną negatywną reakcję władz uniwersyteckich i państwowych w Wiedniu. Powód: Klimt zerwał z oczekiwanym, wcześniej klasycystycznym stylem swoich obrazów i wkroczył w nowy styl, w którym nagość i niewyraźna symbolika kontrastowały z racjonalistycznymi wypowiedziami sztuki klasycystycznej. Zamiast być celebracją kulturowego miejsca, jakie Wiedeń miał wówczas na świecie, obraz przedstawiał bierną, instynktowną interpretację filozofii. Instynktowne spostrzeżenia sztuki modernistycznej rezonowały z nowatorskimi naukowymi poglądami na ludzką psychikę opracowanymi przez Freuda, Kandela, 2012 ). Zbieżne z filozofią, przełomowa książka Freuda Interpretacje snów została opublikowana w 1900 roku ( Freud, 1900 ).

Wciąż uwikłany w zaciekłą debatę wywołaną przez filozofię, Klimt odsłonił w 1901 roku drugi obraz, Medycyna. Kontynuując swój nowy, instynktowny styl, przedstawia on kolumnę nagich ciał, w której obecność ciężarnej kobiety, niemowląt i szkieletów nawiązuje do jedność życia i śmierci ( ryc. 1). Nagie ciało nieprzytomnej młodej kobiety wydaje się odpływać, przytrzymywane przez silne ramię mężczyzny. Wydaje się to sugerować, że nikt nie może uciec od strumienia życia. U dołu obrazu postać Hygii, córki boga medycyny Asklepiosa i bogini uzdrawiania, trzymająca kielich Lety i węża Eskulapa, zaabsorbowana sobą, odwraca się plecami do ludzkiego cierpienia. Znaczenie obrazów zawartych w tym oszałamiającym obrazie było przedmiotem wielu esejów i interpretacji (zob. np. Finn i in., 2013 ; Kandel, 2012 ; Sark, 2011 ; Schorske, 1981). Przesłanie jest jednak oczywiste: rodzimy się, by umrzeć, a medycyna – reprezentowana przez bezsilną Hygię – nie może odmienić naszego losu.

Rysunek 1

Pobierz zasób Otwórz zasób

Medycyna wywołała jeszcze silniejszą reakcję niż filozofia. Oprócz wyraźnej kobiecej seksualności, która była wówczas uważana za głęboko obraźliwą, obraz nie był tym, czego oczekiwali lekarze i administratorzy. Zamiast celebrować pozycję Wiednia w świecie medycyny, obraz Klimta eksponował – używając instynktownego języka – ograniczenia naszej zdolności leczenia i nieuchronność śmierci. Innymi słowy, kwestionowano prawdziwą naturę medycyny. Obraz został zaatakowany przez czasopismo medyczne, a grupa wykładowców uniwersyteckich zarejestrowała formalną skargę na uniwersytecie ( Bitsori i Galanakis, 2002 ).

Po tym drugim skandalu Klimt miał drastyczne konsekwencje: nie odnowiono mu profesury na Akademii Sztuk Pięknych, a wiedeński ruch secesyjny stracił poparcie państwa. Odpowiedzią Klimta było namalowanie obrazu Złota rybka, onirycznej kompozycji przedstawiającej głowę złotej rybki i kilka nagich postaci kobiecych, z których jedna wydaje się „obracać” widza. ( Rysunek 2 ). Pierwotnie zatytułowany Do moich krytyków, przesłanie obrazu było oczywiste.

Rysunek 2

Pobierz zasób Otwórz zasób

Ostatnim obrazem z serii Uniwersytetu Wiedeńskiego była Orzecznictwo (ukończona w 1903 r.), W której Klimt odnawia swoje instynktowne podejście i nagie obrazy, przedstawiając emocjonalną krytykę naszej kompetencji do osądzania i karania innych ludzi.

Ministerstwo Edukacji ostatecznie orzekło, że obrazy nie są godne Wielkiej Sali Uniwersytetu Wiedeńskiego. Pomimo silnego oporu ze strony państwa, do którego należały trzy obrazy, Klimtowi udało się je odzyskać z pomocą przyjaciół. Następnie obrazy kilkakrotnie przechodziły z rąk do rąk (Klimt zmarł w 1918 r. podczas pandemii grypy), a następnie zostały odebrane przez nazistów ich żydowskim właścicielom w 1938 r., po aneksji Austrii przez Niemcy. Przechowywane w zamku Schloss Immendorf w Dolnej Austrii trzy malowidła sufitowe zostały ostatecznie zniszczone w 1945 r., kiedy wycofujące się oddziały SS podpaliły zamek. Jednak złota rybka przetrwała i obecnie znajduje się w Muzeum Sztuki Solothurn w Szwajcarii. Co więcej, jego kopie nadal mogą obrażać: w 2014 roku – 114 lat po początkowej krytyce Klimta”

Czy to możliwe, że Klimt intuicyjnie lepiej rozumiał naturę medycyny niż niektórzy lekarze i administratorzy uniwersytetów w tamtym czasie? Rozumienie medycyny było z pewnością stronnicze w przypadku tych ostatnich, ze względu na ich rolę i pozycję w społeczeństwie, ale tak nie było w przypadku Klimta. Pisarz Jorge Luis Borges powiedział kiedyś, że 90% sztuki nie istniałoby, gdybyśmy wiedzieli, co następuje po śmierci ( Gelman, 2011).), sugerując, że sztuka to poszukiwanie odpowiedzi na pytania o sens naszego istnienia, co nie różni się zbytnio od tego, co kieruje naukowcami w poszukiwaniu wiedzy. Artyści często łączą wiele talentów – malarze mogą być także pisarzami i muzykami i vice versa, co wskazuje, że ich impulsy twórcze można wyrazić na wiele sposobów. Podobnie Leonardo da Vinci był przykładem kogoś, kto kieruje swoją kreatywność zarówno na sztukę, jak i naukę.

Co więcej, naukowcy czasami myślą jak artyści, opracowując swoje naukowe idee. Rzeczywiście, Albert Einstein podobno powiedział, że „nigdy nie myślał za pomocą logicznych symboli lub równań matematycznych, ale za pomocą obrazów, uczuć, a nawet architektury muzycznej” ( Root-Bernstein i Root-Bernstein, 2010 ; Wertheimer, 1945 ). W innym miejscu Einstein odniósł się do relacji między sztuką a nauką bardziej formalnie i wyraźnie, pisząc: „Po osiągnięciu pewnego wysokiego poziomu umiejętności technicznych, nauka i sztuka mają tendencję do łączenia się pod względem estetyki, plastyczności i formy. Najwięksi naukowcy są zawsze także artystów” ( Calaprice, 2000 ).

Sztuka i nauka przez wielu uważane są za uzupełniające się formy wiedzy. Ale pod jakim względem są one komplementarne? Poeta nie daje odpowiedzi” – pisał w 2011 roku poeta Juan Gelman. Do końca swoich dni zadaje pytania niewidzialnej rzeczywistości, która nie daje mu odpowiedzi” ( Gelman, 2011). Rozważania Einsteina na temat sztuki i nauki rozszerzyły to pojęcie, zauważając: „Jeśli to, co jest widziane i doświadczane, jest przedstawiane w języku logiki, to jest to nauka. Jeśli jest komunikowane za pomocą form, których konstrukcje nie są dostępne dla świadomego umysłu, ale są rozpoznawane intuicyjnie, to jest sztuka”. Zgodnie z tym poglądem, Klimt miał intuicyjne rozumienie medycyny, które bardziej adekwatnie opisywało jej prawdziwą naturę, niedoskonałe narzędzie stworzone przez ludzkość w celu łagodzenia bólu, niż imponująca woluntarystyczna perspektywa pracowników służby zdrowia i administratorów uniwersytetów tamtych czasów.

W przeciwieństwie do innych godnych uwagi odrzuceń sztuki zamawianej, takich jak The Conspiracy of Claudius Civilis Rembrandta (odrzucony przez miasto Amsterdam) i Man at the Crossroads Diego Rivery (otynkowany w Rockefeller Center), losy University of Wiedeńskie malowidła sufitowe nadal interesują naukowców i uczonych ( Finn i in., 2013 ; Kandel, 2012 ; Sark, 2011 ; Schorske, 1981 ).

Społeczeństwo często sprzeciwia się odkryciom naukowców i intuicyjnym spostrzeżeniom artystów, ponieważ na ogół kwestionują oni przekonania religijne i kulturowe panujące w tamtym czasie (patrz na przykład Notatniki więzienne Antonio Gramsciego). Historia jest bogata w przykłady tego konfliktu. Odkrycia Galileusza zostały poważnie zakwestionowane przez Kościół katolicki, a Wesele Figara Mozarta zostało zakazane w Austrii ze względu na jego antyarystokratyczne i antymilitarystyczne niuanse. A obrazy Kandinsky’ego, Klee, Kirchnera, Marca i innych niemieckich ekspresjonistów zostały potępione przez reżim nazistowski jako „zdegenerowane”, podczas gdy prace Einsteina i Helmholtza odrzucone jako „niegermańskie” ( Buchwald, 2016 ; Stern, 1986 ).

Chociaż często myślimy, że te starcia należą do przeszłości, z której wyewoluowaliśmy, w rzeczywistości się powtarzają. W 1823 roku w sztuce zatytułowanej Almansor Heinrich Heine wygłosił ponurą przepowiednię (Gdzie pali się książki, w końcu palą się też ludzie), która tragicznie spełniła się w Niemczech podczas reżimu nazistowskiego i w Chile w 1973 roku. wojskowy zamach stanu. Co więcej, naukowcy i artyści są często jednymi z pierwszych więzionych i ściganych przez dyktatorskie reżimy. A Bertolt Brecht ostrzegł nas, abyśmy zachowali czujność przed ponownym pojawieniem się gróźb ze strony dyktatorów w ostatnim zdaniu swojej sztuki The Resistible Rise of Arturo Ui: A Gangster Spectacle : „Nie cieszcie się z jego porażki, ludzie. Bo chociaż świat wstał i powstrzymał drania, suka, która go urodziła, znów jest w rui”.

Istnieją nowsze przykłady takich napięć. W 1999 roku ówczesny burmistrz Nowego Jorku, Rudolph Giuliani, zamroził fundusze miejskie dla Brooklyn Museum of Art, a nawet zagroził eksmisją z budynku, ponieważ znalazł obraz Chrisa Ofili The Holy Virgin Mary , przedstawiający czarną Madonnę ozdobioną słoniowym łajnem, obraźliwe dla jego wrażliwości ( Foggatt, 2018 ). Innym, bardziej rozbudowanym przykładem było zniszczenie przez ISIS w 2014 i 2015 roku historycznych budowli sakralnych w Iraku i Syrii.

Moim zdaniem jeszcze bardziej uderzającym przykładem tego napięcia jest sposób, w jaki niektóre rządy zaprzeczają zmianom klimatycznym pomimo przytłaczających dowodów naukowych na ich poparcie ( Mellilo i in., 2014 ) oraz katastrofalnych konsekwencji, jakie pociągną za sobą dla planety. Co gorsza, obecna administracja w Stanach Zjednoczonych niweczy pracę poprzednich administracji i wycofuje się z umów międzynarodowych. Ten epizod jest wyraźnym przykładem tego, jak postęp naukowy niekoniecznie gwarantuje postęp społeczny i jak regresywna polityka może zwyciężyć wbrew zdrowemu rozsądkowi.

Rasa ludzka jest zdolna do generowania wielkiej sztuki i nauki, ale jest również zdolna do przeciwstawiania się i niszczenia wielkiej sztuki i nauki. Jesteśmy pogrążeni w odwiecznej walce między dobrem a złem (lub między stworzeniem a zniszczeniem), walce, o której Freud twierdził, że tkwi w nieświadomości każdego człowieka. Jako jedyny ocalały z malowideł Klimta na suficie Uniwersytetu Wiedeńskiego, Złota Rybka reprezentuje odporność sztuki, a także obronę jej istotnego wkładu w ludzką cywilizację.

Autor dziękuje Donaldowi Faberowi, Luisowi Campalansowi, Karen Gardner i Edowi Burnsowi za cenne uwagi i sugestie.

1. Otrzymano: 25 lipca 2019 r
2. Przyjęto: 25 lipca 2019 r
3. Wersja Record opublikowana: 1 sierpnia 2019 r. (wersja 1)

© 2019, Pereda

Ten artykuł jest rozpowszechniany zgodnie z warunkami licencji Creative Commons Uznanie autorstwa, która zezwala na nieograniczone wykorzystanie i redystrybucję pod warunkiem podania oryginalnego autora i źródła.

Link do artykułu: https://elifesciences.org/articles/50016

Gustav Klimt (ur. 14 lipca 1862 roku w Baumgarten, dziś w Penzing, 14 dzielnicy Wiednia, zm. 6 lutego 1918 w Wiedniu) – austriacki malarz i grafik, symbolista. Jeden z najwybitniejszych przedstawicieli secesji, przedstawiciel wiedeńskiego modernizmu.

Ojciec malarza Ernst (starszy) był złotnikiem-grawerem. Bracia Klimta mieli również zajęcia twórcze: Ernst (młodszy) zajmował się malarstwem historycznym oraz dekoracyjnym, Georg był cyzelatorem. Gustaw był drugim z siedmiorga rodzeństwa.

Klimt studiował w wiedeńskiej Kunstgewerbeschule (Szkoła Sztuki Stosowanej). Pierwsze doświadczenie zawodowe zdobył wykonując różne prace dekoracyjne. Zajęcie to wraz z klimatem artystycznym rozwijającym się na przełomie wieków w Wiedniu odnalazło wyraz w dojrzałej twórczości artysty. Klimt stał się głównym inicjatorem dokonujących się przemian artystycznych, kiedy to w 1897 oficjalnie odrzucił kanony akademickie i wspólnie z innymi artystami założył Stowarzyszenie Artystów Austriackich – Secesję, z którą był związany do 1905.

Celem Klimta było stworzenie dzieła totalnego, absolutnego, tzn. wolnego od wszelkich konwencji, ograniczeń narzuconych przez akademickie koncepcje. Obrazy artysty są wyrazem nieograniczonej swobody twórczej, w pełni wyrażają bujność i złożoność epoki, w której dane było mu tworzyć. Jego prace stały się inspiracją dla wielu nowoczesnych artystów.

Portret „Adela Bloch-Bauer I”, zwany Złotą Adelą (1907), obraz, przy wykonaniu którego artysta zastosował złoto i srebro w płatkach, został sprzedany w 2006 roku spadkobiercy imperium kosmetycznego Ronaldowi S. Lauderowi za 135 mln $ – była to wówczas najwyższa kwota, jaką uzyskano za obraz. Zanim został sprzedany przez krewną Adeli, Marię Altmann, prawowita właścicielka toczyła wieloletni proces o jego odzyskanie z rządem Republiki Austrii. Jak ustalił w 1998 roku dziennikarz śledczy Hubertus Czernin, dzieło to, zrabowane rodzinie Bloch Bauerów przez nazistów w 1941, wraz z wieloma innymi wisiało w Galerii Belvedere. Rząd Republiki Austrii odmówił oddania własności, co skutkowało procesem w amerykańskim Sądzie Najwyższym. Dzięki jego decyzji Maria Altmann odzyskała kilka obrazów Klimta. Historia obrazu – która odbiła się szerokim echem w kręgach międzynarodowych, aktualizując nierozliczone zbrodnie nazizmu – została opisana przez amerykańską dziennikarkę Anne Marie O’Connor w książce Złota dama (polski przekład Tomasz Pichór, Wyd. W.A.B.), a następnie zekranizowana pod tym samym tytułem przez Simona Curtisa.

W 2021 roku Francja zwraca spadkobiercom obraz „Krzewy różane pod drzewami”. Jak przekazała na konferencji francuska minister kultury Roselyne Bachelot, pierwotna właścicielka dzieła austriackiego artysty Gustava Klimta – Nora Stiasny, pochodząca ze znanej austriackiej rodziny żydowskiej – po aneksji Austrii przez nazistów w 1938 roku została zmuszona, by sprzedać obraz „Krzewy różane pod drzewami” po zaniżonej cenie. W 1942 roku Stiasny trafiła do obozu koncentracyjnego i zmarła. Obraz nabył sympatyzujący z nazistami handlarz dziełami sztuki i trzymał go aż do swojej śmierci. Francja, nieświadoma historii tego dzieła, ostatecznie kupiła go na aukcji dla swojego paryskiego Musee d’Orsay w 1980 roku – wyjaśniała minister. Teraz płótno zostanie zwrócone spadkobiercom.

Judyta z głową Holofernesa (1901). Autorstwa Gustav Klimt – http://www.belvedere.at/en/sammlungen/belvedere/jugendstil-und-wiener-secession/gustav-klimt, Domena publiczna, https://commons.wikimedia.org/w/index.php?curid=153475

Obraz wyróżniający: Fragment obrazu Klimta Medycyna. By Gustav Klimt – http://www.artchive.com/artchive/k/klimt/klimt_hygeia.jpg, Public Domain, https://commons.wikimedia.org/w/index.php?curid=926096