Albańscy studenci za granicą: potencjalny drenaż mózgów? / Russell King, Ilir Gëdeshi

Wstęp

Ze względu na skalę emigracji w ciągu ostatnich trzech dekad, Albania została opisana jako „kraj w ruchu” (Carletto, Davis, Stampini i Zezza 2006) oraz jako „laboratorium do badania migracji i rozwoju” (King 2005). Odkąd kraj otworzył się na świat zewnętrzny po upadku długotrwałego reżimu komunistycznego na początku lat 90-tych, zgromadzono „zasoby” Albańczyków mieszkających za granicą, co odpowiada około 40% populacji zamieszkałej w Albanii.1 Po trzech dekadach migracja ta wciąż trwa, choć jej profil ulega zmianie – jest ona w mniejszym stopniu spowodowana ubóstwem, desperacją i protestami, jak miało to miejsce w latach 90. ubiegłego wieku, a w większym stopniu stanowi obecnie strukturalną cechę albańskiego społeczeństwa, dotykając w szczególności młodszych i bardziej wykształconych członków populacji (King i Gëdeshi 2020).

Jednym z aspektów zmieniających się doświadczeń Albanii w zakresie migracji, któremu poświęcono mniej uwagi, jest przepływ studentów w celu podjęcia studiów wyższych za granicą. Pomimo istnienia publicznych uniwersytetów we wszystkich głównych ośrodkach miejskich (Tirana, Szkodra, Elbasan, Durrës, Korça, Vlora i Gjirokastër), a także niedawnej ekspansji prywatnych i franczyzowych instytucji szkolnictwa wyższego, głównie w Tiranie, Albania ma jednym z najwyższych w Europie wskaźnik „eksportu” swoich studentów. Naszym celem jest rozwikłanie zjawiska albańskiej emigracji studentów, zarówno w celu zbadania jego głównych cech (motywacje, kierunki studiów, kraje docelowe, plany powrotu do Albanii itp.), jak i zarysowania szerszych implikacji tego ruchu. Stosujemy dwa główne instrumenty badawcze: ankietę internetową, w której wzięło udział 651 albańskich studentów studiujących za granicą, oraz wywiady uzupełniające z 21 takimi studentami. Biorąc pod uwagę nasze kluczowe ustalenie, że duża liczba studentów nie zamierza wracać do Albanii, sugerujemy, że ta utrata dobrze wykształconych młodych ludzi stanowi domniemany drenaż mózgów, który należy dodać do już zbadanego drenażu mózgów doktorantów (Gëdeshi i King 2021).

Chociaż „międzynarodowa migracja studentów” i „drenaż mózgów” to nie to samo i w rzeczywistości powstały na ten temat w dużej mierze odrębne literatury, w związku z czym rzadko łączy się te dwa zjawiska, jedną z funkcji naszego artykułu jest właśnie stworzenie takiego połączenia. Robimy to z dwóch powodów. Po pierwsze, pojęcie drenażu mózgów jest często używane w Albanii w odniesieniu do powszechnego pragnienia opuszczenia kraju przez dobrze wykształconych młodych ludzi, w tym studentów (Gëdeshi i King 2021; Trimçev 2005). Po drugie, uściślamy ten termin, dodając „potencjał”: jeśli studenci studiujący za granicą ostatecznie nie wrócą (nie zamierzają) wrócić, wówczas ich emigracja rzeczywiście zamienia się w drenaż mózgów.

Artykuł rozwija się następująco. W następnej części dokonano przeglądu kluczowej literatury na temat międzynarodowej migracji studentów, aby ustalić kontekst przypadku Albanii. Następnie precyzujemy szereg pytań związanych z charakterystyką i wyjaśnieniem migracji studentów z Albanii, w tym planów studentów na przyszłość. W kolejnej części omówiono dwie techniki badawcze stosowane w celu gromadzenia danych empirycznych. Najdłuższa część artykułu przedstawia nasze ustalenia, podzielone na rozdziały dotyczące poszczególnych pytań badawczych. Artykuł kończymy podsumowaniem i omówieniem niektórych implikacji politycznych.

Międzynarodowa migracja studentów: kontekstualizacja przypadku Albanii

Międzynarodowa migracja studentów (zwana dalej „ISM”) została uznana za znaczący element globalnej migracji dopiero około 2000 roku. Ogólnie rzecz biorąc, migranci-studenci, często określani jako „mobilni studenci” lub „studenci międzynarodowi”, a nie jako migranci per se, nie byli postrzegani jako „problem” – w przeciwieństwie do osób ubiegających się o azyl, tak zwanych nielegalnych migrantów lub niektórych kategorii „odmiennych” somatycznie, kulturowo i społeczno-ekonomicznie migrantów zarobkowych, którzy byli celem wykluczających i rasistowskich postaw i polityk społeczeństw przyjmujących. Z kolei studenci są postrzegani jako pożądani migranci, którzy przeprowadzają się, aby wzbogacić swój osobisty kapitał ludzki, po czym albo wracają do kraju pochodzenia, albo, jeśli pozostaną w wybranym kraju przyjmującym, przyczyniają się do rozwoju wysoko wykwalifikowanej siły roboczej. Ten uproszczony pogląd na temat ISM jako nieproblematycznej „dobrej rzeczy” wymaga zniuansowania; zrobimy to później.

W ciągu ostatnich dwóch dekad literatura na temat ISM szybko się rozwinęła. Opublikowano kilka ważnych książek ( m.in. Bilecen 2014; Brooks i Waters 2011; de Wit, Agarwal, Said, Sehoole i Sirozi 2008; Ginnerskov-Dahlberg 2022; Gürüz 2011; Murphy-Lejeune 2002; Van Mol 2014; Waters i Brooks 2021) wraz z szeregiem numerów specjalnych czasopism (por. Bilecen i Van Mol 2017; King i Raghuram 2013; Riaño, Van Mol i Raghuram 2018), a także dedykowanym czasopismem Journal of International Students , wydawanym od 2011 r. Jak dotąd jak możemy stwierdzić, żadna z tej ustalonej literatury nie zwraca uwagi na Albanię. Zauważamy jednak rosnące zainteresowanie ISM od europejskich krajów postsocjalistycznych po „Zachód” (Chankseliani 2016; Genova 2016; Ginnerskov-Dahlberg 2022; Holloway, O’Hara i Pimlott-Wilson 2012; Lulle i Buzinska 2017; Marcu 2015; Mosneaga 2012; Wilken i Dahlberg 2017).

W literaturze na temat ISM prezentowane są dwa kontrastujące podejścia: statystyczne/geograficzne, mapujące i ilościowo określające przepływy studentów na całym świecie oraz w różnych częściach świata, takich jak Europa; oraz perspektywa bardziej społeczno-antropologiczna, skupiająca się na motywacjach, spostrzeżeniach, doświadczeniach, tożsamości i planach uczniów na przyszłość. W naszym badaniu opieramy się głównie na tym drugim podejściu, chociaż naszym celem jest również krótkie przedstawienie skali i wzorców migracji studentów z Albanii w formie danych kontekstowych.

Tabela 1. Albańscy studenci za granicą według kraju przyjmującego, 2017 r.

Kraj                                   Liczba.                                       %

Italy                                 10,364                                      59.4
Greece                              1,206                                         6.9
Turkey                                 989                                         5.7
Germany                             886                                         5.1
USA                                    824                                         4.7
France                                550                                         3.2
Austria                               364                                         2.1
Romania                            294                                         1.7
UK                                     272                                         1.6
Bulgaria                             242                                         1.4
Inne państwa                   1,457                                         8.4
Total 17,448 100.00

Źródło : UNESCO, Instytut Statystyki, Globalny przepływ studentów studiów wyższych ( http://unesco.org/en/uis-studnet-flow ).

Jak zatem wyjaśnić schemat docelowy migracji studentów z Albanii? Tabela 1 przedstawia dane UNESCO dotyczące albańskich studentów w 10 najpopularniejszych destynacjach. Według Börjesson (2017) globalne wzorce ISM opierają się na trzech zasadach. Pierwszą z nich jest bliskość geograficzna. Studenci chcący studiować za granicą, przy niezmienionych warunkach, wybiorą stosunkowo blisko położone miejsca docelowe, aby zaoszczędzić na kosztach podróży, ułatwić ponowne wizyty w kraju i być może także zminimalizować różnice kulturowe. Preferowanie przez Albańczyków krajów w Europie, zwłaszcza pobliskich Włoch i Grecji, potwierdza tę zasadę, ponieważ 85 procent studiuje w kraju UE. Druga zasada jest taka, że ​​studenci przenoszą się z krajów mniej rozwiniętych do krajów bardziej rozwiniętych, aby uzyskać dostęp do wyższej jakości i bardziej prestiżowych instytucji i systemów edukacyjnych. Ponownie dane albańskie potwierdzają tę tezę. Albańskie uniwersytety są postrzegane jako gorsze od uniwersytetów w Europie Zachodniej i Stanach Zjednoczonych. Trzecia zasada Börjessona głosi, że uczniowie przemieszczają się za granicę według kanałów odpowiadających wcześniejszym relacjom kolonialnym, zwłaszcza odzwierciedlonym w języku, systemach edukacyjnych i kulturze. Z pewnością dotyczy to byłych kolonii Wielkiej Brytanii, Francji, Hiszpanii i Portugalii. W przypadku Albanii zasada ta ma mniejsze zastosowanie, z wyjątkiem sytuacji, w której istniały quasi-kolonialne stosunki między przedkomunistyczną Albanią a faszystowskimi Włochami. Niedawno, w późniejszych latach komunizmu i czasach postkomunistycznych, popularność włoskich kanałów telewizyjnych i ich wpływ kulturowy stworzyły rodzaj relacji neokolonialnych (Mai 2003). Włoska telewizja i inne media społecznościowe w dalszym ciągu kształtują „geograficzną wyobraźnię” młodych Albańczyków na temat „Zachodu” jako pożądanego miejsca do życia, nauki i pracy (Mai 2001; por. także Ginnerskov-Dahlberg 2021, 2022: 52–87).

Istnieje czwarta zasada, o której Börjesson nie wspomniał, ale która ma znaczenie w przypadku Albanii. Jest to zasada mówiąca, że ​​„studenci podążają za migrantami”. Fakt, że Włochy i Grecja przodują w tabeli krajów docelowych albańskich studentów, jest związany nie tylko z bliskością geograficzną i kulturową, ale także z krajami, w których od lat 90. XX w. gościły największe społeczności albańskich migrantów. Dlatego wiele albańskich rodzin ma krewnych w jednym lub obu tych krajach, którzy mogą zaoferować zakwaterowanie i inne formy pomocy swoim krewnym studentom pochodzącym z Albanii.

Przypadek Albanii możemy również interpretować poprzez szersze ramy pojęciowe zastosowane do ISM (zob. Findlay 2010; King i Findlay 2012; Raghuram 2013). Po pierwsze, ISM można osadzić w ramach powiązanych procesów globalizacji i urynkowienia szkolnictwa wyższego. W coraz większym stopniu harmonizuje się krajowe systemy uniwersyteckie, aby ułatwić międzynarodową współpracę i mobilność akademicką, co zwykle idzie w parze z systemami rankingów i prestiżu, w których kraje i ich instytucje szkolnictwa wyższego konkurują ze sobą na szczeblu europejskim i europejskim. światowa scena akademicka (Findlay, King, Smith, Geddes i Skeldon 2012).

Po drugie, migrujących studentów można postrzegać jako podzbiór migracji wysoko wykwalifikowanych (Mosneaga 2010), chociaż obszerna literatura dotycząca wysoko wykwalifikowanych migrantów jedynie przelotnie wspomina o studentach, prawdopodobnie dlatego, że nie uważa się, że ci ostatni posiadają (jeszcze) niezbędne wysoki poziom umiejętności i wiedzy zawodowej. W tym toku myślenia studenci zagraniczni są rodzajem kategorii proto-wysoko wykwalifikowanych. Są na dobrej drodze do uzyskania statusu osoby wymagającej wysokich kwalifikacji i dlatego wkrótce zostaną poddani szlakom migracyjnym ułatwiającym karierę zawodową, którymi podążają migranci o wysokich kwalifikacjach, przenosząc się do miejsc, gdzie ich kwalifikacje i talenty są najbardziej potrzebne i/lub najlepiej nagradzane.

Tu jednak pojawia się dylemat: miejsce, w którym najbardziej potrzebni są dobrze wyszkoleni studenci zagraniczni (np. w ich krajach ojczystych), może nie być miejscem, w którym mogą uzyskać najwyższe wynagrodzenie finansowe (w krajach o wysokich dochodach w Europie lub Ameryce Północnej). Zatem możemy uznać albański ISM za początkowy drenaż mózgów, jeśli większość studentów po ukończeniu studiów pozostanie za granicą. Można to interpretować jako szkodliwe, ponieważ koszty wychowania uczniów (wyżywienie, odzież, mieszkanie, kontakty towarzyskie i kształcenie do progu wieku szkolnictwa wyższego) ponosi (stosunkowo biedny) kraj wyjazdu, podczas gdy (bogatszy) kraj docelowy czerpie korzyści z tej wczesnej inwestycji w wytwarzanie siły umysłowej. Bardzo niewielu studentów przenosi się z krajów bardziej rozwiniętych do mniej rozwiniętych w celu zdobycia wyższego wykształcenia; w istocie migracja studentów z Albanii ma w dużej mierze charakter ruchu jednokierunkowego z Albanii.

Po trzecie, argumentowano, że studenci mobilni za granicą reprezentują uprzywilejowaną elitę migracyjną – w rzeczywistości elitę w obrębie elity, biorąc pod uwagę, że w większości krajów studia uniwersyteckie to droga głównie dla studentów z zamożniejszych rodzin (Waters 2012). Nie tylko dla studentów, ale także dla ich rodziców i dalszych rodzin, zdobywanie przez młodsze pokolenie wyższego wykształcenia za granicą podnosi status społeczny, zwłaszcza jeśli studenci zapisują się na uniwersytety uznawane za prestiżowe, a nawet „światowej klasy” (Waters 2006). .

Uproszczone spojrzenie na studenta zagranicznego jako „uprzywilejowaną jednostkę ze stosunkowo zamożnego środowiska” wymaga przeglądu (King i Raghuram 2013: 134), nawet jeśli, jak zobaczymy, uogólnienie to rzeczywiście odnosi się do Albanii. Kilka nowszych badań wskazuje na znacznie bardziej zróżnicowany schemat, obejmujący przypadki, w których uczniowie z biedniejszych rodzin mają trudności z związaniem końca z końcem i postępem w życiu. Zamiast być witani jako „bezproblemowi” obcokrajowcy, studenci zagraniczni określonego pochodzenia są postrzegani jako mniej pożądani i narażeni na rasizm i inne formy wykluczenia (zob. na przykład Fong 2011; Ginnerskov-Dahlberg 2022; Jiang 2021; Nada, Ploner , van Mol i Araújo 2023).

Badanie albańskiego ISM: kluczowe pytania

Jak główne tematy teorii i literatury ISM przedstawione w poprzedniej sekcji przekładają się na kontekst albański? Nominujemy osiem kluczowych pytań.

1. Jak wytłumaczyć dużą skalę migracji studentów z Albanii?

2. Jakie są główne powody, dla których albańscy studenci decydują się na studia za granicą?

3. W jakim stopniu studiowanie za granicą jest ograniczone przez „klasę” i pochodzenie społeczno-ekonomiczne rodziny?

4. W jakich krajach albańscy studenci wybierają studia i dlaczego?

5. Jakie programy studiów wybierają albańscy studenci za granicą i dlaczego?

6. Jak albańscy studenci oceniają swoje doświadczenia związane ze studiami za granicą? W szczególności, jakie są według nich główne korzyści płynące ze studiowania za granicą, szczególnie w kontekście przyszłej kariery zawodowej?

7. Jakie plany mają studenci na przyszłość: pobyt za granicą w kraju, w którym studiują; prędzej czy później wrócić do Albanii; lub przenieść się gdzie indziej?

8. Biorąc pod uwagę prawdopodobieństwo, że wielu studentów nie wróci, jakie są konsekwencje i implikacje polityczne tego domniemanego drenażu mózgów dla Albanii?

Próbujemy udzielić odpowiedzi na te pytania, stosując podejście oparte na metodach mieszanych, opisane w następnej sekcji.

Metody

Niniejsze badanie wywodzi się z zakrojonego na szerszą skalę projektu dotyczącego albańskich studentów oraz ich postrzegania i doświadczeń związanych ze studiowaniem za granicą. ² W niniejszym artykule większość wykorzystanych danych dostarczają dwa instrumenty badawcze.

Pierwszą z nich była ankieta internetowa przeprowadzona wśród albańskich studentów studiujących za granicą w celu uzyskania tytułu licencjata lub magistra. Ankietę przeprowadzono w okresie od maja do listopada 2019 r., tuż przed pandemią Covid-19, która uniemożliwiła studentom podróżowanie i studiowanie za granicą. Próbę ankietową dobrano z wykorzystaniem adresów kontaktowych z poprzednich projektów badawczych, sieci osobistych i platform mediów społecznościowych, takich jak Linkedin i Facebook. W idealnym świecie badań te punkty dostępu nie są idealnymi platformami do gromadzenia danych empirycznych, ale ta krytyka pomija realia i wyzwania związane z badaniem nieznanej i rozproszonej geograficznie populacji docelowej.

Po nawiązaniu wstępnego kontaktu z potencjalnymi respondentami przesłano kopię ankiety internetowej oraz list motywacyjny z prośbą o udział w badaniu. W przypadku braku odpowiedzi wysłano dwa kolejne przypomnienia. Ogólny wskaźnik odpowiedzi był zachęcający: 71 procent rozesłanych osób odpowiedziało na ankietę internetową, 1 procent odpowiedziało, ale odmówiło udziału, a 28 procent w ogóle nie odpowiedziało.

Istotną wadą badania jest to, że nie zapewnia ono statystycznie reprezentatywnej próby całej populacji Albańczyków studiujących za granicą. Chociaż mogłoby to podważyć wiarygodność naszej analizy, nie mamy powodu sądzić, że nasza próba ankietowa jest w jakikolwiek sposób znacząco stronnicza. Raczej chcielibyśmy wskazać, że 651 odpowiedzi na ankietę internetową i wskaźnik odpowiedzi na poziomie 71 proc. to imponujący wynik.

Ankieta zawierała 35 indywidualnych pytań pogrupowanych według kilku bloków tematycznych: profil społeczno-demograficzny ucznia i jego pochodzenie rodzicielskie; aktualne stanowisko dotyczące programu studiów, lokalizacji studiów, sposobu finansowania studiów za granicą; czynniki decyzyjne i motywacje studiowania za granicą; ogólne doświadczenie w instytucji przyjmującej i kraju przyjmującym; oczekiwania dotyczące powrotu do Albanii lub nie, po ukończeniu studiów.

W drugim podejściu badawczym przeprowadzono 21 częściowo ustrukturyzowanych wywiadów z albańskimi studentami, którzy w tym czasie odbywali studia za granicą w różnych krajach. Wywiady przeprowadzono na przełomie 2019 i 2020 r. Część wywiadów odbyła się przez Skype, inne odbyły się osobiście z uczniami, którzy odwiedzali swoje rodziny w Albanii. Wywiady zostały nagrane i dokonane transkrypcji, a odpowiednie fragmenty przetłumaczone z języka albańskiego na angielski w celu analizy. Podczas przeprowadzania wywiadów przestrzegano standardowych procedur etycznych – świadoma zgoda, pozwolenie na nagrywanie, zapewniona anonimowość itp. Podobnie jak w przypadku ankiety internetowej, nie możemy uważać tych wywiadów za reprezentatywną próbę. Wyniki mają raczej charakter ilustracyjny i zapewniają głębię i szczegółowość wyników ankiety internetowej. Kiedy w dalszej analizie cytujemy wywiady, podajemy uczniom pseudonimy i nie podajemy żadnych informacji, takich jak miejsce pochodzenia w Albanii, które mogłyby naruszyć poufność.

Przyjmujemy do wiadomości, że w momencie publikacji niniejszego artykułu dane z ankiet i wywiadów mają 3–4 lata. Nasze ciągłe monitorowanie sytuacji „w terenie” – co nie jest trudne w tak małym kraju jak Albania – utwierdza nas w przekonaniu, że sytuacja nie uległa zmianie od czasu zebrania naszych danych. Nasze kontakty w albańskich szkołach średnich i na uniwersytetach mówią nam, że w ostatnich latach wzrosła chęć studiowania za granicą.

Przedstawiamy i omawiamy wyniki naszych badań. Bierzemy na każde z ośmiu powyższych pytań i staramy się na nie odpowiedzieć, łącząc dane z ankiety internetowej i wywiadów pogłębionych.

Dlaczego tak wielu albańskich studentów decyduje się na studia za granicą?

W porównaniu z innymi krajami Bałkanów Zachodnich (BŚ), a także w szerszej Europie Środkowo-Wschodniej (CEE), Albania charakteryzuje się wysokim poziomem mobilności studentów wyjazdowych. Na prostym poziomie rocznych przepływów studentów szkół wyższych wyjeżdżających za granicę, Albania ma największą liczbę wszystkich siedmiu krajów BŚ, mimo że Albania ma mniejszą populację (2,9 mln) niż inne kraje, takie jak Serbia (7,1 mln), Chorwacja (4,2 mln) oraz Bośnia i Hercegowina (3,8 mln). Kiedy liczbę studentów za granicą porównuje się z całkowitą populacją, Kritz i Gurek (2018) plasują Albanię wśród czołowych krajów świata. Co więcej, tam, gdzie inne kraje regionu CEE mają porównywalnie wysokie wskaźniki, dzieje się tak zwykle ze względu na historyczne powiązania z krajami sąsiadującymi, z którymi do niedawna były zjednoczone (np. studenci słowaccy do Czech, studenci z Czarnogóry do Serbii, studenci bośniaccy do państw sąsiadujących byłej Jugosławii).

Jak możemy wytłumaczyć wysoki odpływ studentów-migrantów z Albanii? Poniższe sugestie są raczej hipotezami niż wyjaśnieniami dającymi się sprawdzić empirycznie. Po pierwsze, w czasach komunizmu Albania szybko rozbudowała swoje uniwersytety i instytuty badawcze ^3, tak że nawet w okresie zamknięcia politycznego i kulturalnego populacja studentów wzrosła z 7 000 w 1960 r. do ponad 27 000 w 1990 r. W 1989 r. absolwentów było 137 316 w Albanii – 4,3% populacji. Dlatego na początku transformacji postkomunistycznej ludność Albanii była lepiej wykształcona niż w innych krajach o podobnym średnim dochodzie na mieszkańca. ⁴

Po drugie, w czasach komunizmu istniała utrwalona praktyka wysyłania uprzywilejowanych studentów za granicę na specjalistyczne szkolenia. W każdym razie jest to powszechny syndrom w małych krajach, w których nie można objąć pełnego zakresu dziedzin akademickich i badawczych ze względu na niewystarczającą liczbę progów. Albańscy studenci wyjeżdżali początkowo do Związku Radzieckiego i innych krajów socjalistycznych, takich jak Rumunia i Bułgaria. Następnie, po zerwaniu Albanii ze Związkiem Radzieckim, pod koniec lat 60. i 70. studenci wyjechali do Chin. Po zerwaniu z Chinami w latach 80. Francja była faworyzowana dla wybranych studentów, zwłaszcza w przypadku badań podyplomowych.

Trzeci powód, który należy zasugerować, wiąże się z szybko rozwijającą się sytuacją kraju po 1990 r. Taka była gwałtowność przejścia – od najbardziej zamkniętego i autarchicznego spośród krajów EŚW do jednego z najbardziej chaotycznie otwartych, z setkami tysięcy migrantów przepływających przez granicę z Grecją i płynących łodziami do Włoch w latach 90. XX w. – że Albania nagle stała się społeczeństwem zorientowanym na świat zewnętrzny, od którego była tak długo odcięta. Do 2000 r. za granicą osiedliły się duże społeczności emigracyjne – według szacunków 800 000 (Barjaba 2000), większość w Grecji i Włoszech. Było zatem naturalne, że dzięki tej nowej „kulturze migracji” studenci podążą za innymi migrantami już za granicą.

Możliwą czwartą przyczyną może być postrzegana niska jakość albańskiego szkolnictwa wyższego pomimo jego ekspansji. W okresie postkomunistycznym liczba studentów przyjętych na studia szybko rosła: z 27 359 w 1990 r. do 40 267 w 2000 r., 134 877 w 2010 r. i 139 043 w 2018 r. (Gërmenji i Milo 2011; INSTAT 2015, 2019). Chociaż hipoteza o ograniczonej podaży miejsc uniwersyteckich nie jest prawdziwa, istnieją dowody na to, że jakość kursów i nauczania jest postrzegana jako niska. W szeroko cytowanym rankingu QS World University Ranking nie pojawia się żaden albański uniwersytet. Jednym z czynników wpływających na jakość kształcenia uniwersyteckiego jest jego niska alokacja budżetu. Według danych Eurostatu w 2014 r. Albania wydała na edukację (na wszystkich poziomach) 3,3 proc. swojego PKB, podczas gdy średnia dla krajów UE wyniosła 5,3 proc. różnica ta staje się tym bardziej znacząca, gdy zdamy sobie sprawę, że Albania ma znacznie niższy PKB. W międzyczasie emigracja wielu młodszych, bardziej energicznych i utalentowanych pracowników uniwersytetów jeszcze bardziej zmniejszyła zdolność albańskich uniwersytetów do dostarczania produktów wysokiej jakości (Gëdeshi i King 2021).

Motywacje do studiowania za granicą

W wielu wywiadach zilustrowano poprzednią dyskusję na temat postrzeganej jakości albańskiego szkolnictwa wyższego w porównaniu z tym, czego można było doświadczyć za granicą. W pierwszym z cytatów z wywiadów Andra porównuje nauczanie na uniwersytecie w Albanii z tym w Wielkiej Brytanii, gdzie studiuje:

Uniwersytety w Wielkiej Brytanii angażują studentów w aktywne uczenie się poprzez dialog. Cały proces koncentruje się na studencie, co oznacza, że ​​nie uczysz się tylko z podręcznika, ale co tydzień uczeń otrzymuje listę materiałów do nauki, a kiedy idziesz na zajęcia, profesor wyjaśnia, a ty zadajesz pytania i dyskutujesz. W Albanii uczysz się po prostu z podręcznika… nie masz alternatywnych zasobów.

Inni studenci zwracają uwagę, że biblioteki na albańskich uniwersytetach są słabo zaopatrzone, wiedza nie jest stosowana w praktyce, a badania naukowe są ograniczone pod względem ilości i jakości. W związku z tym zagraniczne uniwersytety oferują kwalifikacje cieszące się większą renomą na międzynarodowych rynkach pracy. Zdaniem Gjergjiego

Poziom uniwersytetów w Niemczech jest znacznie wyższy [niż w Albanii] i wiem, że dzięki dyplomowi, który otrzymam, będę miał większe szanse na znalezienie pracy w Niemczech lub w jakimkolwiek innym kraju UE .

Tabela 2. Czynniki determinujące decyzję o wyjeździe na studia za granicę (%)

                                      Very                    Slightly                  Not                      Not
important            important              important             applicable

I saw study abroad as      14.9                       39.7                 34.1                     11.2
a unique adventure

My family was keen        25.2                        39.1                   24.4                     11.3
for me to study
abroad

I wanted to study at       66.2                      26.3                      5.5                       2.0
a prestigious university   77.2                      18.0                       3.4                     1.4

I saw study abroad as a
step towards
an international career

There were limited         3.2                         11.2                     37.1                     48.5
places or courses
at Albanian universities

Źródło : Badanie autorów przeprowadzone wśród albańskich studentów za granicą.

W ankiecie internetowej studentom przedstawiono szereg czynników, które mogły zadecydować o ich decyzji o pobycie za granicą, a także poproszono ich o ocenę każdego z nich w skali ważności. Tabela 2 przedstawia ich odpowiedzi. Wyniki potwierdzają, że to nie ograniczona podaż miejsc lub kierunków na albańskich uniwersytetach skłania studentów do wyjazdu za granicę. Raczej dwa dominujące czynniki wpływające na ich decyzje to szansa na karierę międzynarodową, jak stwierdził Gjergji w powyższym cytacie, oraz ambicja studiowania na „dobrym” uniwersytecie cieszącym się międzynarodowym uznaniem. Te dwa czynniki są ze sobą ściśle powiązane i wzajemnie się warunkują, jednak dominuje chęć zrobienia kariery zawodowej – 77,2 proc. uważa ten czynnik za „bardzo ważny”.

Jak wynika z ankiety internetowej, oprócz tych czynników, dwa inne są w pewnym stopniu istotne. Jedna czwarta respondentów stwierdziła, że ​​wsparcie rodziny jest „bardzo ważne” (plus 39 procent oceniło je jako „mało ważne”). Oprócz ogólnego wsparcia moralnego i zachęty rodzina może odegrać kluczową rolę w finansowaniu projektu studiów za granicą. Wreszcie, niektórzy uczniowie postrzegają wyjazd za granicę jako przygodę – 15 procent ocenia go jako „bardzo ważny”, a kolejne 40 procent jako „raczej ważny”. Wśród aspektów tego motywu omawianych w wywiadach studiowanie za granicą było postrzegane jako sposób na doświadczenie wolności, ucieczkę od tradycyjnych norm albańskiego społeczeństwa i otwarcie się na inną kulturę i bogatsze życie społeczne. Oto typowy fragment wywiadu, który podkreśla tę ostatnią kwestię, prowadzony przez Ermirę, studiującą we Florencji we Włoszech:

Kiedy opuściłem Albanię, moją pierwszą myślą było po prostu zdobycie lepszego wykształcenia… Myślałem też, aby skorzystać z wyższego poziomu kultury, udać się do kraju, który jest bardziej rozwinięty i ma pewną historię… i jest bardziej otwarty…

Na podstawie odpowiedzi uczniów na kwestionariusz internetowy i ich narracji w wywiadach, uzyskujemy jasny obraz głównych czynników napędzających tę migrację edukacyjną. Główną motywacją jest chęć zdobycia lepszej pracy, niż można by uzyskać, gdyby zostali w Albanii w celu podjęcia studiów wyższych. Ten sam ogólny wniosek wypływa z innych badań nad migracją studentów „Wschód–Zachód” w Europie, na przykład z dwóch prac doktorskich na temat Danii jako kraju przyjmującego (Ginnerskov-Dahlberg 2018; Mosneaga 2012). Dla niektórych naszych respondentów dyplom uzyskany za granicą, zdobyty na uznanym na arenie międzynarodowej, a nawet bardzo prestiżowym uniwersytecie, jest postrzegany jako droga do lepszego umiejscowienia na albańskim rynku pracy po powrocie. Według słów Eltona, studenta w Niemczech:

Kiedy widzisz swoich znajomych, którzy ukończyli studia za granicą, a po powrocie do Albanii znajdują dobrą pracę, czujesz, że również chcesz ubiegać się o studia za granicą, aby uzyskać lepsze kwalifikacje [niż te dostępne w Albanii].

W przypadku innych respondentów decyzja o wyjeździe na studia za granicę jest motywowana bardziej chęcią pozostania za granicą i rozwijania „międzynarodowej” kariery w kraju przyjmującym, w którym odbywa się studia, lub gdzie indziej. Kilkuletnie studia za granicą postrzegane są jako pierwszy, wartościowy krok w procesie integracji – nauki języka, przystosowania się do społeczeństwa i kultury, rozwijania przyjaźni, a w efekcie kontaktów i sieci zawodowych. W wielu przypadkach odkryliśmy, że studenci, którzy początkowo zamierzali wrócić do Albanii po ukończeniu studiów, zmienili zdanie na rzecz pozostania za granicą. Pomysł zmiany planów ewoluuje z biegiem czasu, w zależności od stopnia integracji w kraju przyjmującym i możliwości, jakie się przed nimi otwierają – albo w zakresie dalszych studiów i badań, albo zatrudnienia i rozwoju kariery. Do ważnego tematu planów uczniów na przyszłość wracamy w dalszej części artykułu.

Kto studiuje za granicą?

Generalnie studenci, których stać na studia za granicą, pochodzą z rodzin posiadających wystarczający kapitał finansowy, ludzki i społeczny, aby w różny sposób wspierać swoje przedsięwzięcie. Pochodzą z rodzinnych środowisk biznesowych, zawodowych i wyższych szczebli rządowych. Tabela 3 przedstawia mocne dowody na znaczenie pochodzenia rodzicielskiego. Porównuje profil zawodowy rodziców respondentów ankiety internetowej (albańscy studenci za granicą) z dwiema innymi grupami: rodzicami studentów studiujących na albańskich uniwersytetach oraz rodzicami uczniów szkół średnich. Te grupy porównawcze zostały zbadane w ramach większego projektu badawczego, z którego pochodzi niniejszy artykuł, ale zostały tu uwzględnione jedynie w celach porównawczych.

Tabela 3. Status zawodowy rodziców albańskich studentów za granicą i w Albanii (%)

Albanian students          Students in                    High-school
abroad (N=651)         Albania (N=1650)            students (N=450)
Father      Mother         Father     Mother             Father     Mother

Manual worker              13.0            4.5              23.0      10.8              25.0            14.0
Clerical and sales          21.6            22.1            17.2      12.6              16.3            14.7
Professionals                25.3            33.5            12.7      15.4                8.9            17.7
Business                      28.2            13.6            20.5        9.5              30.6            10.4
Homemaker                   0.2            13.9              0.5      36.5              0.5              23.4
Other                          11.7            12.3             26.1      15.3            18.6              20.0

Źródło : Badania autorskie przeprowadzone wśród albańskich studentów za granicą i w Albanii.

Uwaga : „Inne” obejmuje rolnika, emeryta, bezrobotnego, brak odpowiedzi.

Z tabeli wynika, że ​​studenci za granicą to w dużej mierze potomstwo profesjonalistów (lekarzy, prawników, architektów, profesorów uniwersyteckich, informatyków, dziennikarzy itp.) i przedsiębiorców (właścicieli, dyrektorzy, menedżerowie, partnerzy itp.). W przypadku ojców studentów za granicą 53,5% pracuje w tych dwóch sektorach zawodowych (biznes i wolne zawody), w porównaniu z 33,2% ojców studentów studiujących na albańskich uniwersytetach i 39,5% ojców uczniów szkół średnich. W przypadku matek kontrast jest jeszcze bardziej uderzający: odpowiednio 47,1%, 24,9% i 28,1%. Zawody średniego szczebla w sektorach biurowym, sprzedażowym i administracyjnym są również częstsze wśród rodziców uczniów za granicą w porównaniu z pozostałymi dwiema grupami. Z kolei zawód rodziców związany z pracą fizyczną oraz odmienna, choć ogólnie rzecz biorąc, kategoria „inne” o niskim statusie, są znacznie bardziej rozpowszechnione wśród rodziców uczniów studiujących w Albanii.

Kluczowym przesłaniem z Tabeli 3 jest to, że studia za granicą są narzędziem społecznej reprodukcji statusu elitarnego w rodzinach albańskich oraz z pokolenia na pokolenie – jest to tendencja szeroko odnotowana w badaniach nad ISM w innych kontekstach geograficznych (np. King, Findlay, Ahrens i Dunne 2011; Lulle i Buzińska 2017;

Nawet w obrębie tej zasadniczo elitarnej kategorii w danych ankietowych można dostrzec pewne podziały. Przykładowo najbogatsze i najbardziej wpływowe politycznie rodziny wysyłają swoje dzieci na czołowe uniwersytety w Wielkiej Brytanii (uniwersytety Russell Group) i USA (Ivy League), a w mniejszym stopniu do Szwajcarii, Holandii i Francji. Wymaga to znacznych inwestycji nie tylko w czesne i zakwaterowanie (choć o stypendia można konkurować), ale także w dobre szkoły prywatne w Albanii i w intensywne szkolenie językowe. Dane z ankiety pokazują, że 62 procent rodziców studentów studiujących w Wielkiej Brytanii to osoby prowadzące działalność gospodarczą, specjaliści lub wyżsi urzędnicy państwowi.

Wywiady ze studentami studiującymi za granicą potwierdzają istotne znaczenie wskazanych powyżej różnych rodzajów kapitału. Arjan, student w Niemczech, opowiada o swoich przyjaciołach i znajomych, którzy są albańskimi studentami zagranicznymi:

Rodzice moich znajomych są intelektualistami. Większość z nich pochodzi z klasy średniej i wyższej. Nie znam żadnego [albańskiego] studenta w Niemczech, którego rodzice są pracownikami.

Rozmówcy podkreślali, że tylko najlepsi w ich szkołach mogli zdobyć stypendia na studia zagraniczne. Dlatego też wykrywamy, że zachodzi proces podwójnej selektywności: odchodzą „najinteligentniejsi i najlepsi”; a ci, którzy wyjeżdżają na studia za granicę, znacznie częściej mają rodziców, którzy są absolwentami; którzy, innymi słowy, posiadają „kapitał intelektualny”. Tabela 4 dokonuje tego ostatniego porównania na podstawie tych samych trzech grup ankietowych, co Tabela 3. Prawdopodobieństwo, że studenci studiujący za granicą mają dwukrotnie więcej rodziców, którzy są absolwentami, jest dwukrotnie większe, a prawdopodobieństwo, że żadne z rodziców nie jest absolwentem, jest o połowę mniejsze.

Tabela 4. Wykształcenie wyższe rodziców albańskich studentów za granicą i w Albanii (%)

Q: Do your parents have    Albanian students   Students in Albania  High-school students
university education?          abroad (N=651)     (N=1650)              (N=450)

Yes, both of them                 55.9                     27.6                      26.2
Yes, father only                      8.0                    11.8                       15.1
Yes, mother only                  11.1                    8.0                         11.9
No, neither of them              25.0                   52.7                        45.8

Źródło : Badania autorskie przeprowadzone wśród albańskich studentów za granicą i w Albanii.

Poza majątkiem rodzinnym zdobytym dzięki przynależności do klas biznesowych, intelektualnych, zawodowych lub politycznych, innym źródłem kapitału na finansowanie studiów studentów na zagranicznych uniwersytetach są oszczędności zgromadzone w wyniku wcześniejszej emigracji rodziców. Sama skala emigracji – przy szacunkowej liczbie około 1,4 miliona Albańczyków przebywających za granicą – oznacza, że ​​większość osób i rodzin w Albanii ma krewnych za granicą lub sami spędzili czas za granicą na emigracji. Według ankiety internetowej więcej niż jeden na pięciu respondentów pochodzi z „rodzin emigrantów”, w których co najmniej jeden z rodziców (prawie zawsze ojciec) był emigrantem, przy czym 47 procent z nich pochodzi z Grecji i 25 procent we Włoszech. ⁵ Większość wróciła w 2010 r. z powodu długotrwałego kryzysu gospodarczego w tych dwóch krajach. Z relacji rozmów wynika, że ​​jednym z głównych celów emigracji rodziców było właśnie zdobycie środków finansowych na zapewnienie dzieciom lepszego wykształcenia. Elga, studentka z Włoch, opisuje ten proces:

Albańczycy zawsze poświęcali się dla swoich dzieci… Albańskie rodziny [z doświadczeniem emigracyjnym] , nieco rozczarowane sytuacją gospodarczą i społeczną w Albanii, mają większą chęć nakłonienia swoich dzieci do migracji za granicę. Być może wiedząc z pierwszej ręki [z własnego doświadczenia migracyjnego], że nie jest łatwo rozpocząć nowe życie za granicą, inwestują w przyszłość swoich dzieci.

Oczywiście sponsorowanie finansowe potomstwa na studia za granicą jest niezwykle kosztowne, dlatego mniej zamożni przyjmują inne strategie, takie jak zachęcanie dzieci do studiowania pierwszego stopnia w Albanii, a następnie wyjazdu za granicę na krótsze, roczne lub dwuletnie studia magisterskie stopień. Inne rodziny wysyłają swoje dzieci na studia licencjackie do „mniej prestiżowych” kierunków studiów wyższych, takich jak Turcja, Bułgaria czy Cypr, gdzie czesne i koszty utrzymania są niskie, a następnie wysyłają je na studia magisterskie na uniwersytety w Niemczech, Holandii czy Wielkiej Brytanii gdzie prestiż i jakość studiów są wyższe, ale i koszty.

Niektórzy albańscy studenci za granicą korzystają z stypendiów, stypendiów i stypendiów przyznawanych przez rząd Albanii lub z krajów przyjmujących i ich poszczególnych uniwersytetów. Z ankiety internetowej wynika, że ​​dla 21 proc. głównym wsparciem finansowym są właśnie takie nagrody (tabela 5). W Albanii Ministerstwo Edukacji, Sportu i Młodzieży posiada Fundusz Doskonałości, którego zadaniem jest sponsorowanie wybranych uczniów osiągających wysokie wyniki, którzy ubiegają się o studia za granicą; przez wiele lat program ten był wspierany przez Open Society (Fundację Sorosa). Ponadto kraje takie jak Włochy, Węgry, Polska i Cypr oferują stypendia studentom pochodzącym z biedniejszych krajów. Albana, studentka we Włoszech, skorzystała z tego programu:

We Włoszech dobrze jest mieć prawo do stypendium. Albańczycy mogą się do tego kwalifikować, ponieważ w porównaniu do Włochów mamy niższe dochody… Włochy mają wiele stypendiów… ale trzeba przedstawić dokumenty potwierdzające dochód rodziny.

Tabela 5. Główne źródła finansowania albańskich studentów za granicą

Q: What is the main source of funding for your studies?       Liczba                  %

Self-financing (mainly part-time work)                                            199                30.6
Parental support                                                                            288               44.2
Grant or bursary                                                                           138                21.2
Other (loans etc.)                                                                           26                 4.0
Total                                                                                            651             100.0

Źródło : Badanie autorów przeprowadzone wśród albańskich studentów za granicą.

Tabela 6. Zatrudnienie albańskich studentów w niepełnym wymiarze godzin w kraju przyjmującym

Q: Do you have a part-time job?                          Liczba                              %

No                                                                            348                            53.5
Yes, fewer than 8 hours per week                                 74                             11.4
8–20 hours per week                                                 162                             24.9
More than 20 hours per week                                       67                             10.3
Total                                                                         651                          100.0

Źródło : Badanie autorów przeprowadzone wśród albańskich studentów za granicą.

Tabela 5 pokazuje, że obok wsparcia rodziców oraz stypendiów i stypendiów, samofinansowanie studentów jest trzecim ważnym sposobem utrzymania studiów za granicą, wskazanym przez ponad 30% respondentów jako główne źródło finansów. Kwestionariusz umożliwił respondentom sprawdzenie więcej niż jednej kategorii wsparcia finansowego, a w Tabeli 6, w której bardziej szczegółowo omówiono opcję samopomocy, widzimy, że ogólnie 46 procent respondentów pracuje w niepełnym wymiarze godzin w kraj goszczący. Co więcej, wiele osób pracuje do późna, aby utrzymać się na studiach. W wywiadach uczniowie opowiadali o wielu wariacjach na ten temat. Poniżej wybieramy typowy przykład z Mirlindy we Włoszech:

Po zdaniu egzaminów na pierwszym roku rozpoczęłam pracę… pracowałam w centrum handlowym. Robiłem to przez osiem miesięcy, pracując siedem dni w tygodniu, po 12 godzin dziennie. Dlatego studia nie były łatwe… Potem rozpocząłem staż w firmie, która jest teraz moim stałym miejscem pracy… Pracuję 45 godzin tygodniowo, od poniedziałku do piątku… Wielu albańskich studentów, których znam we Włoszech, ma pracę; żaden z nich nie pozostaje rano jedynie w sali wykładowej, a wieczorami prowadzi życie towarzyskie. Absolutnie nie. Oni pracują. Wielu pracuje jako kelnerzy lub zmywacze naczyń, a ci, którzy mają więcej szczęścia, znajdują bardziej przyzwoitą pracę. Ale ogólnie rzecz biorąc, wszyscy albańscy studenci tutaj, we Włoszech, pracują.

W wielu przypadkach praca w niepełnym wymiarze godzin to nie tylko szansa na zarobienie dochodu na pokrycie kosztów utrzymania, ale także szansa na nawiązanie kontaktów towarzyskich, integrację, a nawet nawiązanie ewentualnych kontaktów na przyszłość.

Kraje studiów

W Tabeli 1 przedstawiliśmy dane UNESCO dotyczące lokalizacji albańskich studentów za granicą. Dane te odnoszą się do 2017 r. W Tabeli 7 przedstawiono kierunki docelowe respondentów ankiety internetowej, co sugeruje nieco inny rozkład geograficzny, przede wszystkim wzrost pozycji Niemiec jako najbardziej popularny kraj docelowy. Rozmówcy studiujący w Niemczech doskonale zdawali sobie sprawę ze wzrostu zainteresowania studiowaniem w Niemczech w ostatnich latach. Oto co mówi Endri, studentka od wielu lat mieszkająca w Niemczech:

Ostatnio liczba albańskich studentów tutaj rośnie. Kiedy tu przybyłem, albańskich studentów było tylko garstki… Podczas gdy teraz widuję ich coraz więcej; liczby rosną…

Arben podaje powody, dla których zdecydował się tam studiować:

Niemcy są jednym z faworytów [albańskich studentów], ponieważ ich uniwersytety oferują najwyższej jakości edukację niemal za darmo. Za sześć miesięcy płacę 150 euro, podczas gdy we Francji trzeba by płacić aż 2000 euro za semestr. Ponadto Niemcy są obecnie wiodącym krajem w Unii Europejskiej i oferują najlepsze możliwości zatrudnienia… Powiedziałbym, że Niemcy stały się krajem numer jeden dla Albańczyków, którzy chcą studiować za granicą.

Tabela 7. Kraje docelowe albańskich studentów za granicą

Kraj                                        Liczba                           %

Germany                                 166                            25.5
Italy                                       110                            17.0
Turkey                                      84                            12.9
France                                      45                              6.9
Netherlands                              37                              5.7
USA                                         31                              4.8
UK                                           26                              4.0
Bułgaria                                   24                              3.7
Austria                                    18                               2.8
Belgium                                   16                              2.5
Romania                                  11                              1.7
Poland                                     10                              1.5
Czechia                                    10                              1.5
Greece                                      9                              1.4
Sweden                                     8                              1.2
Other countries                        46                              6.9
Total                                      651                          100.00

Źródło: Badanie autorskie przeprowadzone wśród studentów za granicą.

Przypadek Niemiec, będących obecnie ulubionym kierunkiem albańskich studentów chcących studiować za granicą, jest interesujący, ponieważ odzwierciedla atrakcyjne połączenie dobrej reputacji akademickiej i niskich opłat za studia (choć dość wysokich kosztów utrzymania). W pewnym stopniu podważa to zaobserwowane wcześniej korelacje pomiędzy wysokiej jakości systemami uniwersyteckimi a wysokimi opłatami i kosztami życia (np. USA, Wielka Brytania, Francja itp.) oraz pomiędzy systemami uniwersyteckimi o niższym standardzie a niskimi opłatami i kosztami życia (np. Turcja, Bułgaria, Rumunia itp.). W przypadku Niemiec postrzega się je nie tylko jako potężny gospodarczo kraj rozwinięty, ale także taki, który oferuje dobre wsparcie społeczne wszelkiego rodzaju migrantom, w tym uchodźcom i osobom ubiegającym się o azyl (Gëdeshi i King 2022). Z badania dotyczącego zamiarów migracyjnych dużej próby ludności Albanii (N=1421) przeprowadzonego w 2018 r. w ramach European Values ​​Survey wynika, że ​​chęć emigracji wyraziło 52 proc. osób w wieku 18–40 lat, a Niemcy najpopularniejszy cel podróży (King i Gëdeshi 2020).

Ostatnim czynnikiem wpływającym na wybór przez studentów kraju docelowego i uczelni w tym kraju jest obecność krewnych i przyjaciół już w tym miejscu. Prawie 44 procent studentów biorących udział w ankiecie stwierdziło, że przed wybraniem docelowej uczelni miało kontakty z Albańczykami w kraju przyjmującym. Ocenia się, że jest to ważne przy uzyskiwaniu dostępu do mieszkania, pomocy w przygotowaniu dokumentacji i znalezieniu pracy na pół etatu. Słowami Majlindy:

Mam w Anglii dwóch kuzynów… którzy ukończyli studia licencjackie i kontynuują studia magisterskie. Będąc z nimi w stałym kontakcie, posiadałam wszystkie niezbędne informacje, aby ubiegać się o miejsce na uniwersytecie w Anglii.

Kierunki studiów

Albańscy studenci realizują różnorodne programy akademickie, gdy przebywają za granicą jako studenci zagraniczni, ale dodatkowe pytanie, jakie się pojawia, dotyczy tego, czy ich kierunki studiów różnią się znacząco od tych, które studiują studenci nie-migranci, którzy pozostają w Albanii. Tabela 8 rzuca światło na tę kwestię, porównując wyniki ankiety internetowej ze statystykami dotyczącymi całkowitej populacji studentów uniwersytetów w Albanii.

Tabela 8. Główne kierunki studiów albańskich studentów za granicą i w Albanii (%)

Main field of study     Albanian students abroad        Albanian students
(N=643)                                  in Albania 2018

Education                            0.3                                       7.2
Arts and Humanities            2.3                                      10.3
Social Sciences                 14.5                                      10.1
Business, Management     27.9                                      24.1
and Law
Natural Sciences and       11.2                                         5.1
Maths
ICT                                   18.0                                        7.2
Engineering and              18.4                                       14.4                                                      Construction
Health and Welfare          6.4                                        14.9                                                      Services
Other and Unknown          1.0                                         6.7

Źródła : Badanie autorskie przeprowadzone wśród albańskich studentów za granicą; INSTAT (2019).

Istnieją duże podobieństwa w proporcjach studentów niektórych kierunków akademickich (nauki społeczne, biznes, zarządzanie i prawo, inżynieria i budownictwo), ale wyraźne różnice w innych. Studenci studiujący w Albanii są częściej reprezentowani na kierunkach edukacja, sztuka i nauki humanistyczne oraz zdrowie i opieka społeczna, podczas gdy studenci wyjeżdżający za granicę w nieproporcjonalnym stopniu wybierają nauki przyrodnicze, matematykę oraz technologie informacyjno-komunikacyjne. Te ostatnie opcje są wybierane głównie dlatego, że stopnie naukowe w tych dziedzinach zapewniają najlepiej opłacane stanowiska pracy dla absolwentów, zwłaszcza dla studentów, którzy chcą pozostać za granicą, aby kontynuować swoją karierę.

Narracje wywiadów rzucają więcej światła na przesłanki stojące za wyborem kierunków studiów, a w szczególności koncentrację na przedmiotach naukowych i technicznych. Oto, co Endri, student informatyki w Niemczech, miał do powiedzenia:

Wybór kierunku studiów jest uwarunkowany możliwościami zatrudnienia [tu, w Niemczech] … Ze wszystkich albańskich studentów, których tu poznałem… większość z nich studiuje na kierunkach naukowych; Ekonomia i medycyna również przyciągają znaczną liczbę… znaczna liczba studiuje elektronikę, informatykę i matematykę. W [podaj nazwę dużego miasta w Niemczech] nie znam żadnego albańskiego studenta studiującego nauki społeczne. Kieruje nimi [albańscy studenci w Niemczech] fakt, że jeśli skończy się ekonomię lub informatykę, łatwiej jest znaleźć pracę… także jeśli skończy się matematykę. Jeśli natomiast jesteś absolwentem nauk społecznych, nie wiesz, co przyniesie przyszłość.

Korzyści ze studiowania za granicą

Kiedy w ankiecie zadano studentom pytanie o poziom zadowolenia z doświadczeń związanych ze studiowaniem za granicą, przeważająca część z nich (96 proc.) określiła się jako „bardzo zadowolona” (62,5 proc.) lub „zadowolona” (33,6 proc.) procent). Zaledwie 3,4 proc. zachowało neutralne stanowisko, a tylko 0,5 proc. wyraziło „niezadowolenie” lub „bardzo niezadowolenie”. W innym zestawie pytań ankietowych badaliśmy różne wymiary ich doświadczenia; Tabela 9 zawiera wyniki. Liczby są w dużej mierze oczywiste. Najbardziej pozytywnie wyrażone korzyści przypisywano „poszerzaniu wiedzy akademickiej i zawodowej”, „znaczeniu dla rozwoju kariery” (gdziekolwiek ma to miejsce) oraz „dojrzałości i rozwojowi osobistemu” – wszystkie te korzyści przypisano ponad 80% respondentów, którzy je dostrzegali jako „niezwykle cenne”. Na uwagę zasługuje także wysoki udział (ponad 60 proc. zaznaczeń „niezwykle wartościowy”) na zdobywanie nowej wiedzy o językach oraz innym kraju i jego kulturze.

Tabela 9. Ocena studentów na temat korzyści płynących ze studiowania za granicą (%)

Extremely       Valuable       Somewhat            Not at all
valuable                            valuable                valuable

Enhancing my academic and         90.2               8.9               0.9                       0.0
professional knowledge

Importance for my overall              84.3             13.8              1.8                      0.0
career development

Importance for developing
a specifically international career 80.1                17.7              2.2                       0.0

Importance for my plans to        39.4                 36.8              19.3                     4.5
settle permanently abroad

Improving my language skills     66.5                24.7                7.9                      0.9

Knowledge and understanding    60.5                31.3                7.1                      1.1
of another country

Personal maturity and                 86.3                  12.7                 0.9                           0.0
development

New ways of thinking about      58.8                 31.6               7.8                        1.7
my home country

Źródło : Badanie autorów przeprowadzone wśród albańskich studentów za granicą.

Czytając komentarze studentów w odpowiedzi na pytanie otwarte w harmonogramie, w którym respondenci proszeni byli o przedstawienie pisemnych komentarzy na temat swoich doświadczeń związanych ze studiami za granicą, wyróżniają się cztery tematy, każdy zilustrowany poniżej typowym przykładem. Pierwszy dotyczy jakości nauczania i uczenia się.

Nie skończyłem jeszcze pierwszego roku, a już jestem bardzo zadowolony z jakości wykładów i wiedzy akademickiej (Luljeta, Wielka Brytania).

Drugi podkreśla otwartość dyskusji na temat pomysłów i koncepcji, promując głębsze i bardziej krytyczne zrozumienie badanego tematu.

Indywidualność i krytyczne myślenie są szanowane i wspierane, motywując Cię do swobodnego wyrażania siebie i krytycznej refleksji nad wszystkimi aspektami, nawet w sprawie opinii profesorów (Nora, Niemcy).

Po trzecie, podkreśla się merytokrację i docenianie dobrej pracy, jak pokazano w tym komentarzu:

Często muszę przypominać moim bliskim, że Stany Zjednoczone nie są rajskim miejscem, jak sądzi wielu Albańczyków. Zawsze im mówię, że aby coś osiągnąć, trzeba bardzo ciężko pracować, ale różnica, która sprawia, że ​​chcę studiować w USA, jest taka, że ​​moja praca jest tutaj doceniana, inaczej niż w Albanii (Eriselda, USA).

Po czwarte, znaczące korzyści ze studiów za granicą można dostrzec w ich wpływie na dojrzałość osobistą i samorealizację; są to świadczenia wykraczające poza zdobyte kwalifikacje.

To doświadczenie życiowe, coś więcej niż dyplom, niezależnie od tego, jak renomowany może on być (Landi, Szwecja).

Czwarty punkt został szerzej omówiony w kilku wywiadach. Jako przykład podaje Ana, studentka z Niemiec:

Moje dotychczasowe doświadczenia w Niemczech zmieniły mnie jako jednostkę; zmieniło to sposób, w jaki postrzegam życie w ogólnych i codziennych sytuacjach. Dojrzałem, rozwinąłem się jako osoba i udało mi się wyznaczyć jasne cele dotyczące tego, co chcę brać i dawać otaczającemu środowisku i nie tylko. Dało mi to możliwości i otworzyło drzwi, w które nie wierzyłem, że są możliwe. A co najważniejsze, dało mi to niezależność, uznanie i pewność siebie.

Plany na przyszłość i postawy wobec powrotu

Ostatni zestaw pytań, zarówno w harmonogramie ankiety, jak i wywiadu, nawiązuje do kluczowego pytania postawionego w tytule artykułu: czy studenci wrócą z zagranicy, a jeśli nie, czy będzie to oznaczać drenaż mózgów? Zamiast zadawać proste pytanie „tak lub nie” dotyczące zamiaru powrotu, chcieliśmy uwzględnić bardziej złożone opcje, które prawdopodobnie pojawią się w głowach uczniów, gdy będą zastanawiać się nad przyszłością. W związku z tym pytanie zawarte w ankiecie przedstawiło im szereg alternatywnych intencji i trajektorii. Odzwierciedlały one interakcje między decyzją o pobycie lub powrocie a przejściem ze studiów do pracy oraz terminem planowanego powrotu – bezpośrednio po ukończeniu studiów lub na dłużej. Tabela 10 przedstawia je wraz z liczbami i procentami odpowiedzi na każdą opcję. Liczby są dość wyraźne i zdecydowanie mówią o rozpoczynającym się drenażu mózgów. Ponad połowa respondentów nie ma zamiaru wracać do Albanii „w najbliższej przyszłości”. Tylko 5,4 proc. zamierza wrócić do Albanii bezpośrednio po ukończeniu dotychczasowego programu studiów za granicą. Drugą najczęściej wskazywaną opcją (31,3 proc.) jest powrót do Albanii po okresie pracy za granicą. Warto również zwrócić uwagę na liczbę „innych” ścieżek, około jednego na ośmiu respondentów: obejmowały one różnorodne plany, w tym dalszą migrację do „kraju trzeciego”, plany kontynuowania nauki lub inne plany podyktowane bardziej okoliczności osobiste, takie jak małżeństwo, posiadanie dzieci itp.

Tabela 10. Albańscy studenci za granicą: plany na przyszłość i powrót do Albanii

Q: Regarding your plans to return to Albania, which                        Liczba         %            of the following statements most closely matches your                                                    expectations?

I do not intend to return to Albania in the foreseeable future             327              50.5

Return to Albania immediately after graduating, to look for                 30              4.6
employment

Return to Albania immediately after graduating, for further                  5               0.8
study

Return to Albania to look for employment, after a period spent         195               30.1
working abroad
Return to Albania to study, after a period of working abroad                8                 1.2

Other plans 83 12.8

Total                                                                                             648               100.0

Źródło: Badanie autorskie przeprowadzone wśród albańskich studentów za granicą.

Podkreślić należy, że warianty przedstawione w tabeli 10 są zamierzone i jak dobrze wiadomo z badań nad migracjami, rzeczywistość może potoczyć się inaczej. Osoby zamierzające wrócić wkrótce po ukończeniu studiów mogą zmienić zdanie w trakcie pozostałej części programu studiów. Osoby zamierzające pozostać i podjąć pracę za granicą mogą nie znaleźć tego, czego szukają. Ci, którzy twierdzą, że nie zamierzają wracać do Albanii w dającej się przewidzieć przyszłości, mogą zmienić zdanie na przykład pod wpływem presji rodzinnej, nostalgii lub nieoczekiwanego zdarzenia, którego w chwili obecnej nie można przewidzieć, takiego jak małżeństwo z „miejscowym” lub dziedziczenie firmy. Trudno przewidzieć, jak ułożą się te rozbieżności między intencjami a wynikami, ale ogólnie rzecz biorąc, wzorzec ujawniony w literaturze migracyjnej zmierza w stronę pewnego rodzaju „mitu powrotu” (Anwar 1979), w którym zamierzony powrót jest wielokrotnie odkładany w czasie lub, być może, nigdy nie ma miejsca. Rozważmy na przykład fragment wywiadu z Arjanem:

Kiedy przyjechałem do Niemiec na studia, niezupełnie myślałem o pozostaniu tutaj. Pamiętam, że zawsze mówiłem: „Wracam” [do Albanii] … Potem, gdy zacząłem się stopniowo integrować, poznawać więcej znajomych, zmieniłem swoje stanowisko. Teraz jestem pewien, że zostanę w Niemczech.

Cytowany już wcześniej Endri potwierdził tendencję pozostania w Niemczech:

Mam tu wielu albańskich przyjaciół i mogę powiedzieć, że 90 procent z nich chce pozostać w Niemczech… Istnieją również zachęty ze strony państwa niemieckiego, aby przyciągnąć absolwentów kierunków technicznych [do pozostania]…

Połączenie silnego niemieckiego rynku pracy i środków rządowych mających na celu zachęcanie studentów zagranicznych w wybranych dziedzinach, w których występuje niedobór siły roboczej, do pozostania po ukończeniu studiów oznacza, że ​​Niemcy mają wysoki (zamierzony) wskaźnik zatrzymywania studentów albańskich (i innych studentów zagranicznych). Z danych ankiety wynika, że ​​80 proc. albańskich respondentów w Niemczech, którzy nie zamierzają wracać do Albanii, chce pozostać w Niemczech; pozostali wybierają inne kraje europejskie lub USA.

W innych krajach goszczących atrakcyjność pobytu nie jest tak duża. Edira jest studentką w małym mieście uniwersyteckim w środkowych Włoszech.

W tym mieście możliwości zatrudnienia absolwentów są ograniczone. Być może w innych włoskich miastach sytuacja jest inna, nie wiem. Spróbuję znaleźć coś tutaj [we Włoszech]. Inni Albańczycy podejmują jakąkolwiek pracę, żeby zostać we Włoszech… Słyszałem o bardzo niewielu przypadkach powrotu do Albanii. Najczęściej wyjeżdżają do Niemiec lub Anglii…

Dane z ankiety potwierdzają diagnozę Ediry. Spośród wszystkich respondentów-studentów z Włoch, którzy twierdzą, że nie zamierzają wracać do Albanii, tylko 37 procent twierdzi, że chce pozostać we Włoszech, a 63 procent chce przenieść się do innych krajów europejskich, zwłaszcza Niemiec, Wielkiej Brytanii i Holandii . Odsetek osób, które nie powróciły, które zamierzają kontynuować migrację, zamiast pozostać w obecnym kraju przyjmującym, jest znacznie wyższy w Turcji (88,4 %) oraz w krajach Europy Środkowo-Wschodniej, takich jak Bułgaria, Rumunia i Polska (ale tutaj dane opierają się na na znacznie mniejszych próbach – patrz tabela 7). W przypadku wszystkich krajów pierwszego przeznaczenia preferowanymi miejscami dalszej migracji są zamożniejsze kraje UE, zwłaszcza Niemcy i Stany Zjednoczone.

Drugą najczęstszą odpowiedzią w badaniu, po zamiarze niepowracania, było odroczenie powrotu do czasu zdobycia kilku lat doświadczenia zawodowego za granicą (tabela 10). Z jednej strony można to interpretować jako sposób na odroczenie trudnej decyzji; z drugiej strony może odzwierciedlać chęć maksymalizacji doświadczenia i kapitału ludzkiego, tak aby powrót, kiedykolwiek nastąpi, był skuteczniejszy i bardziej wpływowy. Rzeczywiście wielu albańskich studentów za granicą wyraża chęć „wniesienia czegoś” do rozwoju swojego kraju. Agon, student z Niemiec, przedstawia swój osobisty argument w następujący sposób:

Po kilku latach pracy za granicą chcę wrócić do Albanii i spróbować zmienić coś w swoim kraju… Uważam, że moralnym obowiązkiem każdego człowieka jest wniesienie, choćby skromnego, pozytywnego wkładu.

Inni uczniowie w swoich narracjach łączą argument „obowiązku” powrotu z poczuciem satysfakcji z (potencjalnej) możliwości wprowadzenia zmian w małym kraju. Tak jest w przypadku Ervina, który studiuje podyplomowo w Wielkiej Brytanii:

Dla mnie Albania ma swoje zalety. Najpierw mam tam pewien kapitał społeczny; Mam przyjaciół i znajomych… Również w Albanii możesz zobaczyć wpływ swojej pracy, jeśli zaangażujesz się w określoną politykę. W Wielkiej Brytanii machina jest tak duża i biurokratyczna, że ​​jesteś całkowicie oderwany od efektów swojej pracy.

Pragnienie Ervina powrotu do Albanii, aby dokonać tam zmian, kieruje naszą uwagę na grupy z Tabeli 10, które prędzej czy później zamierzają wrócić. Z odpowiedzi udzielonych w ankietach i wywiadów wynika, że ​​powrót planują osoby mające „kontakty” w Albanii, na przykład których rodzice prowadzą firmę lub są wysokimi urzędnikami państwowymi. W takich przypadkach szanse na znalezienie godnej pracy lub awans zawodowy w Albanii są znacznie większe. Anisa, studentka we Włoszech, mówi:

Większość studentów [tutaj, we Włoszech] chce zostać. Tylko nieliczni chcą wrócić. Są to głównie ci, którzy mają w Albanii pewną pracę: twierdzą, że chcą wrócić, bo wiedzą, co ich czeka. Tak to właśnie wygląda w Albanii – poznać kogoś , kto może ci pomóc.

Inni uczniowie mogą mieć bardziej osobiste powody, aby zamierzać wrócić; często mają one związek z sytuacją rodzinną, jak w przypadku Dritana, studenta studiów podyplomowych w Wielkiej Brytanii:

Do tej pory starałam się unikać dylematu – zostać czy wrócić. Ale w moim przypadku głównym powodem powrotu do Albanii jest moja rodzina, moi rodzice. Wolałbym nie zostawiać ich samych; To jest ważne.

Końcowa uwaga Dritana jest interesująca i prawdopodobnie odzwierciedla albańską tradycję kulturową, zgodnie z którą obowiązkiem najmłodszego syna w rodzinie jest opiekowanie się rodzicami na starość. Oznacza to, że syn powinien wrócić, aby być blisko rodziców i zaspokoić ich potrzeby finansowe i opiekuńcze – nawet jeśli w praktyce opiekę nad dzieckiem sprawować będzie żona młodszego syna (King i Vullnetari 2009).

Niewątpliwie wyzwanie związane ze znalezieniem pracy zapewniającej przyzwoite dochody jest głównym czynnikiem ekonomicznym, który powstrzymuje albańskich studentów za granicą od powrotu. Do tego dochodzi kilka innych przeszkód, o których wspomina się zwłaszcza w wywiadach, często w tonie bardzo krytycznym i rozpaczliwym. Bariery te skupiają się wokół powiązanych ze sobą skutków korupcji, niestabilności politycznej, braku profesjonalizmu i efektywności we wszystkich sektorach społeczeństwa oraz konieczności posiadania „koneksji”, aby osiągnąć w życiu niemal wszystko – pracę, pozwolenie na budowę, pozwolenie na prowadzenie działalności i tak dalej. Kończymy tę część artykułu serią cytatów z wywiadów, które wyrażają bezpośrednie doświadczenia uczestników i postrzeganie tych kwestii.

Nepotyzm jest powszechny w Albanii; to jest rażące. Aby dostać pracę, trzeba znać kogoś, kto zna kogoś. Mam w Albanii wielu przyjaciół i powiedziałbym, że tylko 10 procent z nich znalazło pracę bazując na własnych zasługach i kwalifikacjach. Pozostałym pomógł ktoś wpływowy (Pranvera, Włochy).

W Albanii zarobki są bardzo niskie… Twoja pensja nie pozwala na samodzielne życie, pokrycie kosztów utrzymania, nie mówiąc już o wyjeździe gdzieś za granicę na wakacje (Edmond, Niemcy).

W Albanii możesz dziś mieć pracę, ale jutro, po wyborach, zmienią się rządy i stracisz pracę. Tutaj [w Niemczech] Twoja praca jest bezpieczna. Jeśli masz umowę, trudno ją rozwiązać, chyba że popełnisz jakieś poważne przestępstwo (Alban, Niemcy).

Po przedstawieniu szeregu danych empirycznych na temat motywacji, doświadczeń i planów na przyszłość dużej próby albańskich studentów za granicą, w końcowych częściach artykułu rozważamy szersze konsekwencje naszych ustaleń i ich implikacje dla przyszłej polityki mającej na celu łagodzenie drenażu mózgów i zachęcać do „powrotu mózgu”.

Konsekwencje

Biorąc pod uwagę nasze kluczowe ustalenie, że większość albańskich studentów za granicą nie rozważa rychłego powrotu po zakończeniu studiów, jakie są konsekwencje tego potencjalnego drenażu mózgów? Istnieją dwa główne skutki: finansowy oraz utrata wysoko wykształconego i (potencjalnie) wysoko wykwalifikowanego kapitału ludzkiego.

Brak powrotu studentów uniwersytetów oznacza realną stratę dziesiątek milionów euro rocznie dla kraju, który jest jednym z najbiedniejszych, nie tylko na Bałkanach Zachodnich, ale w całej Europie. Na stratę tę składa się kilka elementów finansowych, których wielkość i skalę można jednak oszacować jedynie spekulacyjnie.

Pierwszy element dotyczy kosztów „wychowania” albańskich studentów do chwili, gdy opuszczają oni kraj, aby rozpocząć studia licencjackie za granicą lub, po ukończeniu pierwszego stopnia w Albanii, na studia podyplomowe za granicą. W swoim badaniu dotyczącym kosztów migracji młodzieży Westminsterska Fundacja na rzecz Demokracji (2020) szacuje koszty wychowania młodego człowieka w Albanii do ukończenia szkoły średniej na 9267 euro i do ukończenia studiów wyższych (w Albanii) 18 283 euro w 2018 r. Jeśli za granicą przebywa 17 448 albańskich studentów (dane UNESCO za 2017 r.; tabela 1), można dokonać pewnego rodzaju obliczeń dotyczących utraty zainwestowanego przygotowania w kapitał ludzki. Gdyby wszystkich 17 448 uczniów opuściło szkołę po ukończeniu szkoły średniej/liceum, strata wyniosłaby około 160 milionów euro. Jeśli jednak część z nich wyjedzie po ukończeniu pierwszego stopnia w Albanii, wówczas mnożnik kosztów będzie prawie dwukrotnie wyższy (18 283 w porównaniu z 9267 euro) dla tej (nieznanej) proporcji.

Drugiego obliczenia, równie spekulatywnego, można dokonać na podstawie kosztów programu studiów. Z rozmów ze studentami wynika, że ​​średni miesięczny koszt (czesne plus zakwaterowanie, wyżywienie i inne wydatki na życie) waha się od 650 euro w Grecji do 2000 euro w Wielkiej Brytanii. W przypadku dwóch najpopularniejszych kierunków miesięczne liczby wynoszą 750 we Włoszech i 850 w Niemczech. Jeśli przyjmiemy, że średnie roczne koszty wszystkich studentów wynoszą 8000 euro, możemy stwierdzić, że w przypadku 17 448 albańskich studentów za granicą całkowita roczna kwota przekazywana z Albanii na finansowanie studiów studentów za granicą wynosi około 140 milionów euro. Jest to z pewnością proces zubożający dla i tak już biednego kraju, takiego jak Albania. Erinda, rozmówczyni we Francji, wskazała na powszechny pogląd, mówiąc:

W wyniku drenażu mózgów państwo albańskie traci własne inwestycje. To jedna z największych obecnie strat Albanii.

Erinda, podobnie jak inni rozmówcy, zdawała sobie sprawę z wielowymiarowości albańskiego drenażu mózgów: utraty zarówno talentów w postaci najlepiej wykwalifikowanych studentów w kraju, z których większość, jak się wydaje, nie zamierza w najbliższym czasie wracać ; oraz inwestycji kapitałowych i ludzkich w wychowywanie i ciągłe kształcenie tego talentu.

W jaki sposób można ograniczyć te koszty? Część kosztów finansowych można teoretycznie odzyskać w drodze przekazów pieniężnych – jest to klasyczny „zwrot” początkowej inwestycji w migrację. Czy jednak studenci, gdy rozpoczną pracę za granicą, będą zachowywać się jak wcześniejsi migranci zarobkowi do Grecji i Włoch, którzy pochodzący głównie z biednych rodzin wiejskich mieli dużą skłonność do oszczędzania i wysyłania dużej części swoich zagranicznych zarobków do domu? (de Zwager i in. 2005; Vullnetari i King 2011). Zauważyliśmy już, że wielu studentów przynajmniej częściowo otrzymuje wsparcie od rodziców, którzy przesyłają im pieniądze na pokrycie opłat i kosztów utrzymania podczas studiów za granicą. ⁷ Co więcej, ponieważ większość uczniów objętych naszą ankietą pochodzi z rodzin elitarnych lub z klasy średniej, mieszkających w miastach, potrzeba wysyłania przekazów pieniężnych jest mniejsza (lub nie ma jej wcale). Według Anili, która niedawno ukończyła studia medyczne w Holandii:

Nie wysyłam przekazów pieniężnych w formie gotówki, ponieważ moi rodzice tego nie potrzebują. Wysyłam im jednak prezenty i inne rzeczy. Oczywiście, jeśli zajdzie taka potrzeba, postaram się również przesłać pieniądze.

Oprócz wysyłania przekazów pieniężnych do rodzin, jeśli i kiedy rozpoczną pracę za granicą, istnieją inne sposoby, dzięki którym absolwenci, którzy nie wrócą, mogą w przyszłości pomóc w rozwoju swojego kraju. Dane z ankiet i wywiadów pokazują, że podczas pobytu za granicą albańscy studenci utrzymują bliskie więzi z rodziną i przyjaciółmi w Albanii. W ten sposób zostaje utrzymana zarówno solidarność pokrewieństwa, jak i kapitał społeczny z szerszą siecią. Bliskie kontakty utrzymują się za pośrednictwem mediów społecznościowych, Internetu, Facebooka, Skype itp. Według ankiety internetowej 97 procent respondentów regularnie komunikuje się ze znajomymi w Albanii za pośrednictwem poczty elektronicznej lub innych kanałów internetowych. Prawie 47 procent rozmawiało z 1–5 znajomymi w tygodniu poprzedzającym udział w ankiecie, 33 procent z 6–10 znajomymi, 15 procent z 11–20 przyjaciółmi i 2 procent z ponad 20 znajomymi. ⁸

Innym ważnym sposobem utrzymywania kontaktu z Albanią są media informacyjne: śledzenie albańskich wiadomości w Internecie lub transmisjach telewizyjnych. Besart, rozmówca w Niemczech, opowiada, jak na bieżąco śledzi wydarzenia polityczne, gospodarcze i społeczne w Albanii:

Jestem informowany o tym, co dzieje się w Albanii… Regularnie czytam wiadomości i wszystkiego dowiaduję się z Internetu… Znajduję pół godziny do godziny [codziennie] na przeczytanie wszystkich wiadomości [o Albanii].

Wreszcie są wizyty: 93 procent respondentów badania odwiedziło Albanię przynajmniej raz podczas pierwszego roku studiów za granicą, a w przypadku studentów ostatniego roku odsetek ten nieznacznie spada do 86 procent. ⁹ Chociaż wizyty te motywowane są przede wszystkim potrzebą utrzymywania kontaktu z rodziną i przyjaciółmi, umożliwiają one również uczniom obserwację tego, jak Albania się rozwija (lub nie) i ciągłe myślenie o możliwościach powrotu. Podczas tych wizyt uczniowie mają również możliwość przekazywania nowych pomysłów i koncepcji dotyczących wartości, zachowań, relacji społecznych i rodzinnych, społeczeństwa obywatelskiego itp. swoim rodzinom, przyjaciołom i szerszym społecznościom w Albanii. ¹⁰

Wielu studentów, z którymi skontaktowaliśmy się w ramach badania, utrzymywało bliskie przyjaźnie z rówieśnikami, którzy studiowali na albańskich uniwersytetach, a niektórzy z tych uczestników podkreślali potrzebę ścisłej współpracy ze studentami w Albanii i z albańskimi uniwersytetami. Ermira, studentka z Niemiec, w otwartym komentarzu do swojego kwestionariusza ankiety napisała co następuje:

Potrzebujemy większej współpracy między studentami za granicą a studentami w Albanii. Wierzę, że jeśli w przyszłości albańscy specjaliści powrócą i będą współpracować z profesjonalistami z Albanii, kraj rozwinie się bardziej i Albańczycy nie będą musieli emigrować.

Wybiegająca w przyszłość sugestia Ermiry podkreśla potrzebę utrzymywania przez albańskich studentów i absolwentów pracujących za granicą bliskich kontaktów społecznych, edukacyjnych i zawodowych ze swoimi odpowiednikami w Albanii. Czy tak się stanie, a jeśli tak, to w jakim stopniu będzie to skuteczne, to kwestie dyskusyjne. Badanie przeprowadzone w 2018 r. wśród tzw. diaspory naukowej Albanii (w zasadzie doktorantów pracujących za granicą) wykazało, że oni również pragnęli bliższej współpracy akademickiej i zawodowej z uniwersytetami, instytutami badawczymi i firmami konsultingowymi w Albanii, ale okazało się to trudne, głównie w – stwierdzili – z powodu braku inicjatywy i chęci ze strony albańskiej (Gëdeshi i King 2021). Pomimo szeroko wyrażanej chęci współpracy międzynarodowej, jedynie 22% respondentów tego ostatniego badania (N=725) faktycznie współpracowało, i to sporadycznie, z uniwersytetami i instytucjami naukowymi w Albanii. Dlatego było mało prawdopodobne, aby w takich warunkach można było łatwo odwrócić drenaż mózgów doktorantów lub aby osoby nie powracające mieszkające za granicą mogły wnieść znaczący wkład w przekazywanie Albanii części swojej wiedzy specjalistycznej.

Wnioski: szerszy obraz i implikacje polityczne

Jakie wnioski dotyczące interpretacji i polityki można wyciągnąć z dowodów zawartych w tym dokumencie? To ósme i ostatnie pytanie z listy przedstawionej na wstępie.

Pierwszą rzeczą, którą należy powiedzieć, jest to, że ISM jest powszechnie uważany za „normalny” i korzystny proces, szczególnie na globalnej Północy. Pomaga złagodzić tarcia i brak równowagi na międzynarodowych rynkach wykwalifikowanej siły roboczej oraz sprzyja świadomości międzykulturowej. Z punktu widzenia indywidualnego studenta lub absolwenta ISM jest zwykle postrzegany jako wysoce pozytywny, ponieważ to międzynarodowe doświadczenie stanowi ciekawy i satysfakcjonujący (ale często też wymagający) epizod życiowy, a w wielu przypadkach stanowi krok w kierunku pomyślnego karierę międzynarodową (King i Ruiz-Gelices 2003). Jest to optymistyczna interpretacja ISM; bardziej problematyczne implikacje, związane z trudnościami finansowymi, zmaganiami akademickimi i stygmatyzacją niektórych kategorii studentów, zostały zauważone wcześniej, zwłaszcza w odniesieniu do doświadczeń chińskich studentów w USA (Fong 2011; Jiang 2021).

Problem z albańską migracją studentów polega na tym, że jest ona wysoce niezrównoważona i przyjeżdża bardzo niewielu studentów. Względna skala utraty wykwalifikowanego kapitału ludzkiego w zarodku jest większa niż w przypadku praktycznie wszystkich innych krajów europejskich. Wraz z masowym odpływem nisko wykwalifikowanych pracowników od początku lat 90. odpływ studentów i absolwentów jest objawem strukturalnej słabości albańskiej gospodarki. Odpływ studentów i pracowników świadczy o peryferyjnym położeniu Albanii, nie tyle pod względem geograficznym, ale gospodarczym i geopolitycznym, w sferze europejskiej. Oznacza to nie tylko słabą strukturę albańskiej gospodarki, która jest nadmiernie uzależniona od konsumpcji gwarantowanej przez dochody zagraniczne i przekazy pieniężne, ale także niski status i niedofinansowanie albańskich uniwersytetów.

Istnieją dwie kluczowe kwestie, z którymi należy się zmierzyć na poziomie polityki, interpretując albański ISM (Gribble 2008). Pierwszą rzeczą jest duża, w stosunku do odpowiedniej do wieku populacji, skala skłonności Albańczyków do studiowania za granicą. Na podstawie danych z naszych badań i międzynarodowych statystyk porównawczych ten „eksport” studentów, zarówno studentów studiów licencjackich, jak i podyplomowych, wydaje się większy niż w prawie jakimkolwiek innym kraju w Europie. Jest to tym bardziej niezwykłe, biorąc pod uwagę ogólnie niski poziom dochodów w Albanii i fakt, że nie jest ona uwikłana w żaden system stosunków postkolonialnych. Co więcej, wszyscy albańscy studenci studiujący za granicą muszą uczyć się w języku innym niż ich własny.

Kluczowe staje się zatem pytanie: jak można powstrzymać tę utratę młodych mózgów, zwłaszcza biorąc pod uwagę, że wyrażone przez młodych i wykształconych ludzi zamiary opuszczenia Albanii wydają się być wyższe niż kiedykolwiek wcześniej (King i Gëdeshi 2020). Oczywistym zaleceniem, które należy sformułować – ale o wiele łatwiej je powiedzieć niż wdrożyć – jest zapewnienie młodym Albańczykom lepszych perspektyw na pobyt w Albanii w celu zdobycia wyższego wykształcenia i późniejszej kariery zawodowej. Wymagałoby to kilku rzeczy: poprawy standardów albańskich uniwersytetów i skuteczniejszego łączenia ich z międzynarodowymi sieciami akademickimi, w tym na potrzeby krótkoterminowych wymian studentów, aby studenci nie „zgubili się”, ale mieli pewność, że powrócą; tworzenie lepszych perspektyw zawodowych dla absolwentów, z wyższymi dochodami i jaśniejszą strukturą kariery; oraz, w szerszej perspektywie, ulepszenie systemu opieki społecznej i zwalczanie korupcji na wszystkich poziomach społeczeństwa.

Druga kluczowa kwestia dotyczy perspektyw powrotu. Chociaż wielu studentów i absolwentów studiujących i pracujących za granicą chce utrzymać więzi z Albanią, zarówno ze swoimi rodzinami, jak i szerszą siecią społeczną i zawodową, w rzeczywistości ich zamiary powrotu są kształtowane przez względy pragmatyczne, głównie ekonomiczne. W związku z tym pojawia się drugie kluczowe wyzwanie polityczne: co należy zrobić, aby zachęcić osoby, które przeprowadziły się za granicę, do powrotu? Powody niepowrotu podawane przez uczestników badania i wywiadów są jasne i spójne z innymi badaniami dotyczącymi migracji młodzieży (King i Gëdeshi 2020) oraz diaspory naukowej (Gëdeshi i King 2021). Czynniki „odpychające” w przypadku niepowrotu są takie same, jak te, które w pierwszej kolejności skłaniają młodych ludzi do wyjazdu, a mianowicie niskie dochody, słabe perspektywy zawodowe, niedostateczna infrastruktura społeczna i fizyczna, niezadowolenie z kultury politycznej korupcji i nepotyzmu oraz ogólne poczucie, że „w Albanii nie ma przyszłości”. Nawet gdyby można było zachęcić większą liczbę studentów do powrotu, jakie są gwarancje, że nie poczują się rozczarowani i nie będą zmuszeni do ponownej emigracji? (por. Christofi i Thompson 2007). Wyzwaniem dla rządu Albanii na przyszłość będzie ograniczenie negatywnych czynników skłaniających ludzi do wyjazdu i zniechęcających ich do powrotu.

Notatki

1. Szacunki wahają się od 1,2 do 1,6 miliona dla albańskiej populacji emigrantów. Całkowita populacja zamieszkująca Albanię wynosi niecałe 3 miliony. Niektóre przydatne dane porównawcze można znaleźć w podręczniku Banku Światowego dotyczącym migracji i przekazów pieniężnych z 2016 r., w którym względna skala emigracji z Albanii jest w przybliżeniu porównywalna z niektórymi innymi krajami Bałkanów Zachodnich (Bośnia i Hercegowina, Kosowo i Czarnogóra), ale znacznie wyższa niż w innych (Chorwacja, Macedonia Północna i Serbia).

2. Badania sfinansowała fundacja Friedrich-Ebert-Stiftung. Fragmenty niniejszego artykułu pochodzą z naszego raportu dla FES, który został wydany w języku albańskim i angielskim w listopadzie 2020 r.

3. Uniwersytet w Tiranie został założony w 1957 r., a wkrótce po nim powstały kolejne, a w 1972 r. Albańska Akademia Nauk.

4. Wniosek ten opiera się na danych pochodzących z Ministerstwa Gospodarki (1991) Albanii i Banku Światowego (2010).

5. W ankiecie internetowej respondentów zapytano: „Czy któreś z Twoich rodziców mieszkało kiedykolwiek poza Albanią dłużej niż sześć miesięcy? Jeśli tak, to gdzie i na jak długo?

6. Powtarzamy, że jest to przybliżony szacunek i należy go traktować ostrożnie. Na przykład część studentów otrzymuje stypendia lub stypendium, inni mogą pracować, aby zminimalizować obciążenia finansowe rodziny, a jeszcze inni mogą znaleźć zakwaterowanie u swoich krewnych na emigracji w kraju przyjmującym.

7. Jest to ilustracja „przekazów zwrotnych”, w przypadku których kraj eksportujący część swojego kapitału ludzkiego wysyła jednocześnie środki finansowe za granicę (Mazzucato 2011).

8. Uczniom zadano pytanie: „Poza rodziną proszę podać liczbę przyjaciół w Albanii, z którymi kontaktowałeś się w zeszłym tygodniu za pośrednictwem poczty elektronicznej lub Internetu”.

9. Studentów zapytano: „Jak często wracałeś do Albanii na pierwszym i ostatnim roku (jeśli jesteś studentem ostatniego roku)?”

10. To właśnie Levitt (1998) nazywa „przekazami społecznymi”.

Finansowanie

Autorzy dziękują Fundacji Friedricha Eberta za wsparcie projektu badawczego, z którego pochodzą dane do niniejszego artykułu.

Oświadczenie o konflikcie interesów

Autorzy nie zgłosili żadnego konfliktu interesów.

Identyfikator ORCID

Russell King https://orcid.org/0000-0001-6662-3305

Bibliografia

Anwara M. (1979). Mit powrotu. Londyn: Heinemann.

Barjaba K. (2000). Współczesne wzorce migracji albańskiej. Przegląd Europy Południowo-Wschodniej 3(2): 57–64.

Bilecen B. (2014). Międzynarodowa mobilność studentów i przyjaźnie transnarodowe. Basingstoke: Palgrave Macmillan.

Bilecen B., Van Mol C. (red.) (2017). Międzynarodowa mobilność akademicka i nierówności, wydanie specjalne, Journal of Ethnic and Migration Studies 43(8).

Börjesson M. (2017). Globalna przestrzeń studentów zagranicznych w 2010 r. Journal of Ethnic and Migration Studies 43(8): 1256–1275.

Brooks R., Waters J. (2011). Mobilności studentów, migracje i umiędzynarodowienie szkolnictwa wyższego. Basingstoke: Palgrave Macmillan.

Carletto G., Davis B., Stampini M., Zezza A. (2006). Kraj w ruchu: migracja międzynarodowa w postkomunistycznej Albanii. Międzynarodowy przegląd migracji 40(4): 767–785.

Chankseliani M. (2016). Ucieczka z ojczyzny z ograniczonymi możliwościami zatrudnienia i szkolnictwa wyższego: mobilność studentów wyjeżdżających z krajów poradzieckich. Ludność, przestrzeń i miejsce 22(3): 301–316.

Christofi V., Thompson CI (2007). Nie możesz wrócić do domu: fenomenologiczne badanie powrotu do kraju pobytu po studiach za granicą. Journal of Counselling and Development 85: 53–63.

De Wit H., Agarwal P., Said ME, Sehoole MT, Sirozi M. (red.) (2008). Dynamika międzynarodowego obiegu studentów w kontekście globalnym. Rotterdam: Sense Publishers.

De Zwager N., Gëdeshi I., Germenji E., Nikas C. (2005). Rywalizacja o przekazy pieniężne. Tirana: IOM Albania.

Findlay AM (2010). Ocena teorii podaży i popytu w zakresie międzynarodowej migracji studentów. Migracja międzynarodowa 49(2): 162–190.

Findlay AM, King R., Smith FM, Geddes A., Skeldon R. (2012). Klasa światowa? Badanie globalizacji, różnic i międzynarodowej mobilności studentów. Transakcje Instytutu Brytyjskich Geografów 37 (1): 118–131.

Fong V. (2011). Raj na nowo: transnarodowi chińscy studenci i dążenie do elastycznego obywatelstwa w świecie rozwiniętym . Stanford Kalifornia: Stanford University Press.

Gëdeshi I., Król R. (2021). Albańska diaspora naukowa: czy można odwrócić drenaż mózgów? Migracja i rozwój 10(1): 19–41.

Gëdeshi I., Król R. (2022). Albańczycy powracający do kraju ubiegającego się o azyl: niepowodzenia, sukcesy i co można osiągnąć w krótkim czasie. Journal of Balkan and Near Eastern Studies 24 (3): 479–502.

Genua E. (2016). Mieć korzenie i skrzydła: zagnieżdżone tożsamości w przypadku bułgarskich studentów w Wielkiej Brytanii. Tożsamości 23(4): 392–406.

Gërmenji E., Milo L. (2011). Migracja wykwalifikowanych pracowników z Albanii: drenaż mózgów czy zysk mózgów? Journal of Balkan and Near Eastern Studies 13 (3): 339–357.

Ginnerskov-Dahlberg M. (2018). „Myślę, że na Zachodzie wszystko może się udać”: odkrywanie narracji studentów studiów magisterskich z Europy Wschodniej w Danii . Aarhus: Uniwersytet w Aarhus, Wydział Kultury i Społeczeństwa, praca doktorska.

Ginnerskov-Dahlberg M. (2021). Dziedziczone marzenia o „Zachodzie”: ścieżki studentów Europy Wschodniej do Danii, w: D. Cairns (red.), The Palgrave Handbook of Youth Mobility and Educational Migration , s. 35–45. Basingstoke: Palgrave Macmillan.

Ginnerskov-Dahlberg M. (2022). Migracje studentów z Europy Wschodniej do Zachodniej . Londyn: Routledge.

Gribble C. (2008). Opcje polityczne zarządzania międzynarodową migracją studentów: perspektywa kraju wysyłającego. Journal of Higher Education Policy and Management 30 (1): 25–39.

Gürüz K. (2011). Szkolnictwo wyższe i międzynarodowa mobilność studentów w globalnej gospodarce opartej na wiedzy . Albany NY: State University of New York Press.

Holloway S., O’Hara SL, Pimlott-Wilson H. (2012). Mobilność edukacyjna i geografia kapitału kulturowego ze względu na płeć: przypadek międzynarodowych przepływów studentów między Azją Środkową a Wielką Brytanią. Środowisko i planowanie A 44(9): 2278–2294.

INSTAT (2015). Statystyki Vjetari 2010–2014. Tirana: INSTAT.

INSTAT (2019). Shqipëria në Shifra. Tirana: INSTAT.

Jiang S. (2021). Różnorodność bez integracji? Rasizm i przestrzenie wykluczenia w międzynarodowym szkolnictwie wyższym. British Journal of Sociology of Education 42 (1): 32–47.

Król R. (2005). Albania jako laboratorium badań nad migracją i rozwojem. Journal of Southern Europe and the Balkans 7 (2): 133–155.

Król R., Findlay A. (2012). Migracja studentów, w: M. Martiniello, J. Rath (red.), An Wprowadzenie do międzynarodowych studiów migracyjnych: Perspektywy europejskie , s. 259–280 . Amsterdam: Amsterdam University Press.

Król R., Gëdeshi I. (2020). Nowe trendy w potencjalnej migracji z Albanii: transformacja migracyjna przełożona? Migracja i rozwój 9(2): 131–151.

Król R., Raghuram P. (red.) (2013). Międzynarodowa migracja studentów. Wydanie specjalne, populacja, przestrzeń i miejsce 19 (2).

Król R., Ruiz-Gelices E. (2003). Międzynarodowa migracja studentów i europejski „rok za granicą”: wpływ na tożsamość europejską i późniejsze zachowania migracyjne. International Journal of Population Geography 9 (3): 229–252.

Król R., Vullnetari J. (2009). Przecięcie płci i pokolenia w albańskiej migracji, przekazach pieniężnych i opiece transnarodowej. Geografiska Annaler B: Geografia człowieka 91(1): 17–38.

Król R., Findlay AM, Ahrens J., Dunne M. (2011). Reproducing Advantage: Perspektywa absolwentów szkół angielskich na studia za granicą. Globalizacja, społeczeństwa i edukacja 9(2): 161–181.

Kritz MM, Gurak DT (2018). Międzynarodowa mobilność studentów: determinanty i polityka kraju wysyłającego, w: M. Czaika (red.), High-Skilled Migration: Drivers and Policies , s. 222–246 . Oksford: Oxford University Press.

Levitta P. (1998). Przekazy społeczne: lokalne formy dyfuzji kulturowej napędzane migracją. Międzynarodowy przegląd migracji 32(4): 926–948.

Lulle A., Buzińska L. (2017). Między „studentem za granicą” a „byciem Łotwą”: nierówności w dostępie, prestiż i kapitał kulturowy zdobyty za granicą. Journal of Ethnic and Migration Studies 43(8): 1362–1378.

Maj N. (2001). „Włochy są piękne”: rola telewizji włoskiej w albańskim przepływie migracyjnym do Włoch, w: R. King i N. Wood (red.), Media and Migration: Constructions of Mobility and Difference , s. 95–109. Londyn: Routledge.

Maja N. (2003). Konstrukcja kulturowa Włoch w Albanii i odwrotnie: dynamika migracji, strategie oporu i polityka wzajemnego samookreślenia w poprzek kolonializmu i postkolonializmu. Współczesne Włochy 8 (1): 77–93.

Marcu S. (2015). Nierówne doświadczenia w zakresie mobilności: oczekiwania dotyczące strategii życiowej wśród studentów studiów licencjackich z Europy Wschodniej w Wielkiej Brytanii i Hiszpanii. Geoforum 58: 68–75.

Mazzucato V. (2011). Przekazy zwrotne w związku migracja-rozwój: przepływy dwukierunkowe między Ghaną a Holandią. Ludność, przestrzeń i miejsce 17(5): 454–468.

Ministerstwo Gospodarki (1991). Rocznik statystyczny Albanii 1991. Tirana: Departament Statystyki.

Mosneaga A. (2010). Łączenie międzynarodowej mobilności studentów z migracją wykwalifikowanych pracowników: przypadek Danii. International Journal of Contemporary Sociology 47 (1): 97–122.

Mosneaga A. (2012). Między talentem a migrantem: zmiana statusu studentów zagranicznych na pracowników zagranicznych w Danii . Kopenhaga: Uniwersytet w Kopenhadze, Wydział Geografii i Geologii, rozprawa doktorska.

Murphy-Lejeune E. (2002). Mobilność studentów i narracja w Europie: nowi nieznajomi . Londyn: Routledge.

Nada C., Ploner J., van Mol C., Araújo HC (2023). Wykraczasz poza „typowego” ucznia? Wyrażanie różnorodności doświadczeń poprzez spotkania biograficzne ze studentami-migrantami w Portugalii. Porównawcze badania migracyjne 11(26): 1–19.

Raghuram P. (2013). Teoretyzowanie przestrzeni międzynarodowej migracji studentów. Ludność, przestrzeń i miejsce 19(2): 138–154.

Riaño Y., Van Mol C., Raghuram P. (red.) (2018). Nowe kierunki studiów nad polityką międzynarodowej mobilności studentów i migracji. Wydanie specjalne, Globalizacja, społeczeństwa i edukacja 16(3).

Trimçev E. (2005). Albański drenaż mózgów: odwrócenie fali . Tirana: Albański Instytut Studiów Międzynarodowych.

Van Mol C. (2014). Wewnątrzeuropejska mobilność studentów w międzynarodowych obwodach szkolnictwa wyższego. Basingstoke: Palgrave Macmillan.

Vullnetari J., King R. (2011). Przekazy pieniężne, płeć i rozwój: społeczeństwo i gospodarka Albanii w okresie przejściowym. Londyn: IB Tauris.

Waters J. (2006). Geografie stolicy kultury: edukacja, migracja międzynarodowa i strategie rodzinne między Hongkongiem a Kanadą. Transakcje Instytutu Brytyjskich Geografów 31 (2): 217–237.

Waters J. (2012). Geografie edukacji międzynarodowej: mobilność i reprodukcja (nie)korzystności społecznej. Kompas geograficzny 6 (3): 123–136.

Waters J., Brooks R. (2021). Migranci studenccy a współczesne mobilności edukacyjne. Cham: Palgrave Macmillan.

Westminsterski Fundusz na rzecz Demokracji (2020). Albania. Londyn: WFD.

Wilken L., Ginnerskov-Dahlberg M. (2017). Między międzynarodową mobilnością studentów a migracją zarobkową: doświadczenia studentów z najnowszych państw członkowskich UE w Danii. Journal of Ethnic and Migration Studies 43(8): 1347–1361.

Bank Światowy (2010). Albania: Nowy program wzrostu. Krajowe memorandum gospodarcze. Waszyngton: Raport Banku Światowego 53599-AL.

Bank Światowy (2016). Podręcznik dotyczący migracji i przekazów pieniężnych 2016. Waszyngton: Bank Światowy.

• Autorzy: Russell King* , Ilir Gëdeshi**

  Opublikowane w: Przegląd migracji w Europie Środkowo-Wschodniej, tom. 12, nr 2, 2023, s. 73-97

  DOI:10.54667/ceemr.2023.20

  Otrzymane:22 lutego 2023 r.

  Przyjęty:13 listopada 2023 r. Opublikowany:17 listopada 2023 r.

  ŚCIĄGNIJ PDF)
  EKSPORTUJ CYTAT

Informacje o prawach autorskich

© Autorzy

Otwarty dostęp

Link do artykułu: http://ceemr.uw.edu.pl/sites/default/files/King_Gedeshi_2023.pdf

Ten artykuł jest rozpowszechniany zgodnie z warunkami Międzynarodowej licencji Creative Commons Uznanie autorstwa 4.0 ( http://creativecommons.org/licenses/by/4.0/ ), która pozwala na nieograniczone wykorzystanie, dystrybucję i reprodukcję na dowolnym nośniku, pod warunkiem podania odpowiedniego źródła do pierwotnego autora(ów) i źródła, podaj link do licencji Creative Commons i wskaż, czy wprowadzono zmiany.