Od VII do IX/X dynastii
Pierwszy Okres Przejściowy[1] to czasy w historii starożytnego Egiptu między istnieniem Starego i Średniego Państwa charakteryzujący się upadkiem silnej, scentralizowanej władzy, wewnętrznymi walkami o panowanie nad całym krajem i niepokojami społecznymi wywołanymi pogorszeniem się sytuacji uboższych warstw społeczeństwa. Myślę, że i tu dały się odczuć skutki zmian klimatycznych, długotrwała susza i klęski głodu. Skutki kryzysu warstwy panujące próbowały przerzucić na grupy ludności zależnej. Dynastie przypisywane temu okresowi historycznemu (VII-X włącznie) zaświadczają jedynie istniejący wówczas chaos. Dwie ostatnie panowały w Środkowym i Dolnym Egipcie jednocześnie z pierwszymi władcami lokalnej tebańskiej dynastii (ród Antefów), którzy w końcu przejęli władzę w kraju jako XI dynastia, dając początek kolejnej epoki w dziejach Egiptu. VII dynastia przez wielu badaczy uznawana jest wręcz za fikcyjną. W innym miejscu Maneoton całemu Pierwszemu Okresowi Przejściowemu przypisuje 27 władców.
Pod koniec istnienia Starego Państwa, za czasów VI dynastii, zakres władzy faraonów został znacznie uszczuplony przez urzędników terytorialnych, którzy zapewnili sobie dziedziczność zajmowanych stanowisk. Lokalni urzędnicy zyskali również samodzielność ekonomiczną. Z czasem doprowadziło to do wyodrębnienia się księstw dzielnicowych, których naczelnicy posiadali dużą swobodę podejmowania decyzji.
Za poprzednimi historykami użyłem powyżej określeń „urzędnicy terytorialni” oraz „lokalni urzędnicy”, a nieco poniżej również za tymi historykami piszę o „księstwach dzielnicowych”. Czy nie należy postawić tu pytania, jaki był stopień pokrewieństwa między władcą, a wspomnianymi „urzędnikami”, czy kapłanami? Biorąc pod uwagę poligamiczny model rodziny faraona liczba krewnych musiała być naprawdę znaczna. Uposażano również wierną służbę. Historycy marksistowscy uważają też, że nie bez znaczenia były przyjęte stosunki własnościowe. Równocześnie zwiększały się obciążenia fiskalne ludności, zaś ubożejący dwór faraonów nie był w stanie zapewnić jej środków wystarczających do zaspokojenia potrzeb. Wspomniani historycy zakładają, że ubożejący w wyniku kolejnych nadań dwór faraonów nie był w stanie zaspokoić potrzeb ludności. Celem faraonów nigdy nie było zaspokajanie potrzeb ludności! Moim zdaniem, faraon nie był w stanie dalej zaspokajać wciąż rosnących potrzeb rodziny i dworu (nie stać go było na kolejne nadania), nie zaś ludności poddanej, która w zamian za dzierżawienie ziemi i innych dóbr zmuszona była do świadczeń. Skoro rosła liczba feudałów świadczenia te musiały rosnąć; tak na rzecz faraona, jak i na rzecz udzielnych książąt. Zdaniem historyków marksistowskich, w tej sytuacji doszło do buntu ubogiej ludności skierowanego przeciw możnym i uniezależnienia się książąt dzielnicowych od władzy centralnej, która upadła. Uważam, że bardziej prawdopodobna jest hipoteza, że niezadowolenie poddanych właśnie władcy dzielnicowi wykorzystywali w swej walce o zyskanie niezależności od dworu, być może nawet inspirowali i kierowali tymi „buntami”. Zapewne też dochodziło do zwykłego bandytyzmu, typowego dla okresów anarchii. Zapewne też część z książąt dzielnicowych dążyła do przejęcia władzy. W wyniku walk wewnątrz dynastycznych Egipt rozpadł się na kilka państewek uwikłanych we wzajemnych konfliktach.
VII dynastia panowała prawdopodobnie w latach 2181 – 2173 r. p.n.e.[2]. Ze względu na ubogie źródła dotyczące panowania tej dynastii jej istnienie jest często podawane w wątpliwość. W licznych zestawieniach łączy się ją często z kolejną – VIII dynastią, panującą w latach 2165 – 2140 r. p.n.e. Zdaniem wielu historyków, jest to, jednak, zbyt daleko idące, trzymanie się podziału zaproponowanego przez Manethona, w którym, jak wiadomo dynastia VII stanowi swego rodzaju symbol anarchii i upadku państwowości egipskiej (70 władców w okresie 70 dni). Imiona władców z tego okresu są nam znane prawie wyłącznie z dwóch źródeł: Tablicy z Abydos oraz Papirusu Turyńskiego. Oba dokumenty, uzupełniając się wzajemnie pozwalają na zestawienie stosunkowo pewnej listy władców dynastii VIII. Był to okres upadku państwa; czas klęsk żywiołowych, głodu, najazdów koczowników i niepokojów społecznych.
Panowanie VIII dynastii[3]
Jednym z ważniejszych władców tego okresu był Neferkauhor Chuiuihepu. Władca, którego imię własne Xwi-wi-Hpw oznaczało Apis Mnie Ochrania. Z okresu panowania Naferkauhora pochodzą słynne dekrety z Koptos, w których mowa m.in. o poślubieniu najstarszej córki króla, Nebet, wezyrowi Górnego Egiptu imieniem Szemai. Część badaczy przypisuje jednak autorstwo słynnych dekretów z Koptos władcy o imieniu Neferirkare (O Pięknej Postaci i Ka, Re), któremu, przydaje się również imię horusowe Demedżibtaui (Ten, Który Jednoczy Wolę Obydwu Krajów).
Król Ity Iti – ten wymieniony jest w inskrypcji w Wadi Hammamat w kontekście wyprawy Nikau-Ptaha mającej na celu pozyskanie materiału do budowy piramidy bAw-ity (Potęga Iti). Inny władca tej dynastii Imhotep (Ii-m-Htp) wymieniony jest w inskrypcji w Wadi Hammamat, opisującej ekspedycję z tego okresu, składającą się z 2500 ludzi. Panującemu w tym okresie lokalnemu władcy na terenie Środkowego Egiptu, Xwi Chui (Obrońca) przypisuje się monumentalny grobowiec będący prawdopodobnie piramidą schodkową o zaokrąglonych narożnikach, znajdującą się nieopodal miejscowości Dara w Środkowym Egipcie.
VIII dynastia, według Manethona była dynastią memficką, której władcy podejmowali bezskuteczne próby zjednoczenia podzielonego kraju. W czasach jej schyłku i już po jej upadku wykształtowały się dwa zdecydowanie wiodące ośrodki władzy; jeden w Herakleopolis, którego władcy tworzą IX[4] i X[5] dynastię oraz drugi w Tebach, skupiający władców XI dynastii.
Wojna o panowanie nad coraz większymi terytoriami pomiędzy władcami Północy i Południa od upadku VIII dynastii, trwała około pięćdziesiąt lat. W tym czasie władcy Herakleopolis zmagali się najpierw z siłami Południa, skupionymi wokół nomarchy Koptos, którym początkowo podlegał także nom tebański, a później po przejęciu przez nich prymatu na Południu, z nomarchami Teb. Prawdopodobnie to władca Herakleopolis – Cheti i podporządkował sobie nomy Górnego Egiptu, a Herakleopolis uczynił swą stolicą. To właśnie Achtoesowi i (Cheti I) przypisuje François Daumas odbudowanie państwowości[6], choć większość historyków uważa, że do pełnej unifikacji kraju doszło dopiero za rządów Mentuhotepa, między 34 a 35 rokiem jego panowania. Warto przyjrzeć się jednak postaci Achtoesa, który rozpoczął swoją karierę jako urzędnik albo książę XX górnoegipskiego nomu i po schyłku VIII memfickiej dynastii zyskał pozycję regenta. Legenda mówi o jego okrucieństwie i o tym, że zginął w paszczy krokodyla (ten rodzaj śmierci uważano w Egipcie za zemstę bogów). Okrucieństwo tego władcy może być tu pewnym śladem. Przywrócenie ładu po okresie ogromnych zamieszek mogło nastąpić tylko za pomocą takich metod. Prawdopodobnie Mentuhotep podejmował próby wyzwolenia się spod jego władzy i około roku 2119 p.n.e. zdołał osiągnąć zamierzony cel i objął niezależną władzę w Tebach, dając tym samym początek nowej dynastii, której kolejni członkowie będą nosili tytuł króla Górnego i Dolnego Egiptu. Sam Mentuhotep i nie używał tytułów królewskich, a dopiero jego potomkowie uważali go za króla i założyciela dynastii, zapisując jego imię w kartuszu. W czasach XII dynastii otaczano go kultem. To właśnie z tych lat pochodzi, nadane mu imię horusowe Tepy-a – Tepia, oznaczające Przodka, (od którego wywodzi się dynastia).
Istnieją poglądy identyfikujące Mentuhotepa i z Mentuhotepem II, według których był on założycielem XI dynastii i twórca Średniego Państwa. Jednakże zdecydowana większość badaczy uważa, iż początek Średniego Państwa rozpoczyna zjednoczenie Obu Krajów, dokonane przez prawnuka Mentuhotepa I, Mentuhotepa II Nebhepetre. Z czasem wyodrębniły się dwa najważniejsze, rywalizujące ze sobą, ośrodki władzy: Herakleopolis w Dolnym Egipcie i Teby w Górnym Egipcie. Oba te ośrodki musiały toczyć walki z innymi księstwami dzielnicowymi, a także z najeźdźcami zewnętrznymi z Azji. Około 2050 r. p.n.e. władca Teb Mentuhotep III (XI dynastia) ostatecznie pokonał władcę Herakleopolis i zjednoczył Egipt, rozpoczynając okres Średniego Państwa[7].
Długotrwałą anarchię Pierwszego Okresu Przejściowego zakończyła wywodząca się z Teb XI dynastia, która zdusiła separatystyczne zapędy feudałów wewnątrz państwa, ponownie je zjednoczyła i podjęła ekspansję na zewnątrz, podbijając północną Nubię aż po 2 kataraktę nilową. Założycielem nowej dynastii był Mentuhotep z Teb[8].
Xxx
Przytoczone powyżej informacje i uwagi wskazują, że wspomniane państwa „egipskie” nie zachowywały ciągłości władzy centralnej, administracji, elit politycznych ani terytorium. To, właśnie ów brak ciągłości był, moim zdaniem, główną przyczyną tego, że ustroje tych państw nie wychodziły poza wczesną monarchię feudalną. Walka elit o władzę za każdym razem prowadziła do wojen wewnętrznych, których efektem było zniszczenie poprzednich struktur. Jednym z istotnych czynników braku ciągłości państw i utrudniającym kształtowanie się jedności kulturowej mogły być też powodowane częstymi kryzysami w rolnictwie i – będących ich konsekwencją (oczywiście także i brakiem higieny) – chorobami zakaźnymi, zmiany gęstości zaludnienia i związane z nimi ruchy ludności. Jak wiemy z późniejszego okresu (VI-VII wieku n.e.) mogły być one bardzo drastyczne. To jednak tylko bardzo ryzykowna hipoteza. Należy jednak o tym pamiętać szacując liczbę mieszkańców w konkretnych epokach. Rondo Cameron i Larry Neal (w Historii gospodarczej świata…) twierdzą, że w Egipcie już w 2500 roku p.n.e. liczba ludności wynosiła prawdopodobnie 5 mln, a w i wieku n.e. – około 7,5 mln[9]. Taka prezentacja danych daleka jest od rzeczywistości. W perspektywie 2500 lat liczba ludności rzeczywiście mogła wzrosnąć, ale w międzyczasie na pewno ulegała znacznym wahaniom (z późniejszych okresów wiemy, że okresowe spadki populacji mogły nawet znacznie przekraczać 50% stanu poprzedniego).
Hipotezę kryzysu gospodarczego – z jednoczesnym wskazaniem jego głównej przyczyny – potwierdzają badania klimatu. Około 2200 roku p.n.e. nastały okresy długotrwałej suszy. W tym czasie deszcze stały się rzadkie i nieregularne. Miało to wpływ na wylewy Nilu, a co za tym idzie poziom zbiorów. Coraz częstsze i przedłużające się okresy suszy wymusiły konieczność stworzenia bardziej efektywnych systemów irygacji pól, a także wprowadzenia zmian w sposobie gospodarowania ziemią i w strukturze upraw. Jednocześnie masowa migracja mieszkańców z pustynniejącej saharyjskiej sawanny nad Nil doprowadziła szybko do przeludnienia Doliny, a w konsekwencji do powszechnego głodu. Zmusiło to nomarchów do rozbudowy systemów sztucznego nawadniania pól, ale też dało im skuteczne narzędzie kontroli nad produkcją rolną, tworząc podstawę do systematycznego naliczania podatków z podlegającej ich władzy ziem, co z czasem pozwoliło im uniezależnić się jeszcze bardziej od władzy centralnej[10].
W omawianym okresie nie doszło też do zatarcia różnic ekonomicznych między panującymi i poddanymi. Podział własności następował w ramach elit panujących, poddani zaś, głównie chłopi, pozostawali wciąż na podobnym poziomie gospodarczym i ekonomicznym. Poddani byli głównie dzierżawcami, obciążonymi dodatkowo ogromnymi świadczeniami na rzecz państwa, pod koniec panowania każdej z dynastii, w związku ze wzrostem liczby elit feudalnych i polityki fiskalnej, ich sytuacja materialna ulegała wręcz pogorszeniu.
Powyżej wiele pisałem o budowlach państwowych lub sakralnych Egiptu. Budowano je głównie z kamienia. Architektura kamienna jest szczególnym rodzajem budownictwa egipskiego o charakterze kultowym, związanym zarówno z religią jak i wiarą w życie pozagrobowe. W rzeczywistości w ówczesnym krajobrazie wsi i miast dominowały domy mieszkalne wykonane z cegieł mułowych. Konstrukcje wzniesione z takich cegieł nie były szczególnie trwałe. Udało się je jednak zrekonstruować.
Szczegółowe analizy polskiego naukowca wykazały, że Egipcjanie żyjący w Delcie Nilu ok. 5000 lat temu zamieszkiwali regularne wykonane domy, prostokątne w planie, o powierzchni kilkudziesięciu metrów kwadratowych. Konstrukcje budowano ciasno, jedne obok drugich. Okna były niewielkie i znajdowały się w górnej partii muru. Takie ich umiejscowienie najprawdopodobniej chroniło wnętrze domu przed niepożądanymi intruzami, takimi jak skorpiony czy węże. Z drugiej strony niewielki prześwit okna pozwalał na wpuszczenie tylko niezbędnej ilości światła do domostwa tak, by jego wnętrze nie ulegało zbytniemu nagrzaniu. Nadproża i okna wspierały belki, których zadaniem było odciążenie pustej przestrzeni, a także ochrona cegieł mułowych przed erozją i uszkodzeniami mechanicznymi. Jak wynika ze współczesnych analogii oraz z dokumentacji archeologicznej, dolna część drzwi wyposażona była w próg umieszczony najprawdopodobniej nieco powyżej poziomu gruntu. Za tego typu rozwiązaniem przemawiała potrzeba ochrony domostwa przed wodą w czasie okresowego wylewu rzeki. Domy nie posiadały drzwi – zamiast nich Egipcjanie stosowali maty, które w razie potrzeby można było rozwinąć. Zadaszenia wykonywano z lekkich materiałów takich jak deski, gałęzie mniejszych drzew, trzcina czy słoma. Dachy były płaskie. Poza budynkami z cegły mułowej we współczesnych miejscowościach w Delcie Nilu można odnotować szereg innych elementów znajdujących analogie w materiale zabytkowym oraz dokumentacji archeologicznej. Przykładem mogą być różnego rodzaju płoty z materiałów organicznych oraz mury ogrodzeniowe z cegły mułowej[11]. Uważam ponadto, że jeszcze w tym czasie w pobliżu ośrodków miejskich istniały społeczeństwa o gospodarce koczowniczej, lub półkoczowniczej. Możliwości jurysdykcyjne ówczesnych władców były, bowiem stosunkowo ograniczone, choćby ze względów komunikacyjnych.
Piotr Kotlarz
Przypisy:
[1] Według innej datacji ok. 2250 – ok. 2050 p.n.e.; oraz 2134 r. p.n.e. do 2040 r. p.n.e czyli dynastie IX-XI za: Guinness…, s. 17.
[2] Dane dotyczące VII dynastii (ok. 2181-2173 p.n.e.) są nadal bardzo niepewne i dyskutowane wśród egiptologów. Panowali w tym okresie: Neferkare (młodszy); Neferkare Nebi; Dżedkare Szemi; Neferkare Chendu; Merienhor Neferkamin; Nikare; Neferkare Tereru; Neferkahor. Zdaniem T. Schneidera VII dynastia wręcz nie funkcjonuje.
[3] VIII dynastia (tebańska) (ok. 2173-2160 p.n.e.): Uadżkare Pepisonbe, Cha-bau (?); Neferkamin, Anu; Kakare, Ibi; Neferkare; Neferkauhor, Kapuibi Neczeribau; Neferirkare, Demedżibtui. [T. Schneider wymienia w tej dynastii tylko: Netrikare, Menkare i Neferkare. Lata panowania tej dynastii określa na okres: 2168/2198-2131/2161 p.n.e.]
[4] IX dynastia (herakleopolitańska) (ok. 2160-2120 p.n.e.): Meribre Cheti I, Achthoes I; Neferkare, Nebkaure; Cheti II, Achthoes II; Selut.
[5] X dynastia (herakleopolitańska) (ok. 2120-2060 p.n.e.): Merihathor; Neferkare; Uachare Cheti III, Achthoes III; Merikare; Nebkaure Cheti IV.
[6] Por.: F. Daumas, Od Narmera do Kleopatry…, s. 65.
[7] Por.: J. Wolski, Historia powszechna. Starożytność, Warszawa 1992, s. 32., por. też: S. Arnold, W. Kurkiewicz, A. Tatomir, W. Żurawski, Dzieje świata, Gdańsk 1990, s. 16.
[8] Mentuhotep – książę, władca nomu tebańskiego z czasów końca Pierwszego Okresu Przejściowego. Panował prawdopodobnie w latach 2119-2110 p.n.e. Uważany za założyciela XI dynastii. Według Listy Królewskiej z Karnaku był nomarchą tebańskim, a jego poprzednikiem był Intef, zwany synem Iku, uważany za protoplastę XI dynastii.
[9] R. Cameron, L. Neal, Historia gospodarcza świata. Od paleolitu do czasów najnowszych, przełożyli: Hanna Lisicka-Michalska i Mirosław Kluźniak, Warszawa 2004, s. 46. Guillemtte Andreu twierdzi, że około 3000 r. p.n.e. populacja Egiptu liczyła w przybliżeniu 850 tys. mieszkańców, a jakieś 1200 lat póxniej (ok. 1750 r. p.n.e.) osiągnęła liczbę około 2 milionów. Por.: G. Andreu, Egipt w czasach piramid, przełożył Maciej G. Witkowski, Warszawa 2012, s. 11.
[10] Por.: G. Andreu, Egipt w czasach piramid, przełożył Maciej G. Witkowski, Warszawa 2012, s. 24.
[11] Por.: szz/ mki/, Polacy zrekonstruowali domy pierwszych Egipcjan, PAP – Nauka w Polsce 27.01.2015. Podane w artykule informacje w oparciu o badania stanowiska Tell el-Farcha przez Polską Ekspedycję do Wschodniej Delty Nilu kierowaną przez prof. Krzysztofa Ciałowicza z Instytutu Archeologii Uniwersytetu Jagiellońskiego oraz dr. Marka Chłodnickiego z Muzeum Archeologicznego w Poznaniu. Osada funkcjonowała w tym miejscu przez blisko 1000 lat, od ok. 3700 do 2700 lat p.n.e. Najpierw istniał tam silny ośrodek lokalnej kultury Dolnoegipskiej, następnie ważne centrum władzy w okresie formowania się zjednoczonego państwa faraońskiego. o Tell el-Farcha zrobiło się głośno kilka lat temu, gdy odkryto tam jedne z najstarszych na świecie centrów browarniczych, dwie złote figurki sprzed ponad 5 tys. lat ukazujące ówczesnych władców, niezwykle bogate depozyty świątynne, na które składają arcydzieła wczesnej sztuki Egiptu – cześć z nich można dziś obejrzeć w słynnym Muzeum Egipskim w Kairze.
Obraz wyróżniający: Sarkofag z okresu Średniego Państwa zawierający Teksty Sarkofagów namalowane na panelach. Z Wikimedia Commons, wolnego repozytorium multimediów. Najstarsze Teksty Sarkofagów znane są z czasów VI dynastii (XXII w. p.n.e.) czyli z okresu Starego Państwa. Powszechnie stosowano je w Pierwszym Okresie Przejściowym, kiedy zastąpiły one zupełnie Teksty Piramid, i w Średnim Państwie, w którym to okresie były powoli zastępowane przez spisywane na papirusie Księgi umarłych. Teksty Sarkofagów tworzone były w klasycznym języku egipskim. Zapisywano je kursywą hieroglificzną i kopiowano na ścianach wewnętrznych sarkofagów skrzyniowych należących do dostojników, nawet niższego szczebla, jeszcze w czasach Średniego Państwa. Pojawiły się tam także malarskie ilustracje wybranych fragmentów tekstów.
