Pedro Calderón de la Barca

0
715

Historia teatru liczy nieco ponad dwa i pół tysiąca lat. W tym czasie na jego potrzeby tworzyło tysiące, może setki tysięcy pisarzy, dramaturgów. Wśród nich było jednak zaledwie kilkunastu takich, którzy weszli do tej historii na zawsze, których dzieła były w niej niejako kamieniami milowymi, drogowskazami wskazującymi dalsze pola poszukiwań. Wśród takich artystów teatru nie sposób pominąć Pedra Calderóna de la Barca (1600-1681).

Zanim przejdę do omawiania jego twórczości pozwolę sobie na pewną dygresję. Sztuka, nauka, rozwój techniki wymaga czasu, rozwój w każdej z tych dziedzin to proces nieustannego narastania, dodawania. Niestety proces ten często później zostaje z jakichś przyczyn powstrzymywany. W Europie mieliśmy to szczęście, że powstrzymany w jednym kraju mógł być kontynuowany w drugim, że (po odkryciu druku) dzieła artystów nie uległy zapomnieniu, nie musiały być, tak jak dzieła starożytnych Greków, odkrywane dopiero po prawie dwóch tysiącach lat.

Teatr w Hiszpanii w sto lat przed urodzeniem się Calderóna praktycznie nie istniał. W chwili, gdy zaczął pisać swe pierwsze komedie Lope de Rueda, teatr (jako instytucja) był bardziej niż skromny. Składał się z czterech ławek ustawionych w kwadrat, na nich układano pięć lub sześć desek, tworząc podwyższenie na kilka stóp nad ziemią. Równie skromne musiały, więc być pierwsze dzieła dramaturgiczne. Dopiero w XVII wieku zaczęły pojawiać się efekty sceniczne i maszyny teatralne. Lope de Rueda (1510-1566) był pisarzem, aktorem, reżyserem i przedsiębiorcą teatralnym. To jemu teatr hiszpański zawdzięcza wzbogacenie scenografii oraz wprowadzenie maszynerii, a także poszerzenie repertuaru. Pierwsze sztuki Ruedy miały charakter sielankowy. Tworzył komedie wzorowane na teatrze włoskim (intermedia). Tematy do swych utworów czerpał głównie z tradycji ludowej. Kolejni twórcy sceny hiszpańskiej wnosili do tej sztuki nowe elementy. Juan de la Cueva (ok. 1550-1609, lub 1610), rozwijał dramat narodowy, sięgając do legend historycznych i romanc. Fernando de Rojas (ok. 1465-1541) wprowadza do dramaturgii hiszpańskiej realizm.

Na rozwój dramaturgii hiszpańskiej niewątpliwy wpływ miała sytuacja polityczna i gospodarcza tego państwa. Po okresie trwającego prawie osiem wieków rozbicia rozpocznie się w XVI wieku okres scalania drobnych księstewek w jeden silny organizm państwowy. Madryt stał się największym, liczącym ponad 300 000 mieszkańców, miastem ówczesnej Europy. Wraz ze wzrostem potęgi politycznej i dobrobytu rozwijało się życie teatralne. Zespoły aktorskie cieszyły się wielkim powodzeniem u ludu, a ich liczba ciągle rosła. W 1608 było zarejestrowanych 12 towarzystw aktorskich, a w 1630 roku w samej tylko Kastylii istniało oficjalnie 40 zrzeszeń teatralnych. Pokusie pisania dramatów nie mógł się oprzeć Miguel de Cervantes Saavedra (1547-1616), twórca Don Kichota.

Teatr miał też potężnych wrogów wśród niektórych magnatów i części kleru. To ich podszeptom należy przypisać decyzję Filipa II z roku 1598 o zamknięciu teatrów na terenie całego państwa. Zarządzenie to, na szczęście, (z powodu śmierci króla) trwało bardzo krótko. Okresem szczególnej świetności teatru były czasy Filipa IV.

Hiszpańskie widowiska teatralne tej epoki dzieliły się na świeckie i religijne. Sztuki świeckie bez względu na treść nosiły nazwę komedii. Najczęściej trzyaktowe, pisane były wierszem. Dramat hiszpański bez skrępowania brał całe grupy wierszy z twórczości ludowej. Karty poezji i dramatu wypełniały głównie problemy miłości, honoru i wierności wymogom tronu. Publiczność żądała ciągłej zmiany programu, dlatego dobra sztuka utrzymywała się na scenie najwyżej dziesięć dni, średnia nie więcej niż pięć. Poeci produkowali je masowo, co tłumaczy niedbałość wykończenia i ich niską cenę na rynku teatralnym. Prawo własności literackiej wówczas nie istniało. Pisarz sprzedawał swe dzieło dyrektorowi trupy teatralnej za sumę 150-200 peset (dziś około 1500 złotych) i tracił wszelkie prawa do swej pracy.

Najpłodniejszym dramaturgiem tego czasu został Lope de Vega (właść. Felix Lope de Vega Carpio, 1562- 1635) rozpoczął swą działalność artystyczną, zastał już nie tylko istniejący budynek teatralny, ale też spory dorobek swych poprzedników, naśladowców Lopego de Ruedy. Z twórczości Lopego de Vegi zachowało się niemal pięćset utworów, z tytułów znamy ich około ośmiuset. Może to właśnie nadmierne uleganie oczekiwaniom publiczności, schlebianie jej gustom było powodem, że bardzo duża część z twórczości Lopego de Vegi nie przetrwała próby czasu. Najbardziej znanymi naśladowcami twórczości Lopego de Vegi byli: Guillen de Castro, Juan Perez de Montalbán i Luis de Guevara. Guillén de Castro (1569-1631) stworzył około 40 komedii. Wśród nich Las mocedades del Cid (Młodość Cyda). Dramat o Cydzie, (Miłość Cyda), został później przerobiony przez Corneille’a i w jego wersji wszedł na trwałe do światowej literatury. Luis de Guevara (1579-1644) był autorem około 400 komedii. W XVIII wieku jedna z jego sztuk, Diabeł kulawy, przerobiona przez francuskiego pisarza Le Sage’a, trafiła na europejski rynek literacki. Prawie tak samo płodny jak Lope de Vega był Tirso di Molina (1570-1648), który napisał ponad czterysta sztuk, z których zachowało się tylko 86.

Pomińmy jednak dalszy opis wspomnianych twórców. Przypomniałem ich nazwiska i tytuły niektórych dzieł tylko z tego powodu, by przypomnieć, że sam talent nie wystarczy, że nie tworzymy w próżni. W swej twórczości odnosimy się do dzieł już znanych i tylko dzięki temu możemy wnieść do sztuki coś nowego.

Pedra Calderóna de la Barca miał więcej szczęścia niż jego poprzednik Lope de Vega. W pogoni za źródłem utrzymania nie musiał schlebiać tłumom. Udało mu się pozyskać przychylność króla (był synem sekretarza królewskiego dworu w Madrycie), który został jego mecenasem, i być może dlatego, miał więcej czasu na dopracowanie swych sztuk, ich poprawienie i wygładzenie, a przy tym pisał głównie dla arystokracji, publiczności o bardziej wybrednych gustach. Może to dzięki temu jego dzieła przetrwały próbę czasu.

Kolejna dygresja odnosi się do biografii Calderóna. Pisarz, zwłaszcza dramaturg musi znać życie, ludzi. Literatura mówi nam przecież o nas, naszych ambicjach, emocjach…

Calderón przez ponad czterdzieści lat pędził życie pełne przygód i awantur. Potrafił nawet z bandą uzbrojonych przyjaciół i pachołków najechać klasztor trynitarek, do którego schronił się aktor, który zranił jego brata. Jednak śmierć ukochanej kobiety i syna spowodowała, że zmienił swą życiową postawę. Uświadomił sobie tragedię przemijania i nieodwracalność śmierci. Zaczął gardzić dobrami doczesnymi. W 1650 roku został tercjarzem franciszkanów i w 1651 roku przyjął święcenia kapłańskie. Wycofał się z życia towarzysko-literackiego i zagłębił w medytacji. Nie przestał tworzyć, ograniczając się jednak do tematyki religijnej i do sztuk „fiestas reales” przeznaczonych na uroczystości dworskie.

Pozostawił po sobie prawie dwieście sztuk, wśród których znajdziemy niemal wszystkie rodzaje uprawiane przez jego poprzedników i współczesnych: komedie obyczajowe, krwawe tragedie honoru i zemsty, dramaty z życia świętych, udramatyzowane pobożne legendy, dramaty biblijne, religijne i o wielkich cudach, sztuki historyczne, kilkadziesiąt jednoaktówek (intermedia, farsy, operetki) – przedstawiających obraz ówczesnego życia (migawki z ulic, szynków i salonów) i dramaty filozoficzne, których był prekursorem i jedynym wówczas twórcą. Mniej więcej od 1650 roku Calderón de la Barca poświęcił się pisaniu autos sacramentales i dramatów mitologicznych (pisał fantazje na temat uchrystianizowanej mitologii antycznej).

Dramaty filozoficzne tego autora to: Poznać zło i dobro, W tym życiu wszystko jest prawdą i wszystko kłamstwem i Czarodziejski Mag. Idee filozoficzne przedstawione w artystycznej formie dostrzeżemy też w dramatach: Czarnoksiężnik Alkad z Zalamei (El alcade de Zalamea, nap. przed 1651), Książę niezłomny (El principe constante, 1629 – tłumaczony na język polski przez J. Słowackiego) i Uczczenie krzyża.

Tematem sztuki Kochankowie nieba jest miłość poganina do chrześcijanki. Miłość mężczyzny, początkowo „brutalna i „brudna”, pod wpływem religijności partnerki staje się „wzniosła” i „czysta”, prowadzi kochanków do męczeństwa i przez cierpienie – do Boga.

Twórczość Pedra Calderóna de la Barca odzwierciedla surowy savoir-vivre współczesnej mu Hiszpanii. Wszystko u niego jest manierą, natura została ujęta w ścisłe karby dworskiej konwencji. W przeciwieństwie do najczęściej spontanicznego stylu Lopego de Vegi, w swoich dramatach stosuje schematyczną, ściśle logiczną technikę, w której wszystko jest z góry wyliczone. Technika charakteryzuje się jasnością w przedstawieniu i rozwoju dramatycznego konfliktu. Akcja jest jednolita, a drugorzędne intrygi służą ornamentacji lub też przeplatają się z akcją w charakterze kontrapunktu. W największych dziełach Calderona dostrzegamy dominację głównego bohatera. Dzięki ześrodkowaniu akcji wokół niego konflikt rozgrywa się w psychice postaci, szczególnego znaczenia nabiera pierwiastek subiektywny.

Ulubionym gatunkiem Calderona była komedia rycerska typu „płaszcza i szpady”, której akcja opiera się na konflikcie między miłością, a honorem i przyjaźnią. Sprawa stale rozgrywa się w kręgu kilku osób: jedna para (czasem dwie) kochanków, srogi ojciec lub opiekun, niekiedy brat, złośliwy rywal. Główną sprężyną intrygi jest nieporozumienie i przypadkowy, wynikły z tego nieporozumienia lub pomyłki konflikt.

Calderón w Polsce znany jest głównie dzięki tłumaczonemu przez Juliusza Słowackiego dramatowi Książę niezłomny. W konwencję romansu rycerskiego poeta wplótł głębokie treści ideowe. Poświęcenie rycerza, jego poniżenie, nędza i męka w obronie chrześcijaństwa pozwala Calderónowi na snucie rozważań o ziemskiej nicości. Dramaturg, tworząc postać swego bohatera-męczennika zmienił ideał świętości. Teraz zostaje do niej wyniesiony nie człowiek pełen wątpliwości i słaby, lecz silny i niezłomny rycerz. De la Barca fabułę tego dramatu zaczerpnął z dziejów jednego z książąt portugalskich, Fernanda, którego grób uchodził za miejsce cudowne. W roku 1437 lekkomyślna wyprawa przeciw Maurom, przedsięwzięta z namowy książąt Fernanda i Henryka, będących mistrzami dwu zakonów rycerskich, zakończyła się klęską. Portugalczycy, otoczeni przez wojsko muzułmańskie, otrzymali zezwolenie na odwrót pod warunkiem, że oddadzą twierdzę nadmorską Ceutę. Fernand został w niewoli jako zakładnik. Magnaci, król i duchowieństwo sprzeciwili się ratyfikacji układu, a mimo że król, umierając, kazał Ceutę oddać za brata, nie zastosowano się do jego testamentu. Zwłoki Fernanda zmarłego w niewoli (w 1443 r.) odebrał po latach dwudziestu kilku zwycięski król portugalski Alfons, w zamian oddając jednego ze znakomitych jeńców.

Znamienny dla twórczości Calderóna de la Barca jest utwór o treści filozoficznej Życie jest snem (La vita es sueño, 1636 r.), z naszego punktu widzenia o tyle ciekawy, że akcja jego rozgrywa się w Polsce. Treścią tej romantycznej baśni, a jednocześnie filozoficznej przypowieści, są dzieje Rosaury i Zygmunta. Nieszczęsny syn króla, Zygmunt, trzymany jest w wieży pod strażą, ponieważ istniała przepowiednia głosząca, że on, książę krwi, okaże się śmiertelnym wrogiem swego ojca i swego kraju. Starzejącego się króla nachodzą wyrzuty sumienia i postanawia wypróbować syna. Młodzieniec zostaje uśpiony i przeniesiony do pałacu. Obudziwszy się, rozpoznaje wokół siebie oznaki władzy królewskiej. Niemal natychmiast objawia niepohamowane okrucieństwo, mimo że nie jest pewien, czy to wszystko dzieje się na jawie. Postępki jego są tak dzikie i samowolne, że raz jeszcze zostaje rzucony do lochu, gdzie z żalem i przerażeniem rozmyśla nad tym, co w jego przekonaniu było tylko przywidzeniem. Los jednak daje mu ponowną szansę. Lud, nie godząc się na panowanie obcego Astolfa, uwalnia go z łańcuchów. Uzyskawszy ponownie wolność, książę wybiera dobro: …czynić „dobrze” jest zawsze rzeczą wskazaną a więc czyńmy „dobrze” tak by się nie obróciło przeciwko nam gdy się zbudzimy albo gdy zaśniemy. Sztuka ta – mimo sensacyjnej i awanturniczej akcji – obrazuje problem wszystkich czasów, jakim jest daremność i wysiłków człowieka w dążeniu do wymarzonych celów.

Przyjętą w tym dramacie konwencję snu odnajdziemy kilka wieków później w dramaturgii surrealistów, jest w nim też wiele przemyśleń egzystencjalnych. W jednym z wątków pobocznych dostrzeżemy grę o życie ze śmiercią. To ona tasuje karty. Pisarz występuje też przeciwko zabobonom (wiara w przepowiednię spowodowała, że król wychowywał swego syna jak zwierzę, przez co doprowadził go do szaleństwa. Przepowiednia mogła się spełnić dzięki zabobonnej postawie króla, a jednak okazała się nieprawdziwa). W utworze tym de la Barca podnosi również problem tożsamości. Główna wartość twórczości tego autora polega na głębokiej idei przenikającej każde jego dzieło. Pisarz podporządkowywał to, co prywatne, sferze publicznej, a to co indywidualne, zamieniał w alegorię. Podstawą jego komedii jest wielka religijność i apoteoza władzy królewskiej, przeświadczenie o znikomości świata zmysłowego wobec Boga i wieczności.

Ostatnie wartości dziś mogą budzić wątpliwości, mnie szczególnie razi stosunek Calderóna do monarchii. Twórczość rożnych artystów postrzegać powinniśmy jednak z perspektywy ich epoki. Być może inne spojrzenie na wiele kwestii mieliby twórcy wywodzący się z kręgów mieszczańskich… te jednak dopiero powstawało. Pamiętajmy też o tym, że w tych czasach nawet nie znano idei postępu.

Obok Pedra Calderóna de la Barca, Lope de Vegi i Tirso de Moliny swe dramaty, w Hiszpanii tego czasu, pisało wielu pomniejszych autorów, ich twórczość miała jednak znacznie mniejszą rangę. Kazimierz Zawanowski wymienia Francisca de Rojasa Zorillę (1607-1648) i Augustina Moreta (1618-1669) jako naśladowców Pedra Calderóna de la Barca. Owszem, zauważamy podobieństwo w formie, treści, motywach i sytuacjach, ale trudno jeszcze na podstawie tego mówić o naśladownictwie. Po prostu próbowali tworzyć w podobnej konwencji. Dziś razi nas w ich twórczości skomplikowana składnia, wyszukane słownictwo, dziwna metaforyka i mitologiczna symbolika (gongoryzm).

                                                             Piotr Kotlarz

Obraz: Scena z Życie jest snem. Releif na pomniku madryckim.

Autorstwa Luis García, CC BY-SA 2.0, https://commons.wikimedia.org/w/index.php?curid=1510489