O teatrze i dramacie kabuki / Piotr Kotlarz

Teatr i dramat kabuki

Do powstania teatru i dramatu kabuki doszło w początkach XVII wieku. W tym czasie wzrosło znaczenia mieszczaństwa i to ono było głównym odbiorcą tego teatru. Początkowo kabuki był rodzajem tańca wykonywanego przez kapłanki dla oczyszczenia miejsca na przyjęcie bóstwa. Z czasem do rytualnych obrzędów dołączono inne formy teatralnej wypowiedzi: dialog dramatyczny, widowisko kukiełkowe i pantomimę. Przedstawienia straciły religijny charakter, a teatr stał się domeną mężczyzn. Pierwsze przedstawienia wystawiane były przez kobiecą trupę aktorską, ale w 1629 roku szogun Tokugawa wydał zakaz uprawiania zawodu aktorskiego przez kobiety. W formie i treści sztuki na scenie kabuki są, jak chińskie, operami z tekstem śpiewanym i stałym akompaniamentem muzycznym. W teatrze kabuki gra się: sztuki historyczne – jidai-mono; melodramaty obyczajowe – sewa-mono; oraz shosagoto, czyli scenariusze taneczne (zaczerpnięte głównie z nõ i starych tańcówludowych, religijnych i dworskich).

W sztukach kabuki mówiło się dokładnie o tym, czym żył na co dzień widz, i nawet jeśli autorzy sięgali do wypróbowanych wątków literackich i historycznych, to wydarzenia przedstawiano na ogół w taki sposób, jakby działy się współcześnie, a bohater zawsze zachowywał się tak, żeby można się było z nim identyfikować. Tematami sztuk były zazwyczaj stylizowane opowieści z życia sfer kupieckich i rzemieślniczych.

Najbardziej żywiołowy rozwój kabuki nastąpił na przełomie XVII i XVIII wieku, w okresie tzw. Genroku (1673-1735), a zwłaszcza za panowania piątego szoguna z rodu Tokugawów Tsunayoshi (1688-1703)¹. Doszło wówczas do wspaniałego rozkwitu kultury mieszczańskiej. Wykształcona wtedy forma kabuki bez większych zmian przetrwała do dziś. Wielogodzinne przedstawienia pokazywano w teatrach (za) na prostokątnej scenie zaopatrzonej w bogate zaplecze, często połączone z herbaciarnią. Przestrzeń nad widownią zadaszano. Akompaniujący muzycy umieszczani byli w oddzielnym pomieszczeniu, które początkowo znajdowało się za proscenium, a później poniżej, z jego boku. Od tyłu widowni w kierunku proscenium przerzucono pomost, tzw. drogę kwiatów, przez który wchodzili na scenę i opuszczali ją ważniejsi bohaterowie. Na samym proscenium wzniesiono dodatkowy podest stanowiący centralne miejsce akcji. W 1729 roku dramatopisarz Namiki Shozo zastosował scenę obrotową, która umożliwiła znaczne wzbogacenie akcji. Wkrótce też wynaleziono zapadnię, wprowadzono zaciąganą (a nie opuszczaną) kurtynę oraz kurtynę dodatkową, spadającą, używaną przy nagłej zmianie obrazu².

Teksty obecnie granych sztuk kabuki wielokrotnie się zmieniały, większość wątków została zapisana właśnie w okresie Genroku. Tematem tych sztuk są intrygi miłosne, komplikacje losowe spowodowane konfliktem między poczuciem obowiązku, a pasją i namiętnością, dramat namiętności i zemsty, konflikt między miłością, a poczuciem lojalności wobec rodziny kończący się często samobójstwem obojga kochanków. Niektóre sztuki podejmują tematykę życia codziennego. Specjalne miejsce w repertuarze kabuki stanowią sztuki historyczne. Trzeba wiedzieć jednak, że tzw. historyczność teatru kabuki była właściwie tylko próbą ominięcia istniejącej cenzury: autorzy przenosili w przeszłość problematykę współczesną.

Szczególnie popularny jest „Skarbiec lojalności wasalnej” (Chushingura Kanadehon), przedstawiający popularny temat czterdziestu siedmiu roninów. Ukazuje on zemstę wiernych samurajów na nikczemniku winnym śmierci ich pana, a następnie popełniających seppuku. Była to znacząca sztuka ze względu na jej wartości dydaktyczne, wskazujące jak ważne są honor i lojalność wobec pana i siebie nawzajem. Wśród gatunków kabuki spotykamy melodramat, sensacyjne tragikomedie i opowieści o nadprzyrodzonych wydarzeniach. Wiele z tych dramatów stanowi tylko szereg luźno powiązanych scen. W połowie XVIII wieku repertuar kabuki właściwie się zamknął i coraz częściej inscenizowano dramaty pisane dla teatru lalkowego, a w XIX wieku także adaptacje sztuk nõ. Pod koniec XIX wieku powstała grupa sztuk wyróżniająca się autorskim zamiarem przedstawienia życia jakby na gorąco, bez upiększeń. Największym powodzeniem cieszyły się dramaty o złodziejach, drobnych przestępcach i chuliganach, jak na przykład „Kirare Yosa” (Yosa z bliznami, 1853), którego bohaterem jest przystojny łotrzyk.

W sztukach Kawakate Mokuamiego (1816-1893) tworzących typ tzw. bezlitosnych sztuk o życiu (kizewamono) oraz sztuk żywej historii (katsurekimono), dostrzegamy już wpływy europeizacji Japonii. Najbardziej znane dramaty Kawakate to: Złodziej Benten, Trzech Kichiza, Przełęcz Utsunoya i Zapis wielkiego spokoju ery Kei’an. Sztuki tego pisarza odzwierciedlały wprawdzie przemiany społeczne i obyczajowe w Japonii drugiej połowy XIX wieku, lecz wciąż wyrażały konserwatywną ideologię. W ramach teatru kabuki, w okresie wojny chińsko-japońskiej powstał teatr o „bojownikach” okresu Meiji, do którego sztuki pisali i w którym grali amatorzy. Zaliczano je do soshi-shibai (teatr o bojownikach) albo shosei-shi-bai (teatr uczniowski). Był to teatr uczniowski głoszący hasła równości i wolności końca XIX wieku. Widowiska te przyczyniły się do powstania shimpa (nowa szkoła). Pisarze związani z tą szkołą pisali melodramatyczne i sentymentalne sztuki, w teatrze tym inscenizowano również poczytne powieści. Szkoła shimpa została jednak całkowicie odrzucona przez tradycjonalistów³.

W końcu XIX wieku, po otwarciu się Japonii na kontakty ze światem zachodnim, kabuki, podobnie jak inne tradycyjne rodzaje sztuk, przeżyło kryzys wynikający z gwałtownych zmian przenikających wszystkie warstwy społeczne. Próbowano przekształcić kabuki zgodnie z wzorcami teatru zachodniego. Pierwszymi zwiastunami zmian były tzw. sztuki z bohaterami o krótkich włosach, których tematyka obracała się w kręgu spraw życia codziennego w czasach przełomu, i w których występowali aktorzy w strojach europejskich, z obciętymi na krótko na sposób zachodni włosami. W końcu wieku powstał nowy typ dramatu, dramat polityczny (soshi geki), który stał się zalążkiem nowej szkoły (shimpa) w łonie kabuki. Nowa szkoła dała początek wszystkim właściwie formom współczesnego, nietrady-cyjnego teatru w Japonii.

Na przełomie XIX i XX wieku dramaty dla teatru kabuki pisali Tsubouchi Shõyõ, Mori Õgai, Kõda Rohan i Ozaki Kõyõ, których twórczość zaliczana jest do shin-kabuki, czyli nowego kabuki. Tsobouchi Shõyõ (1859-1935) łączył w swoich sztukach stylistykę tradycyjnego teatru japońskiego (Chikamatsu) i europejskiego (Szekspir). Swoje dramaty historyczne nazywał „fantazją ze snu”. Cechowała je absurdalna, niemająca uzasadnienia w faktach, fabuła oraz nielogiczna kompozycja. W sztuce Hototogisu kojo-no rakugestu (Kukła – zachodzący księżyc nad samotnym zamkiem, 1897) starał się zmienić tradycyjny, ozdobny i skostniały już język dramatu historycznego i przybliżyć go do mowy codziennej. Przez znaczną część krytyków japońskich był krytykowany za nadmierne naśladowanie Szekspira. Wspomniany wyżej Mori Õgai pisał zarówno sztuki tradycyjne, jak i nowatorskie, jego największym wkładem do rozwoju japońskiej dramaturgii są przekłady z języka niemieckiego. W swej pierwszej sztuce Tamakushige futari Urashima (Drogocenna szkatułka i dwu Urashima, 1902) odwrócił faustowski motyw przedstawiając młodego człowieka, który nagle się postarzał. W sztuce tej wykorzystał głośną w Japonii baśń o Urashimie. Urashima wprowadzony do pałacu smoka na dnie morza skarży się na nudy i decyduje na powrót do domu. Nie zdaje sobie sprawy z upływu czasu. Piękna księżniczka, która nie może go zatrzymać przy sobie, daje mu na pamiątkę drogocenną szkatułkę. W drugim akcie Urashima jest już w rodzinnej wiosce. Pod presją przywódcy zebranych wokół ludzi otwiera szkatułkę i widzi jak ulatuje z niej chmurka. W tym samym czasie Urashima przemienia się w starca. Zdaje sobie sprawę, że przywódca jest jego potomkiem żyjącym trzysta lat później. Zebrani ludzie właśnie wyruszają w morze w celu poszerzenia terytorium Japonii. Urashima przekazuje przywódcy perły ze szkatułki, życzy mu sukcesów i ogłasza, że zamierza udać się do górskiej pustelni88⁴. Sztuka ta nawiązuje do Fausta, ale dostrzegamy w niej nowe idee, nie sposób nie dostrzec obcej niemieckiemu twórcy idei nacjonalizmu i imperializmu. W innej sztuce, Kamen (Maska), Ogai wtrąca cytaty z Nietzschego. Widzimy więc, że do Japonii, również za pośrednictwem dramatu, trafiają idee dwudziestowiecznego imperializmu.

Jednym z głównych twórców dramatów dla teatru kabuki przełomu XIX i XX wieku był pisarz i dramaturg Okamoto Kidõ (1872-1939), autor 196 sztuk. Akcję większości z nich umieszczał w połowie epoki Tokuga-wa, niektórych tylko – w ostatnich dniach szogunatu i na początku Meiji. Pisząc głownie dla plebejskiej publiczności posługiwał się tradycyjnymi, znanymi z kabuki efektami teatralnymi. Inaczej jednak niż w kabuki przedstawiał charakter swoich bohaterów. W sztuce Seinan-sensõ-kikigaki (Zapiski o wojnie południowo-zachodniej, 1922) przedstawiając tragicznego bohatera zrezygnował z ukazywania heroizmu, natomiast położył nacisk na wahania i cierpienia samuraja. Dramaty Kidõ, w porównaniu z dawniejszymi dramatami kabuki, cechował znacznie większy realizm, różniła je też psychologiczna motywacja zdarzeń. Twórcą dramatów historycznych był też Mayama Seika (1878- 1948), który dał się poznać również jako naturalista i autor „nowych dramatów”. Sztuki jego grano w teatrach kabuki, shimpa a nawet w shingeki, W swych dramatach przestawiał sytuacje z zamierzchłej przeszłości Japonii lub z ostatnich wydarzeń okresu Meiji. Spośród swych 25 dramatów kilkanaście dla kabuki stworzył również Tanizaki Jun’ichirõ (1886-1965). Pisał dramaty realistyczne, w których wykorzystywał znajomość rodzimej i europejskiej tradycji teatralnej. Jego sztuki Zo (Słoń) i Tanjo przypominają nastrojowe dramaty europejskie. Nastrój tajemniczości w typie Maeterlincka w jeszcze większym stopniu wyczuwany jest w jego sztuce Shinzei⁵.

Przypisy:

1  Wprawdzie wykraczam tu poza temat tego artykułu, ale warto tu dodać, że w 1682 roku shōgun Tsunayoshi nakazał swoim cenzorom i policji podniesienie standardu życia ludności. Zakazano prostytucji, służby kelnerek w herbaciarniach, zakazano też nabywania rzadkich i drogch tkanin. Będąc religijnym fundamentalistą Tsunayoshi szukał sposobów ochrony dla zwierząt.  W latach 90. XVII wieku i pierwszej dekadzie XVIII wieku Tsunayoshi wydawał edykty, których celem była ochrona psów. Zbiór znany jest pod nazwą Edykty o współczuciu dla żywych istot (生類 憐 み の令,Shōruiawareminorei). Z tego też powodu Tsunayoshi zyskał pejoratywny tytuł Inu-Kubō(犬公方: Inu = Pies, Kubō = formalny tytuł Szoguna). 

2 Andrzej Ziębiński datuje wprowadzenie zapadni na rok 1753, a sceny obrotowej w teatrze kabuki – na rok 1758. Ojciec Shōzō, Izumiya Shōbei, prowadził kawiarnię w teatrze ( Shibai jaya ). Shōzō został autorem w wieku osiemnastu lat w teatrach Ōnishi no Shibai i Naka no Shibai i napisał swój pierwszy dramat Fuyugomori Tsumagoi Ikusa pod pseudonimem Izumiya Shōzō . Swój drugi utwór Otokodate Yōrō no Taki napisał w następnym roku pod nazwą Ōnishi Shōzō razem z Takagim Richū . Oba przedstawienia zostaly wystawione w Naka no Shibai Theatre. Premiera jego sztuki Kotobuki Kogane no Kachi Ikusa odbyła się w Teatrze Onishi no Shibai w 1749 roku, z aktorami Bandō Toyosaburō I. , Arashi Sanjūrō ​​​​II. , Iwai Hanshirō III. , Sanjō Namie I , Iwata Somematsu , Mimasu Daigorō I i Nakamura Utaemon I. W 1751 roku Shōzō pobierał lekcje u dramatopisarza lalek Namiki Sōsuke, który zmarł w tym samym roku. W grudniu tego roku, pod pseudonimem Namiki Shōzō , wystawił sztukę lalkową Ichi-no-Tani Futaba Gunki w Ningyō-Jōruri Theatre Toyotakeza , która powstała pod kierunkiem jego nauczyciela . W 1752 Shōzō został głównym dramaturgiem ( Tatesakusha ) w Teatrze Naka no Shibai.

3 Por.: M. Melanowicz, Literatura japońska, Warszawa 1996, s. 234

4 Por.: M. Melanowicz, Literatura japońska, Warszawa 1996, s. 283.

Historia Teatru Kabuki-za

Kabuki-za w Ginza jest głównym teatrem w Tokio dla tradycyjnej formy dramatu kabuki. Od momentu powstania w 1889 roku na obszarze dzielnicy Kobikichō, Teatr Kabukiza wystawia nie tylko najbardziej wyrafinowane sztuki klasycznego kabuki, ale także nowe produkcje kabuki odnoszące się do każdej nowej epoki.
Na przestrzeni lat zmieniał się kształt teatru, ale za każdym razem udawało mu się odrodzić w sposób mocny i energetyczny. Można powiedzieć, że historia Teatru Kabukiza to historia współczesnego dramatu japońskiego.
Obecny Teatr Kabukiza (piąta rekonstrukcja) został otwarty w kwietniu 2013 roku i nadal żyje życiem kulturalnym, które wita wielu fanów kabuki i turystów.

Pierwsza faza Teatru Kabuki-za
(od listopada 1889 do lipca 1911)

Pierwszy Teatr Kabukiza (pierwsza faza budowy) ucieleśniał ideały reformy teatru, które były ważne dla ludzi takich jak dziennikarz Fukuchi Genichirō, który jako pierwszy rozpoczął działalność tego teatru 21 listopada 1889 roku.
Z zewnątrz teatr miał zachodni wygląd, ale wnętrze zostało włączone z cyprysu w standardowym japońskim stylu. Nazwa Kabukiza została utworzona na cześć gatunku teatralnego,  które były w tym teatrze wystawiane, ale wcześniej teatry te albo wywodziły swą nazwę od zespołu założycieli, jak na przykład Teatr Ichimuraza, albo nosiły nazwę obszaru, w którym zostały zbudowane, na przykład Teatr Shintomiza. Przyjmując nazwę „Kabukiza”, udało się wpłynąć na wielką zmianę odbioru tego kierunku sztuki teatralnej.
Pojawili się w tym czasie trzej najpopularniejsi aktorzy tamtych czasów, Danjūrō ​​Ⅸ, KikugorōⅤ i Sadanji I (znani łącznie jako „Dan-Kiku-Sa”), pojawili się razem na scenie Kabukiza, skąd prowadzony był świat kabuki.

Druga faza Teatru Kabuki-za
(październik 1911 do października 1921)

W 1911 roku Kabukiza została zrekonstruowana w czysto japońskim stylu pałacowym, kierując się narodzinami drugiej fazy teatru. W 1914 roku spółka joint venture Shochiku (później Shochiku sp. z oo) przejęła całość w zarządzania Teatrem Kabukiza. Niestety. w  w 1921 roku z powodu braku nadzoru instalacji elektrycznej budynku spłonął.

Trzecia faza Teatru Kabuki-za
(grudzień 1924 – maj 1945)

Podczas odbudowy teatru, 1 września 1923 r. miejsce prac zostało dotknięte  Wielkim Trzęsieniem Ziemi w Kantō i wszystkie wcześniejsze prace budowlane zostały zniszczone. Po trzyletniej przerwie, w styczniu 1925 roku zakończono budowę i zaczęła się trzecia faza Kabukizy. Był to duży budynek w stylu pałacowym, w którego budowie wykorzystano style z okresu Nara (VIII wiek) i okresu Momoyama (XVI wiek).
Przechodząc do ery Shōwa (XX wiek), Teatr Kabukiza przeżywał Złoty Wiek z legendarnymi aktorami, takimi jak Ichimura Uzaemon XV, Onoe Kikugorō VI i Nakamura Kichiemon I. Jednak w maju 1945 roku budynek tego teatru został zniszczony w wyniku wielkiego nalotu na Tokio.

Czwarta faza Teatru Kabuki-za
(grudzień 1950 – kwiecień 2010)

Większość teatru została zniszczona podczas nalotów na Tokio, ale po wojnie części fundamentów, ścian bocznych i dachu, które uniknęły zniszczeń, poddano naprawie. Był to  okres, w którym brakowało wielu materiałów. Mimo tego doszło do stworzenia oryginalnego projektu i powstania czwartej fazy Teatru Kabukiza. Powstały zupełnie nowe obiekty, które otworzyły  swoje podwoje w styczniu 1951 roku.
W okresie powojennej odbudowy, kiedy doszło do radykalnej zmiany struktury społeczeństwa, teatr kabuki sprostał nowemu wyzwaniu. Teatr Kabukiza nadal pokazywał wiele wspaniałych występów teatralnych. Sądząc po świadectwach, które pojawiły się za specjalne występy związane z „sukcesją imion” i zagraniczne produkcje, kabuki wywołały wyzwania przeszłości i wkroczyły teraz w erę wielkiego wsparcia.
W kwietniu 2010 roku Teatr Kabukiza został zamknięty z powodu remontu.

Piąta faza Teatru Kabuki-za
(kwiecień 2013~)

Dzięki zachowaniu cech charakterystycznych budynku z czwartej fazy, takich jak pokryty dachówką dach, „karaha-fu” (falujący szczyt) i balustrada, nowy Teatr Kabukiza odziedziczył historię i oprawę wizualną swojego poprzednika. Oprócz szereg nowych funkcji, m.in. dostosowanie obiektu dla osób niepełnosprawnych, dokonano ulepszeń w zakresie niwelacji terenu i podjęto takie działania jak np. „zazielenianie”. Na tyłach Teatru Kabukiza znajduje się wieżowiec biurowy (Wieża Kabukiza), który jest wyrafinowanym projektem połączenia systemów kratowych z wyłączną cechą japońskiej architektury. Budynek jest dodatkowym wsparciem dla miejskiego krajobrazu dzielnicy Ginza, z którą doskonale współgra dzięki swej tradycji.

 

 

Jako jedyny teatr na świecie poświęcony wyłącznie kabuki, nowa Kabuki-za, podobnie jak jej poprzedniczka, tworzy przestrzeń teatralną, która ułatwia percepcję tej sztuki. Dzięki szerokiej, jak poprzednio, scenie  można w pełni obserwować obraz piękna kabuki.

Nie zmieniono również wyglądu wspominanego Foyer. Zachowano szkarłatny projekt z  czwartej fazy odbudowy. Wzdłuż korytarza na każdym piętrze znajdują się arcydzieła malarstwa. Podziwianie sztuki w czasie przerw, to kolejny sposób na cieszenie się wizytą w teatrze.

Kabuki Theatre

UNESCO

Obraz wyróżniający: Przedstawienie kabuki około 1860; po lewej widoczny pomost hanamichi. Domena publiczna, https://commons.wikimedia.org/w/index.php?curid=371868