Land Squeeze: Ukryta bitwa o gleby Afryki / Susan Chomba i Million Belay

Rolniczki orają pola w wiosce Gnoungouya w Gwinei. Źródło: Dominic Chavez/Bank Światowy.

Zawłaszczanie ziemi powraca nie tylko ze zdwojoną siłą. Przybiera nowe formy, takie jak kompensacja emisji dwutlenku węgla, programy ekologicznego wodoru i inne „zielone korzyści”.

W ostatnich latach Afryka znalazła się w epicentrum alarmującego światowego trendu: zagęszczania gruntów. Światowy kryzys finansowy z lat 2007–2008 wywołał ogromną falę zawłaszczania ziemi w Afryce i na świecie. Choć kryzys ustąpił, presja na grunty rolne nigdy nie ustąpiła. Teraz, 15 lat później, światowe ceny ziemi podwoiły się, zawłaszczanie ziemi powraca ze zdwojoną siłą, a rolnicy są uciskani ze wszystkich stron.

Jak pokazuje ważny raport IPES-Food, dzisiejsze zaciśnięcie gruntów niebezpiecznie nasila się w nowych i różnorodnych formach – w tym w przypadku programów kompensacji emisji dwutlenku węgla i różnorodności biologicznej, finansjalizacji i spekulacji, grabieży zasobów, rozbudowy kopalń i mega-inwestycji, a także coraz większej liczby żywności przemysłowej systemy. Jesteśmy świadkami nowego pędu do ziemi, który wypiera drobnych rolników, ludność tubylczą, pasterzy i społeczności wiejskie – lub odbiera im kontrolę nad swoją ziemią. Konsekwencje są tragiczne: pogłębiają ubóstwo na obszarach wiejskich, brak bezpieczeństwa żywnościowego i nierówności gruntów na całym kontynencie, a także zagrażają przyszłości drobnego rolnictwa.

Ziemia to nie tylko brud pod naszymi stopami: to podstawa naszych systemów żywnościowych, dzięki którym wszyscy jesteśmy wyżywieni. Nie jest to towar jak każdy inny, który można kupować i sprzedawać. Stanowi podstawę różnorodnych kultur, źródeł utrzymania i tradycji wiejskich milionów Afrykanów. Jest domem dla różnorodności biologicznej. Jednak według inicjatywy Land Matrix Initiative Afryka znajduje się w czołówce kryzysu związanego z zawłaszczaniem ziemi na Globalnym Południu, a od 2000 r. na całym kontynencie odnotowano prawie 1000 dużych transakcji dotyczących gruntów rolnych. Najbardziej dotknięty jest Mozambik – 110 transakcji na dużą skalę umowy dotyczące gruntów rolnych, a następnie Etiopię, Kamerun i Demokratyczną Republikę Konga (DRK). 

Ruiny ziemi służą nie tylko celom rolniczym. Tym razem jest to również napędzane przez „zielone grabieże”, w ramach których rządy i potężne korporacje przywłaszczają ziemię pod wątpliwe sadzenie drzew, sekwestrację dwutlenku węgla oraz programy dotyczące biopaliw i zielonego wodoru (wymagające dużych ilości wody). Działania te, udające inicjatywy środowiskowe, ostatecznie są szkodliwe dla klimatu i zrównoważonego rozwoju, ponieważ przenoszą ciężar ograniczenia emisji gazów cieplarnianych przez podmioty zanieczyszczające Globalną Północ na ziemie Afryki. Robią to, bezpośrednio zagrażając społecznościom ponoszącym największy ciężar zmian klimatycznych poprzez wysiedlanie lokalnych użytkowników gruntów i rolników. Już 20% dużych transakcji dotyczących gruntów to „zielone zagrabienia”, często wymierzone w ziemie tubylcze, a w nadchodzących latach liczba ta może gwałtownie wzrosnąć. Zobowiązania rządów dotyczące lądowego usuwania dwutlenku węgla na całym świecie obejmują już prawie 1,2 miliarda hektarów ziemi – mniej więcej tyle, ile gruntów wykorzystuje się obecnie na całym świecie do uprawy roślin.  

„Zielone grabieże” wprowadzają nowych potężnych aktorów do doskonale zrównoważonej dynamiki gruntów w Afryce, tworząc niebezpieczny interfejs między drobnymi rolnikami a bogatymi rządami, firmami zajmującymi się paliwami kopalnymi, dużymi grupami zajmującymi się ochroną przyrody i deweloperami. 

Weźmy na przykład Blue Carbon, firmę z Dubaju, wspieraną przez rządzącą rodzinę królewską, która wykupuje prawa do lasów i gruntów rolnych w celu handlu offsetami emisji dwutlenku węgla. Blue Carbon nabył około 25 milionów hektarów ziemi w Afryce na mocy umów z rządami pięciu krajów: w tym 20% gruntów Zimbabwe, 10% Liberii oraz obszary Kenii, Tanzanii i Zambii. Szczególnie zagrożone są społeczności pasterskie i tubylcze. W Kenii zgłoszono przymusową relokację nawet 700 członków Ludu Ogiek w związku z inwestycjami Blue Carbon. W Liberii lokalni przywódcy potępili brak jakichkolwiek konsultacji od czasu podpisania protokołu ustaleń. 

Wypieranie gruntów wiąże się również z masową ingerencją górnictwa, urbanizacji i wielkich inwestycji. Najlepsze grunty rolne nadal są tracone w wyniku rosnącej urbanizacji i projektów infrastrukturalnych na dużą skalę, co prowadzi do degradacji i utraty różnorodności biologicznej. 

Jest to również problem dla naszego bezpieczeństwa żywnościowego. Ze raportu z 2018 r. wynika, że ​​transakcje dotyczące gruntów na dużą skalę w Etiopii i Ghanie zmuszają drobnych rolników do zostania pracownikami najemnymi, ograniczania działalności na mniejszych, podzielonych na kawałki działkach lub migracji do miast, co podważa ich zdolność do wyżywienia siebie i swoich społeczności. Około 90% transakcji dotyczących gruntów na dużą skalę przeznacza grunty z lokalnej produkcji żywności na produkcję biopaliw, upraw dochodowych na eksport, wydobycie ropy, gazu i minerałów lub kompensację emisji dwutlenku węgla. Niejasne warunki tych umów zwiększają ryzyko dla drobnych rolników i dostępności żywności.

Zagęszczanie gruntów to nie tylko kryzys środowiskowy; to walka o sprawiedliwość i przetrwanie. To powszechne zawłaszczanie gruntów podkreśla pilną potrzebę sprawiedliwego i zrównoważonego zarządzania gruntami w całej Afryce. Potrzebne są działania transformacyjne. Decydenci muszą chronić i włączać społeczności lokalne w ramach łagodzenia zmiany klimatu i ochrony różnorodności biologicznej, wspierając je w zarządzaniu gruntami, a nie ich wysiedlaniu. Można to osiągnąć poprzez:

1. Usunięcie kapitału spekulacyjnego i podmiotów finansowych z rynków gruntów, aby grunty wróciły w ręce rolników. Powinno to obejmować ograniczenie nabywania gruntów, przyznanie rolnikom prawa pierwokupu do odmowy i rozprawienie się z fałszywymi kompensacjami emisji dwutlenku węgla na lądzie.
2. Włączenie prawa do ziemi do konstytucji krajów oraz polityk środowiskowych i rolnych – w tym do planów klimatycznych (wkłady ustalone na poziomie krajowym [NDC]) i strategii różnorodności biologicznej. 
3. Ustanowienie włączającego zarządzania systemami gruntów i żywności w celu powstrzymania zielonego grabieży i ponownego skupienia społeczności. Nowe mechanizmy muszą umieścić społeczności lokalne i prawa człowieka w centrum zarządzania gruntami. Niezbędne jest do tego demokratyczne planowanie przestrzenne i odpowiedzialne agencje ds. gruntów.
4. Uczynienie zarządzanych przez społeczność systemów konwersacji gruntów sztandarowym narzędziem Globalnych ram różnorodności biologicznej, umożliwiającym realizację globalnych celów w zakresie różnorodności biologicznej, przy jednoczesnej ochronie lokalnej produkcji żywności. 

Drobni rolnicy, pasterze i społeczności tubylcze w Afryce są zarządcami ziemi i różnorodności biologicznej w Afryce. Ich włączenie i wzmocnienie pozycji mają kluczowe znaczenie dla wyżywienia Afryki, a także dla działań klimatycznych – brakuje im jednak praw i ochrony socjalnej. Nowy, potężny „kolonializm węglowy” walczy z kryzysem klimatycznym przeciwko społecznościom, a nie razem z nimi. 

Aby zapewnić rolnikom i społecznościom znaczący i sprawiedliwy dostęp do ziemi, potrzebne są odważne działania i przywództwo. Ziemia w Afryce to nie tylko aktywo gospodarcze, które można sprzedać oferentowi, który zaoferuje najwyższą cenę. Wzmacniając pozycję społeczności lokalnych i chroniąc ich ziemie, możemy utorować drogę do zrównoważonej i godziwej przyszłości dla wszystkich Afrykanów.