Cezar w Galii: nowe perspektywy archeologii masowej przemocy / Nico Roymans, Manuela Fernandeza-Gotza

Jeden ze skarbów złotych monet nerwiańskich z połowy I wieku p.n.e. znaleziony w Thuin i prawdopodobnie związany z kampanią cezarańską przeciwko Nerwiom i Aduatuci w 57 rpne (za Roymans et al. 2012)

 

[Od Redakcji

Obecna wojna Rosji z Ukrainą lub – mówiąc inaczej – imperialistyczna agresja Rosji na Ukrainę, jest kolejnym przykładem polityki imperializmu, która to idea jest związana z naszą cywilizacją od początków powstania państwowości.

Obecna wojna zapewne niedługo się zakończy, Rosja musi ją przegrać gdyż dziś już większość społeczeństw świata zrozumiała, że idea imperializmu jest złem, jest czynnikiem regresu cywilizacyjnego, opowiadamy się za ideami wolności, demokracji, prawa do samostanowienia.

Czy jednak nie pojawi się ponownie jakaś grupa ludzi, jakiś kolejny dyktator, który znów uzna, że tylko stworzenie imperium może zaspokoić jego (ich) ambicję?

Uważam, że groźba taka wciąż istnieje, sądzę też, że winę za taki stan rzeczy ponoszą w znacznej mierze historycy, zbudowany przez nich obraz historii. Wciąż uważamy za bohaterów, za ludzi „wielkich”, takich imperatorów, jak np.: Aleksander Macedoński, Cezar, Napoleon, i z trudem przychodzi nam zrozumienie, że byli to również, a może przede wszystkim, zbrodniarze. Nie potrafimy ich czynów porównać z podobnymi np. Hitlera, czy Stalina, a obecnie Putina.

Myślę, że przyszedł wreszcie czas by zrewidować sferę aksjologii w ujęciu historycznym. Ideę imperializmu, jej bezsens podniosłem kiedyś w moim dramacie „Imperator”, idei wojny sprzeciwiam się w moim libretcie teatru tańca „Odrzućmy maski zła”. W jakiejś mierze kontynuacją walki przeciw tym ideom są też moje i innych autorów felietony, czy artykuły w WOBEC. Uznałem jednak, że poświecimy tej walce na naszych łamach jeszcze więcej miejsca, publikując artykuły historyków z całego świata, tych którzy również rozumieją konieczność reformy tej nauki.

Dziś artykuł na temat zbrodni Cezara i ich skutków w Gali.

                                  Piotr Kotlarz]

Caesar_in_Gaul_New_Perspectives_on_the_Archaeology

 

 

Tekst w polskim tłumaczeniu [Tłumacz DeepL]

Wstęp

Niniejszy artykuł ma na celu przedstawienie nowego projektu badawczego dotyczącego rzymskiego podboju północnej Galii. W tych okręgach, zwłaszcza w „germańskiej” strefie przygranicznej, podbój miał dramatyczne negatywne skutki; nacisk położono na zniszczenie, masowe zniewolenie, deportację i prawdopodobnie nawet ludobójstwo. Ten bardziej negatywny aspekt podboju rzymskiego był przedmiotem mało poważnych badań. Do niedawna nie było to możliwe ze względu na brak niezależnych danych archeologicznych do takich badań. W ostatnich dwóch dekadach sytuacja uległa jednak zasadniczej zmianie. Dzięki nowym dowodom archeologicznym, paleobotanicznym i numizmatycznym możliwe jest obecnie wypracowanie dokładniejszego obrazu podboju i jego wpływu społecznego i kulturowego na społeczeństwa tubylcze, a także samej narracji Cezara. Przyjmując teoretyczno-metodologiczny punkt ciężkości, niniejszy artykuł ma na celu pokazanie, w jaki sposób archeologia może przyczynić się do badania masowej przemocy i zakłóceń poprzez wykorzystanie kombinacji informacji archeologicznych i historycznych. Podczas gdy stosunkowo nowa domena archeologii pola bitwy zostanie poruszona poprzez analizę fortyfikacji Thuin i jej otoczenia, rzekome ludobójstwo Eburonów przez Cezara zostanie zrewidowane na podstawie wzorców osadniczych i danych środowiskowych.

Ponowne przeanalizowanie rzymskiego podboju północnej Galii

W latach 58-51 p.n.e. Galia została podbita i przyłączona do państwa rzymskiego. Po raz pierwszy w historii grupy plemienne w północno-zachodniej Europie stanęły w obliczu gwałtownej ekspansji imperium (Badian 1968) (ryc. 1). Choć powszechnie przyjmuje się, że wojenna narracja Cezara jest przesiąknięta osobistą propagandą i retoryką imperialnej ideologii (Riggsby 2006; Schadee 2008; Kraus 2009), nie ma wątpliwości, że podbój miał dramatyczne konsekwencje dla galijskich społeczeństw. Ilustracją jest twierdzenie Appiana (Gallic History 2), że Cezar zabił milion Galów i zniewolił kolejny milion z ogólnej liczby czterech milionów mieszkańców.

Mapa etniczna Galii Północnej w czasach Cezara (za Fernández-Götz 2014)

Do niedawna rzymski podbój dokonany przez Cezara był udokumentowany historycznie jedynie na północnych rubieżach Galii. W Holandii, Belgii i niemieckim regionie Dolnego Renu podbój cezariański był prawie całkowicie nieuchwytny w zapisie archeologicznym; bezpośrednie dowody archeologiczne w postaci obozów armii rzymskiej lub pól bitewnych były nieobecne, co kontrastuje z bardziej centralnymi i południowymi obszarami Galii (np. Alesia, patrz Reddé 2003; Poux 2008). Jedną z przyczyn takiego stanu rzeczy był niedostatek na północy silnie bronionych oppidów (Roymans 1990; Fernández-Götz 2014), które mogły być wykorzystywane przez Cezara jako cele wojskowe lub jako obozy zimowe dla jego armii.

Niedobór dowodów archeologicznych na podbój nie oznacza jednak, że nie było prawie żadnych konsekwencji dla społeczeństw na tych północnych peryferiach. Wręcz przeciwnie, nie ma chyba w Galii regionu, gdzie wpływ rzymskiego podboju był tak dramatyczny jak w germańskiej strefie przygranicznej (Roymans 2004). W północno-wschodnich okręgach Galii podbój miał głębokie negatywne skutki dla życia dziesiątek tysięcy ludzi: nacisk położono na zniszczenia, masowe zniewolenia, deportacje, a nawet ludobójstwo. Tutaj rzymski imperializm ujawnił się w swojej najbardziej agresywnej formie.

Te bardziej negatywne aspekty rzymskiego podboju były przedmiotem mało poważnych badań archeologów. Do niedawna nie było to możliwe ze względu na brak niezależnych danych archeologicznych do takich badań w Galii Północnej. Ponadto istnieje szereg dodatkowych czynników o bardziej ogólnym charakterze, które również przyczyniły się do powstania tej luki badawczej:

1) masowa przemoc jest złożonym zjawiskiem, którego nie można po prostu „wykopać”;

2) dane archeologiczne mają zazwyczaj ograniczoną rozdzielczość chronologiczną, która sprawia, że analiza w skali czasowej histoire évenementielle jest problematyczna; oraz

3) w ciągu ostatnich dziesięcioleci duży nacisk położono na regionalne projekty archeologiczne skupiające się na długoterminowych transformacjach gospodarczych, społecznych i kulturowych. W sumie doszło do niedocenienia bezpośrednich konsekwencji rzymskiego podboju, co prowadziło niekiedy do dziwacznego wniosku, że podbój Cezara miał ograniczony wpływ społeczny, ponieważ nie było na to dowodów archeologicznych, co odzwierciedla tytuł pracy Hamiltona „Was there ever a Roman conquest?” (1995).

Obecnie jednak sytuacja ta ulega zmianie, ponownie ze względu na kilka czynników:
1) wzrost uwagi na agencję i rolę jednostki (Dobres i Robb 2000; Gardner 2008), co stymuluje badania historyczno-archeologiczne;
2) szybki rozwój archeologii pól bitewnych i archeologii sądowej (Hunter i Cox 2005; Saunders 2012), skutkujący wzrostem zainteresowania tematem masowej przemocy;
3) wpływ postkolonialnej agendy badawczej (Lydon i Rizvi 2010), która doprowadziła do większej świadomości destrukcyjnych aspektów rzymskiej ekspansji imperialnej;
4) wzrost ilości i jakości danych archeologicznych uzyskanych w ciągu ostatnich dwóch dekad (Roymans 2004; Uelsberg 2007; Fernández-Götz 2014); oraz
5) wprowadzenie przez klasyków i historyków starożytnych nowych metod krytycznej analizy starożytnych narracji wojennych (np. np. analiza dyskursu, narratologia, zob. de Jong 2014).

Znaczny wzrost liczby dowodów archeologicznych, paleobotanicznych i numizmatycznych oraz rozwój nowych podejść i pytań może być wykorzystany do uzyskania bardziej zrównoważonego obrazu podboju oraz jego społecznego i kulturowego wpływu na społeczeństwa tubylcze, a także samej narracji wojennej Cezara. W 2014 roku autorzy zainicjowali nowy projekt badawczy zatytułowany „Imperializm, masowa przemoc i integracja. Re-assessing the Caesarian conquest of Northern Gaul”, w celu zbadania bezpośredniego wpływu podboju na społeczeństwa tubylcze. Główne cele projektu można streścić w trzech punktach:
1) badanie bezpośrednich skutków Wojen Galijskich Cezara na społeczeństwa północnej Galii;
2) dostarczenie nowych teoretycznych i metodologicznych wglądów w archeologię masowej przemocy i ludobójstwa; oraz
3) zbadanie potencjału zintegrowanego archeologicznego, historycznego i narratologicznego podejścia do relacji z wojny Cezara.

W kierunku archeologii masowej przemocy i ludobójstwa

Chociaż istnieją inne aspekty, głównym tematem tej propozycji badawczej jest użycie masowej przemocy w rzymskiej ekspansji imperialistycznej. W ramach tej dziedziny szczególnie interesuje nas szczególna forma masowej przemocy, którą można wskazać jako ludobójstwo. Pojęcie to może być stosowane, gdy przemoc jest związana z wyraźnym zamiarem dominującej władzy zniszczenia grupy etnicznej lub narodu (por. Bloxham i Moses 2010; Jones 2013). Cezar bardzo jasno określa cel swoich kampanii skierowanych np. przeciwko Eburonom; kampanie te miały na celu unicestwienie tego ludu i jego nazwy (stirps ac nomen civitatis tollatur; B Gall. 6.34.8), co świadczy o jego świadomości praktyk ludobójczych. Wielokrotnie opisywana przez Cezara strategia przemierzania ze swoją armią ojczyzn wrogich plemion w celu spalenia jak największej liczby osad, zniszczenia upraw na polach i wymordowania mieszkańców, musiała mieć dramatyczny wpływ na fizyczny wygląd ojczyzn tych populacji; w rzeczywistości ich ziemie zostały przekształcone w „krajobrazy wojny i terroru” (por. Hill i Wileman 2002) (ryc. 2).

Kampanie wojskowe Cezara w 57 rpne i przybliżone lokalizacje głównych pól bitewnych. 1) wzdłuż rzeki Aisne; 2) wzdłuż rzeki Sabis/Sambre; 3) oblężenie oppidum Aduatuci (za Roymans et al. 2012)

Historycy wnieśli istotny wkład w debatę na temat ludobójstwa, informując nas o dużej rozciągłości czasowej praktyk ludobójczych, zróżnicowanych kontekstach historycznych, w których miały one miejsce, oraz różnych sposobach realizacji masowej zagłady (w odniesieniu do świata starożytnego zob. Van Wees 2010). Archeologia może wnieść swój wkład poprzez badanie potencjalnych przypadków ludobójstwa, które są historycznie udokumentowane. Co powyższe oznacza dla nas, że powinniśmy starać się uzyskać jak najlepszy obraz konkretnych zachowań armii rzymskiej w Galii z jednej strony, a moralnego i prawnego uzasadnienia dla ekstremalnych aktów brutalnej agresji z drugiej.

W ramach tego programu chcemy również opracować metodologię, która pokaże, w jaki sposób archeologia może przyczynić się do badania masowej przemocy i zaburzeń w przednowoczesnych imperiach poprzez wykorzystanie kombinacji danych historycznych i archeologicznych. Do tej pory nie było systematycznego podejścia do „archeologii ludobójstwa” w społeczeństwach przednowoczesnych. Program ma zatem charakter pionierski, zajmując pierwszą linię frontu nowego pola badań, które ma ogromny potencjał. Z perspektywy archeologicznej, masowa przemoc i zniszczenie mogą skutkować:
1) Dowody na depozyty masakry lub inne praktyki mortuaryjne związane z konfliktem. Dowody te są ważne (Komar 2008), ale i problematyczne, gdyż często trudno jest wnioskować o skali stosowania przemocy. Mogła ona być związana z lokalnymi konfliktami między grupami, które nie mają nic wspólnego z ludobójstwem.
2) Znacznie większy potencjał mają dowody wytwarzane przez archeologię krajobrazu i archeologię osadnictwa. Wychodząc z założenia, że bezpośrednią konsekwencją ludobójstwa jest nagły spadek gęstości zaludnienia w danym regionie, dowody osadnicze można wykorzystać do zbadania kwestii, czy w historii zamieszkiwania można zaobserwować nieciągłość na dużą skalę. Jednakże wyludnienie regionu na dużą skalę nie jest samo w sobie argumentem za masową zagładą, ponieważ grupa mogła wyemigrować do innego regionu bez utraty swojej tożsamości. Jeśli jednak mamy do czynienia z historycznie udokumentowanym przypadkiem zagłady grupy etnicznej, badanie nieciągłości w dowodach osadniczych stanowi ważny archeologiczny test. Warunkiem wstępnym jest oczywiście obecność znacznej ilości wysokiej jakości danych osadniczych w połączeniu z dobrze opracowanymi ramami chronologicznymi.
3) Pośrednim skutkiem częściowego lub całkowitego wyludnienia regionu w wyniku masowych zniszczeń jest ponowne zasiedlenie go po pewnym czasie przez grupy imigrantów. Te ostatnie mogą mieć odrębną kulturę materialną, która znajduje odzwierciedlenie w zapisie archeologicznym (np. typy domów, ceramika, rytuały grobowe, ozdoby).

W swojej narracji wojennej Cezar opisuje dwa różne sposoby unicestwienia grupy plemiennej. W przypadku Aduatuci wspólnota została pokonana i zniewolona masowo po zdobyciu jednej fortyfikacji, w której zebrała się cała wspólnota (B Gall. 2,33). W przypadku Eburonów ludność została całkowicie rozproszona po regionie, gdy została zaatakowana przez zbrojne siły sześciu legionów, które spustoszyły okolicę i dokonały rzezi ludności (B Gall. 6.34). Jest oczywiste, że zapis archeologiczny tych dwóch rodzajów zniszczeń będzie zupełnie inny. W tym, co następuje, przedstawimy nowe dowody, które pomagają rzucić nieco światła na oba scenariusze.

Thuin jako „miejsce zbrodni”

Jednym z bardziej spektakularnych odkryć rzymskiej archeologii prowincjonalnej ostatnich kilku lat jest wiarygodna identyfikacja fortyfikacji z późnej epoki żelaza w Thuin (Belgia) jako oppidum Aduatuci, podbitego przez Cezara w 57 roku p.n.e. (zob. też Roymans et al. 2012: 20-24). Po raz pierwszy w północnej Galii archeologia może bezpośrednio prześledzić jedno z głównych „miejsc zbrodni” opisanych przez rzymskiego prokonsula.

Topografia fortyfikacji z późnej epoki żelaza w Thuin oraz lokalizacja znalezisk złota i rzymskich ołowianych kul z procy. a) skarb złota; b) pojedyncze złote monety; c) koncentracja pocisków z procy; d) narzędzia żelazne; e) ozdoby i aplikacje z brązu (za Roymans et al. 2012)

Fortyfikacja typu éperon barrée w Thuin zajmuje płaskowyż o powierzchni ponad 13 ha i można do niej dotrzeć od strony wschodniej przez wąski, szeroki na 60 m palec ziemi (ryc. 3). Ważną wskazówką jest data radiowęglowa węgla drzewnego z wału, która daje datę między 90 p.n.e. a 60 n.e. Datę z ostatnich wieków p.n.e. potwierdza znalezisko przedmiotów metalowych z późnej epoki żelaza, w tym żelaznych narzędzi, ozdób i aplikacji z brązu oraz złotej monety Eburonów. Nie ma w ogóle znalezisk z pierwszych dwóch wieków n.e., z czego można wnioskować, że osada zdecydowanie nie przetrwała do czasów rzymskich. Nie wiemy, czy fortyfikacja była stale zamieszkana w późnym okresie La Tène, czy też była wykorzystywana tylko incydentalnie w czasach kryzysu. W każdym razie w fortyfikacji lub bezpośrednio poza nią znaleziono trzy złote skarby, kilka zabłąkanych złotych monet i końcówkę złotego czekana. Jak wykazały nowe badania, depozyty złota w Thuin należą do starszej fazy horyzontu Fraire/Amby, który z pewnością poprzedza rewoltę Eburonów z lat 54-53 p.n.e. i daje ważną wskazówkę chronologiczną dla datowania stanowiska (Roymans et al. 2012) (Fig. 4).

Kilka elementów wskazuje na to, że było to oppidum Aduatuci podbite przez Cezara. Według informacji pisanych miejsce to zostało zajęte przez Rzymian w 57 r. p.n.e., po czym cała jego ludność licząca 53 000 osób została sprzedana jako niewolnicy i wywieziona do Italii: „Następnie Cezar sprzedał jako jedną partię łupy z miasta. Nabywcy zapewnili mu zwrot 53 000 osób” (Cezar, B Gall. 2,33).

Główne argumenty przemawiające za identyfikacją Thuin jako miejsca zbrodni można streścić następująco: 1) fakt, że była to ważna fortyfikacja z późnej epoki żelaza, która znajdowała się na terytorium Aduatuci, a która nie przetrwała do czasów rzymskich; 2) zgodność z topografią opisaną przez Cezara; 3) datowanie złotych hołdów na początek lat 50. p.n.e., które wydaje się odzwierciedlać jedno wydarzenie; 4) i wreszcie, co bardzo ważne, koncentracje rzymskich ołowianych kul z procy, które wskazują na oblężenie przez armię rzymską. Kule z procy pojawiły się w dwóch oddzielnych koncentracjach: na murze w pobliżu głównego wejścia do fortyfikacji oraz po drugiej stronie rzeki Biesmelle w pobliżu Bois de Luiseul. Ich koncentracja przy głównym wale sugeruje, że zostały użyte przez stronę atakującą. Ponadto rozmieszczenie tych pocisków sugeruje, że rzymskie ataki koncentrowały się na głównym wale oraz na innym celu po drugiej stronie rzeki Biesmelle w pobliżu Bois de Luiseul, którego nie można bliżej zidentyfikować (Fig. 5).

Depozyty monet w Bois de Luiseul można najlepiej zinterpretować jako przenośne bogactwo ukryte w miejscu kultu w czasie kryzysu. Po zdobyciu oppidum nie tylko cała ludność została sprzedana jako niewolnicy, ale także armia rzymska systematycznie plądrowała fortyfikacje. Cezara interesowały przede wszystkim ukryte tam przenośne bogactwa w postaci monet i biżuterii. Jedynie trzy niedawno zidentyfikowane złote skarby z Thuin pozostały poza zasięgiem rzymskich rąk, ale stanowiły one jedynie ułamek złota, które zostało tam zagarnięte. Nasza hipoteza jest więc taka, że masowa deportacja Aduatuci po upadku ich oppidum sprawiła, że część przenośnych bogactw zakopanych wcześniej w ziemi nigdy nie została odzyskana, dając początek archeologicznemu horyzontowi hoard (por. Roymans et al. 2012). Suetoniusz w swojej biografii Cezara napisał, że Cezar był winny plądrowania na wielką skalę oppid i sanktuariów w Galii oraz ogromnego wzbogacenia się na zgromadzonych tam bogactwach, przede wszystkim w postaci złota: „W Galii plądrował sanktuaria i świątynie bogów wypełnione ofiarami, a oppidę częściej plądrował dla samego plądrowania niż dla jakiejkolwiek winy. W konsekwencji miał więcej złota, niż wiedział, co z nim zrobić, i wystawił je na sprzedaż w całej Italii i prowincjach po 3000 sestercji za funt” (Suetoniusz, Iul. 54, 2). Ponieważ zwykła cena złota wynosiła 4000 sestercji, Cezar znacznie zawyżył włoski rynek złota. Oppidum Aduatuci, które zdobył w 57 r. p.n.e., będzie odpowiednim przykładem tej polityki rzymskiego prokonsula.

Wzorce osadnicze i los Eburonów

Choć nie ulega wątpliwości, że zarówno Eburonowie, jak i Aduatuci nie przetrwali okresu podboju jako grupy plemienne, wśród historyków istnieją różne opinie na temat interpretacji narracji Cezara; niektórzy uczeni traktują jego relację o zniszczeniu powyższych plemion bardzo dosłownie, inni zaś (np. Heinrichs 2008) widzą w niej retoryczny akt politycznej propagandy. Informacje o ludobójstwie Eburonów sięgają samego Cezara, który w swojej relacji podaje, że terytorium tej civitas zostało zrównane z ziemią i pozostawione do grabienia jako kara za bunt Ambioryksa z 54 roku p.n.e. : „Rozesłał [Cezar] posłańców po sąsiednich plemionach i zaprosił je wszystkie, w nadziei na łupy, aby przyłączyły się do niego w grabieży Eburonów, […] a jednocześnie, otaczając je wielkim zastępem, zniszczyły rasę i nazwę plemienia [stirps ac nomen civitatis tollatur]” (Cezar, B Gall. 6.34.8).

Po tym wydarzeniu ludy Eburony zniknęły z mapy politycznej na zawsze. Czy oznacza to, że wszyscy członkowie tej grupy etnicznej zostali zmasakrowani? Istnieją przesłanki, by przypuszczać, że ich nieobecność na mapie politycznej po podboju niekoniecznie wynikała z całkowitego ludobójstwa, ale mogła być efektem polityki damnatio memoriae prowadzonej przez władze rzymskie. Jednak znaczny spadek populacji spowodowany częściowym ludobójstwem członków tego plemienia wydaje się prawdopodobny. W rzeczywistości diagramy pyłkowe zdają się sugerować zmniejszenie aktywności ludzkiej i wzrost ilości pyłków roślin drzewiastych w głębi Kolonii około połowy I wieku p.n.e. (Meurers-Balke i Kalis 2006; Kalis i Meurers-Balke 2007), co wydaje się dość ściśle korelować z wydarzeniami opisanymi w tekstach i co sugeruje, że populacja znacznie zmalała w tym regionie, choć nigdy nie stał się on całkowicie niezamieszkany (Joachim 1999-2000, 2007).

Znaczny spadek populacji w pierwszym wieku p.n.e. wydaje się mieć miejsce również w regionie Meuse-Demer-Scheldt (południowa Holandia/północna Belgia), który przyniósł wysokiej jakości dowody osadnicze (Roymans et al. 2015). Określenie daty opuszczenia osad z późnej epoki żelaza jest często niemożliwe ze względu na niską rozdzielczość chronologiczną kultury materialnej. Znamienne jest jednak, że większość osad rodzimowierczych w tym regionie wydaje się być nowymi założeniami z końca I wieku p.n.e./początku I wieku n.e. Coraz więcej dowodów wskazuje na to, że I wiek p.n.e. był okresem nieciągłości zamieszkiwania na tym terenie. Archeologia jest więc w stanie wykazać, że w I wieku p.n.e. nastąpiła poważna przerwa w zamieszkiwaniu w rejonie Meuse-Demer-Scheldt, która może być związana z okresem podboju. Jednocześnie archeologia pozwala dopracować obraz oferowany przez źródła pisane, dostarczając dowodów na ciągłość, która sugeruje, że obszar zamieszkiwany przez Eburonów nigdy nie został całkowicie wyludniony. Najważniejsze argumenty przemawiające za pewnym stopniem ciągłości obejmują pewne typy domów oraz powtarzające się wykorzystanie miejsc kultowych, ponieważ przedrzymskie stanowiska w Kessel, Empel i Elst rozwijały się aż do momentu, gdy stały się monumentalnymi sanktuariami gallo-rzymskimi (Roymans i Derks 1994; Roymans 2004) (ryc. 6).

Zwycięzcy i przegrani, podbój i integracja

Jakkolwiek możemy słusznie podkreślać ciągłość między okresem przedrzymskim a galo-rzymskim, pośrednictwo lokalnych elit, ich selektywne przyjmowanie innowacji kulturowych i przerabianie ich w celu dostosowania do lokalnych warunków (por. Roymans 1996), nie powinniśmy zapominać, że oddanie Galii pod panowanie Rzymu było ostatecznie aktem imperialistycznym, który przyniósł śmierć i utratę wolności setek tysięcy ludzi (Haffner i Krausse 2001). Takie aspekty, jak częściowe ludobójstwo Eburonów, tysiące poległych w bitwie, masowa sprzedaż niewolników na południowych rynkach i splądrowanie wielu sanktuariów, były potwierdzane przez samych zdobywców w ich pismach, a współcześni badacze nie powinni próbować zaprzeczać lub łagodzić ich wpływu za pomocą anachronicznych eufemizmów. Istniały epizody aktywnego oporu, podobnie jak kolaboranci, integracja i hybrydyzacja. Holistyczna historia powinna obejmować zwycięzców i pokonanych, wygranych i przegranych, a także oczywiście tych wszystkich, których nie da się łatwo przyporządkować do jednego z tych dwóch biegunów, a którzy po prostu starali się przetrwać i jak najlepiej przystosować do zmieniającego się świata, w którym żyli.

Faculty of Humanities (Department of Archaeology), VU University Amsterdam, Holandia n.g.a.m.roymans@vu.nl School of History, Classics and Archaeology, University of Edinburgh M.Fernandez-Gotz@ed.ac.uk

Bibliografia

Źródła starożytne

Appian, Bellum civile, (translated by. Horace White 1990) London: Heinemann.

Caesar, De Bello Gallico, (translated by H.J. Edwards 2006) London: Heinemann.

Suetonius, De vita Caesarum, (translated by J.C. Rolfe 1970) London: Heinemann.

Źródła współczesne

Badian, E. 1968. Imperializm rzymski w późnej Republice. New York: Cornell University Press.

Bloxham, D. i Moses, A.D. (eds) 2010. The Oxford Handbook of Genocide Studies. Oxford: Oxford University Press.

Dobres, M.A. i Robb, J. (eds) 2000. Agency in Archaeology. London/New York: Routledge.

Fernández-Götz, M. 2014. Identity and Power: The Transformation of Iron Age Societies in Northeast Gaul. Amsterdam: Amsterdam University Press.

Gardner, A. 2008. Agency. In R.A. Bentley, H.D.G. Maschner and C. Chippindale (eds) Handbook of Archaeological Theories. Lanham: Alta Mira Press: 95-108.

Haffner, A. i Krausse, D. 2001. Geglückte Akkulturation – tragische Schicksale. Archäologie in Deutschland 3: 18-19. Hamilton, E. 1995. Was there Ever a Roman Conquest? In J.D. Hill and C.G. Cumberpatch (eds) Different Iron Ages. Studies on the Iron Age in Temperate Europe. BAR International Series 602: 37-44.

Heinrichs, J. 2008. Die Eburonen, oder: Die Kunst des Überlebens. Zeitschrift für Papyrologie und Epigraphik 164: 203-30.

Hill, P. i Wileman, J. 2002. Landscapes of War. The Archaeology of Aggression and Defence, Stroud: Tempus. Hunter, J. i Cox, M. 2005. Forensic Archaeology: Advances in Theory and Practice. London/New York: Routledge.

Joachim, H.-E. 1999-2000. Die Eburonen – Historisches und Archäologisches zu einem ausgerotteten Volksstamm caesarischer Zeit. Jülicher Geschichtsblätter 67/68: 157-70.

Joachim, H.-E. 2007. Die späte Eisenzeit am Niederrhein. In G. Uelsberg (ed.) Krieg und Frieden. Kelten – Römer – Germanen. Darmstadt, Primus Verlag: 48-58.

Jones, A., 2013. Genocide. A Comprehensive Introduction. New York: Routledge.

de Jong, I.J.F. 2014. Narratologia i klasyka. A Practical Guide. Oxford: Oxford University Press.

Kalis, A.J. i Meurers-Balke, J. 2007. Landnutzung im Niederrheingebiet zwischen Krieg und Frieden. In G. Uelsberg (ed.) Krieg und Frieden. Kelten – Römer – Germanen. Darmstadt, Primus Verlag: 144-53.

Komar, D. 2008. Wzorce praktyk pogrzebowych związanych z ludobójstwem. Implikacje dla badań archeologicznych. Current Anthropology 49: 123-33.

Kraus, C.S. 2009. Bellum Gallicum. In M. Griffin (ed.), A Companion to Julius Caesar. Oxford: Blackwell: 159-74. Lydon, J. and Rizvi, U. (eds) 2010. Handbook of Postcolonial Archaeology. Walnut Creek: Left Coast Press.

Meurers-Balke, J. i Kalis, A.J. 2006. Landwirtschaft und Landnutzung in der Bronze- und Eisenzeit. In J. Kunow and H.-H. Wegner (eds) Urgeschichte im Rheinland. Köln: Verlag des Rheinischen Vereins für Denkmalpflege und Landschaftsschutz: 267-76.

Poux, M. (red.) 2008. Sur les traces de César: militaria tardo-républicains en contexte gaulois. Actes de la table ronde du 17 octobre 2002. Collection Bibracte 14. Centre archéologique européen: Glux-en-Glenne.

Reddé, M. 2003. Alésia. L’archéologie face à l’imaginaire. Paris: Errance.

Riggsby, A. 2006. Cezar w Galii i w Rzymie. Wojna w słowach. Austin: University of Texas Press. Roymans, N. 1990. Tribal Societies in Northern Gaul. An Anthropological Perspective. Amsterdam: Cingula 12.

Roymans, N. (red.) 1996. From the Sword to the Plough: Three Studies on the Earliest Romanisation of Northern Gaul. Amsterdam: Amsterdam University Press.

Roymans, N. 2004. Ethnic Identity and Imperial Power: The Batavians in the early Roman Empire. Amsterdam: Amsterdam University Press.

Roymans, N., Creemers, G. and Scheers, S. (eds) 2012: Late Iron Age Gold Hoards from the Low Countries and the Caesarian Conquest of Northern Gaul. Amsterdam: Amsterdam University Press. Roymans, N. and Derks, T. (eds) 1994. De tempel van Empel. Een Herculesheiligdom in het woongebied van de Bataven. 's-Hertogenbosch: Graven naar het Brabantse verleden 2.

Roymans, N., Derks, T. i Hiddink, H. (eds) 2015. The Roman Villa of Hoogeloon and the Archaeology of the Periphery. Amsterdam: Amsterdam University Press. Saunders, N. 2012. Beyond the Dead Horizon: Studies in Modern Conflict Archaeology. Oxford: Oxbow Books.

Schadee, H. 2008. Caesar’s construction of northern Europe. Dociekania, kontakty i korupcja w De Bello Gallico. The Classical Quarterly 58-1: 158-80. Uelsberg, G. (red.) 2007. Krieg und Frieden. Kelten – Römer – Germanen. Darmstadt: Primus Verlag.

Van Wees, H. 2010. Ludobójstwo w świecie starożytnym. In D. Bloxham and A.D. Moses (eds) The Oxford Handbook of Genocide Studies. Oxford: Oxford University Press: 239-58

Tekst był opublikowany w marcu 2015 r