Przetwórstwo zbóż we wczesnym neolicie w Göbekli Tepe w południowo-wschodniej Turcji / Laura Dietrich, Julia Meister, Oliver Dietrich, Jens Notroff, Janika Kiep, Julia Heeb, André Beuger, Brigitta Schütt

Ryc. 1. Stanowisko archeologiczne Göbekli Tepe.

Streszczenie

Analizujemy przetwarzanie zbóż i jego rolę we wczesnoneolitycznym Göbekli Tepe w południowo-wschodniej Anatolii (X/IX tysiąclecie p.n.e.), miejscu, które wywołało wiele dyskusji w dyskursie archeologicznym. Do chwili obecnej omówiono jedynie dowody zooarcheologiczne dotyczące istnienia jego budowniczych. Göbekli Tepe składa się z monumentalnych budynków o okrągłym lub owalnym kształcie, wzniesionych we wcześniejszej fazie, oraz mniejszych prostokątnych budynków, zbudowanych wokół nich w częściowo współczesnej i późniejszej fazie. Monumentalne budynki są najbardziej znane, ponieważ były przedmiotem badań. Mają około 20 m średnicy i posiadają kamienne filary o wysokości do 5,5 m, często bogato zdobione. Prostokątne budynki są mniejsze i – w niektórych przypadkach – mają do 2 m wysokości, w większości nieozdobione, filary. Szczególnie uderzająca jest liczba narzędzi związanych z obróbką żywności, w tym płyt/mis do mielenia, kamieni ręcznych, tłuczków i moździerzy, które nie były wcześniej badane. Na potrzeby niniejszego artykułu przeanalizowaliśmy ponad 7000 artefaktów. Wysoka częstotliwość występowania artefaktów jest niezwykła we współczesnych miejscach w regionie. Stosując zintegrowane podejście obejmujące formalne, eksperymentalne i makro-/mikroskopowe analizy zużycia, pokazujemy, że neolityczni ludzie w Göbekli Tepe wyprodukowali standardowe i wydajne narzędzia szlifierskie, z których większość była używana do przetwarzania zbóż. Dodatkowa analiza fitolitu potwierdza masową obecność zbóż na stanowisku, wypełniając lukę pozostawioną przez słabo zachowane zwęglone makroresztki. Organizacja pracy i zaopatrzenie w żywność zawsze były centralnym zagadnieniem badań nad Göbekli Tepe, ponieważ budowa i konserwacja monumentalnej architektury wymagała zaangażowania znacznej siły roboczej. Analizy kontekstowe rozmieszczenia elementów zestawu do rozdrabniania na miejscu podkreślają wyraźny związek pomiędzy przygotowaniem pokarmu roślinnego a prostokątną budowlą oraz wskazują wyraźne rozgraniczenie obszarów roboczych do produkcji żywności na tarasach, na których leżą konstrukcje, otaczających okrągłe budynki. Istnieją dowody na ekstensywne przetwarzanie pokarmu roślinnego, a dane archeozoologiczne wskazują na polowania na gazele na dużą skalę w okresie od połowy lata do jesieni. Ponieważ nie zidentyfikowano żadnych dużych obiektów do przechowywania, opowiadamy się za produkcją żywności przeznaczonej do natychmiastowego wykorzystania i interpretujemy te sezonowe szczyty aktywności na miejscu jako dowód na organizację dużych świąt pracowniczych.

Wstęp

Produkty zbożowe stanowią jeden z głównych składników diety współczesnego człowieka. Jego włączenie do strategii utrzymania w okresie późnego epipaleolitu (ok. 12500–9600 kal. p.n.e.) i neolitu przedceramicznego (PPN, ok. 9600–7000 kal. p.n.e.) uznano za bardzo długi i złożony proces obejmujący selekcję i wykorzystanie roślin, strategie eksploatacji roślin i ziemi, rozwój uprawy oraz sposoby przetwarzania, przechowywania i spożycia roślin [ 1 – 12 ]. Utworzenie gospodarki rolnej pod koniec późniejszej części neolitu przedceramicznego (PPNB, ok. 8800–7000 kal. p.n.e.), obejmujące celową uprawę na dużą skalę udomowionych zbóż i innych udomowionych roślin [ 1 , 13 – 16 ], było poprzedzone dłuższym okresem eksperymentów i modyfikacji technologicznych, które doprowadziły do ​​opracowania specjalistycznego zestawu narzędzi do przetwarzania żywności roślinnej [ 17 – 24 ]. Typowymi narzędziami do przetwórstwa zbóż są narzędzia ubijająco-mielące stosowane parami, składające się z statycznego narzędzia dolnego (moździerz, płyta mieląca lub miska mieląca) oraz aktywnego narzędzia górnego, poruszanego po jego powierzchni (tłuczek lub kamień ręczny) [ 25 ] . Różne procesy rozdrabniania zbóż obejmują łuszczenie, perłowanie, polerowanie lub mielenie na drobną mąkę i są również potwierdzone etnograficznie [ 26 ]. Celem wszystkich tych technik jest zwiększenie strawności zbóż, skrócenie czasu ich gotowania i zwiększenie ich energii dietetycznej [ 27 ]. Wczesne bezpośrednie dowody przetwarzania zbóż na drobną mąkę poprzez mielenie znaleziono na stanowisku wczesnego epipaleolitu w Ohalo II, datowanym na ok. 21000 kal. p.n.e. [ 20 , 27 , 28 ] oraz stanowisko Shubayqa z wczesnego i późnego natufii, datowane na lata 12500–9600 kal. p.n.e. [ 29 ]. Wydaje się jednak, że regularne przetwarzanie dzikich zbóż poprzez mielenie zostało po raz pierwszy ustalone w późnym natufie, na co wskazują dowody makrobotaniczne [ 11 , 30 ] oraz zmiany morfologiczne w kamieniach mielących połączone z analizami użytkowania i zużycia [ 17 ]. Wzrost liczby kamieni mielących o typowym zużyciu użytkowym w kontekście późnonatufijskim [ 17 , 18 ] oraz redukcja form zapraw skalnych macierzystych pod koniec epoki natufijskiej i w okresie PPNA (ok. 8800–7000 kal. p.n.e.) [ 31] można interpretować jako wskazanie wzmożonego przetwarzania zbóż jako źródła pożywienia i uznania rozdrabniania za bardziej efektywną technikę przetwórstwa. Nowe analizy zdają się potwierdzać ważną rolę, jaką cechy te odgrywały w przetwórstwie zbóż i produkcji piwa w późnym natufie [ 32 , 33 ]. Płaskie, duże kamienie szlifierskie i handstones w okresie późniejszego lewantyńskiego PPN stały się ponadregionalnym standardem, stanowiąc integralną część architektury [ 21 , 22 , 30 ]. Rozwój ten wydaje się zbiegać z ogólną tendencją zwiększania wykorzystania i produkcji zbóż [ 1 – 12 , 34 ]. Jednakże istniało znaczne zróżnicowanie regionalne w zakresie uznawania zbóż za jedno z głównych źródeł pożywienia [ 2 , 9 ].

Zarówno moździerze / tłuczki, jak i kamienie / płyty mielące / miski mogą być stosowane do przetwarzania zbóż, jak pokazują różne przykłady etnograficzne [ 26 ]. Wiele czynników, takich jak dostępny surowiec, zwyczaje czy wiedza technologiczna, może teoretycznie wpływać na zmiany morfologii narzędzi [ 18 ]. Dlatego funkcje kamieni szlifierskich należy określić za pomocą zintegrowanego programu analiz kontekstowych, formalnych i użytkowych.

Niedawne badania wykazały, że obszar pomiędzy górnym biegiem Eufratu i Tygrysu jest regionem, w którym przejście na produkcję żywności miało miejsce na początku epipaleolitu i neolitu przedceramicznego. Obszary występowania dzikich form samopszy, pszenicy płaskurki, jęczmienia i innych „neolitycznych upraw założycielskich” pokrywają się w tym miejscu, a odciski palców DNA wykazały przejście dwóch odmian dzikiej pszenicy do upraw udomowionych w tej części Żyznego Półksiężyca [ 35 – 39 ] . Systematyczne wczesne stosowanie roślin stwierdzono w różnych miejscach, takich jak Cafer Höyük [ 40 ], Çayönü [ 41 ], Hallan Çemi [ 42 ], Jerf el Ahmar [ 30 ] i Körtik Tepe [ 43 , 44 ]. W niektórych z tych zakładów wyprodukowano duże ilości, w niektórych przypadkach kilkaset przedmiotów do przetwórstwa żywności roślinnej (kamienie ręczne, duże miski i płyty mielące, a także moździerze i tłuczki) [ 30 , 45 ] .

Typową zabudową mieszkalną wczesnego PPN są małe, okrągłe lub owalne chaty półpodziemne, które później, w okresie PPNB, zastępowane są planowanymi osiedlami z dużymi prostokątnymi budynkami [ 46 – 48 ] . Już na początku PPN „budowle specjalne”, często monumentalne w przyrodzie i o powszechnej ikonografii, pojawiały się w Górnej Mezopotamii w miejscach takich jak Çayönü, Dja´de al Mughara, Göbekli Tepe, Gusir Höyük, Hallan Çemi, Jerf el Ahmar , Mureybet i Nevalı Çori [ 47 – 70 ]. Te „specjalne” budynki interpretowano jako związane z rytuałami [ 52 , 53 , 56 , 57 , 64 , 68 ], jako miejsca służące jako „zewnętrzne magazyny pamięci” dla budujących je społeczności [ 71 ] lub jako „wspólne miejsca pamięci” budynki” o różnym przeznaczeniu [ 59 , 66 ]. Jak dotąd szczególnie w jednym miejscu podkreślano związek (niektórych) „budynków specjalnych” z wykorzystaniem zbóż. W PPNA Jerf el Ahmar podziemne, okrągłe budynki „wspólne” otoczone były architekturą mieszkalną [ 66 ]. Jeden z nich, budynek EA 30, był okrągłą konstrukcją półpodziemną podzieloną na komórki [ 30 ]. Ponieważ komórki te zawierały wyższą niż przeciętna koncentrację zbóż (głównie jęczmienia), budynek zinterpretowano jako silos komunalny [ 30 ]. Otaczały go prostokątne budowle z wapienia, na których w niektórych przypadkach widniały instalacje kilku żarnami w rzędzie.

Zdecydowanie największym znanym dotychczas zespołem „budynków specjalnych” jest Göbekli Tepe w południowo-wschodniej Turcji. W tym miejscu od drugiej połowy X tysiąclecia p.n.e. grupy wczesnoneolityczne wzniosły kilka monumentalnych okrągłych budynków z wapienia o średnicy do 20 m i filarach o wysokości do 5,5 m, często bogato zdobionych [ 64 ]. Budynki interpretowano jako miejsca działalności kultowej [ 52 , 58 , 64 ], a wielkie święta pracy omawiano jako model wyjaśniający gromadzenie siły roboczej wystarczająco dużej do prowadzenia działalności budowlanej [ 51 , 64 , 72 , 73 ]. Argumenty dotyczące utrzymania budowniczych i prawdopodobieństwa biesiadowania skupiały się dotychczas w dużej mierze na polowaniach i znalezionych na miejscu kościach zwierzęcych [ 58 , 73 – 76 ]. Göbekli Tepe nie odegrało żadnej roli w dyskusjach na temat wczesnego wykorzystania zbóż, chociaż nieżyjący już na tym terenie archeolog Klaus Schmidt zaproponował, że konieczność dostarczania żywności na potrzeby szeroko zakrojonych prac budowlanych mogła przyczynić się do zapotrzebowania na niezawodne źródła żywności, przyspieszając proces udomowienia [ 64 ]. Przyczyn tej sprzeczności można doszukać się – przynajmniej częściowo – w problematycznym charakterze bezpośrednich dowodów obecności zbóż na miejscu. Chociaż analiza pozostałości makrobotanicznych przeprowadzona przez R. Neefa wskazuje na obecność dzikiej samopszy ( Triticum cf. boeticum/urartu ), dzikiego jęczmienia ( Hordeum cf. spontaneum ) i prawdopodobnie dzikiej pszenicy/żyta ( Triticum/Secale ), a także migdałów ( Prunus sp.) i pistacji ( Pistacia sp.) w Göbekli Tepe [ 77 ], to samo badanie wskazuje, że odzyskano jedynie wyraźnie niewielką ilość zwęglonych pozostałości roślinnych, zarówno w próbkach zbieranych ręcznie, jak i w próbkach flotacyjnych. Złą konserwację wyjaśniono przeniesieniem na dużą skalę osadów, z których pobrano próbki (patrz poniżej), co miałoby negatywny wpływ na delikatne pozostałości roślinne [ 77 ]. Nie można zatem na ich podstawie oszacować intensywności przetwarzania roślin na miejscu. Z drugiej strony podczas wykopalisk odkryto dużą liczbę narzędzi szlifierskich, ale nie zostały one jeszcze przeanalizowane.

Szczegółowa analiza narzędzi mielących z Göbekli Tepe może dostarczyć cennych informacji na temat przetwarzania żywności roślinnej i ucztowania na tym miejscu, a także pogłębić wiedzę na temat procesów transformacji zachodzących podczas wczesnego neolitu w Górnej Mezopotamii. W analizach archeologicznych obecność narzędzi szlifierskich na danym terenie często wykorzystuje się jako dowód na obróbkę roślinną, ale badania zużycia sugerują, że na Bliskim Wschodzie takie narzędzia mogą pełnić wiele funkcji, w tym obróbkę mięsa, skór zwierzęcych lub minerałów [ 78 ]. Pierwszym krokiem w naszej analizie jest przedstawienie zarysu zmielonych materiałów kamiennych odzyskanych podczas wykopalisk i omówienie ich zmienności funkcjonalnej. Sprzęt do mielenia i ubijania, składający się z kamieni ręcznych, mis mielących (większe głazy bazaltowe pogłębiane przez użycie do postaci misek, patrz poniżej), talerzy i tłuczków, udokumentowano poprzez modelowanie 3D na podstawie struktury na podstawie ruchu, powierzchnie były makro- i mikroskopowe analizowane pod kątem użytkowania. Wykorzystaliśmy repliki zidentyfikowanego na miejscu sprzętu do eksperymentalnego rozdrobnienia różnych materiałów i stworzenia zbioru referencyjnego w celu identyfikacji zaobserwowanych śladów. Co więcej, próbki fitolitu pobrane z osadów wewnątrz i na zewnątrz budynków w Göbekli Tepe oraz ze szlifowanych powierzchni kamiennych pozwoliły nam określić i ilościowo określić obecność roślin. Aby kontekstualizować wyniki, oceniliśmy rozmieszczenie przestrzenne sprzętu do szlifowania i zidentyfikowaliśmy potencjalne obszary działalności. Tutaj przedstawiamy wyniki tego interdyscyplinarnego podejścia, które po raz pierwszy doprowadziło do głębszego wglądu w rolę przetwarzania i wykorzystania zbóż w Göbekli Tepe. Twierdzimy, że zbieranie i przetwarzanie zbóż było integralną częścią systemu utrzymania grup wczesnego neolitu, które wzniosły megalityczne budynki w Göbekli Tepe, że święta pracy są prawdopodobnym modelem wyjaśniającym ich zdolność do koncentracji niezbędnej siły roboczej na miejscu, oraz że zapewnienie żywności (i napojów) podczas tych świąt pracowniczych wymagałoby dostaw żywności na dużą skalę i jej przetwarzania w określonych porach roku.

Göbekli Tepe

Göbekli Tepe położone jest wysoko w paśmie górskim Germuş, ok. 770 m npm, skąd roztacza się szeroki widok na równinę Harran na południu. Kopiec czerwonawej gleby o wysokości około 15 m ma średnicę około 300 m i charakteryzuje się kilkoma szczytami podzielonymi zagłębieniami. Otacza go wapienny płaskowyż, na którym obecnie w większości nie ma pokrywy osadowej i jest bardzo skąpa roślinność. Musiało tak być również w okresie neolitu, o czym świadczą liczne stanowiska kamieniołomów, zagłębienia i petroglify na powierzchniach wapienia [ 77 , 79 ].

W Göbekli Tepe zidentyfikowano dwa typy budynków:

(1) Okrągłe lub owalne budynki z wapienia o średnicy wewnętrznej 10–20 m, które obejmują wapienne filary w kształcie litery T wkomponowane w ściany, zachowane do wysokości 2,5 m (ryc. 1) [ 64 ] . Wzdłuż wewnętrznych płaszczy ścian biegną konstrukcje przypominające ławki. Filary w ścianach wznoszą się na wysokość do 4 m i są rozmieszczone wokół dwóch większych filarów środkowych, osiągających wysokość 5,5 m. Przedstawienia broni, rąk i odzieży na niektórych filarach wskazują na ich antropomorficzny charakter; na wielu filarach widnieją płaskorzeźby dzikich zwierząt i abstrakcyjne symbole, rzadko spotykane są przedstawienia ludzi [ 58 , 64 ].

W niżej położonych obszarach kopca odkopano pięć takich budynków (budynki AD w południowo-wschodniej części kopca, budynek H w północno-zachodniej depresji), kilka kolejnych zostało wykrytych za pomocą georadaru [ 51 ] . W budynkach C i D poziom podłogi tworzy sztucznie wygładzona skała macierzysta. Dwa środkowe filary również stoją na cokołach wykutych w skale. Budynek B posiada sztuczną podłogę typu lastryko wykonaną z wapna palonego i wiórów wapiennych; w budynkach A i H piętra nie zostały jeszcze osiągnięte. Nadal trudno odpowiedzieć na pytanie, czy monumentalne budowle były zadaszone [ 64 ], ale wiele przemawia za tym, że obiekty te były częściowo podziemne z wejściami przez dachy [ 56 , 80 ]. W trakcie prac wykopaliskowych zidentyfikowano struktury te jako należące do starszej warstwy (III) zabudowy terenu [ 61 , 63 , 64 ] datowanej na PPNA [ 81 , 82 , 83 ] ( ryc. 2 ).

Budynki są wielofazowe i charakteryzują się długą żywotnością [ 56 , 84 ]. Ogólną tendencją, najlepiej zaobserwowaną dotychczas w budynku C, było sukcesywne dodawanie nowych okrągłych ścian wewnątrz budynków, zmniejszając je w ten sposób [ 56 , 84 ] ( ryc. 2 ). Analiza budynku wskazała na trzy ściany pierścieniowe budynku C [ 56 , 84 ]. Każda z dwóch zewnętrznych ścian ma trzy główne fazy budowy, a najbardziej wewnętrzny pierścień ma cztery. Z wcześniejszych budynków wyjęto filary i ponownie wykorzystano je w młodszych fazach. Intensywne prace budowlane i przebudowy wskazują, że obiekt ten mógł użytkować nie tylko kilkadziesiąt lat, ale nawet stulecia [ 56 ]. Duże okrągłe budynki zostały opisane jako monumentalne ze względu na swój rozmiar, a także w porównaniu z drugim typem architektury znanym z tego miejsca.

(2) Większe (do 29 m ² ) i mniejsze (do 5 m ² ) budynki prostokątne z posadzkami typu „larazzo” wykonanymi z wapna palonego i zrębków wapiennych. Mogły to być budynki parterowe, z wejściami przez płaskie dachy [ 56 , 80 ]. Szczególnie większe budynki posiadają słupy w kształcie litery T o wysokości do 2 m, które jednak nie są już umieszczane pośrodku budynków. Te większe budynki były czasami wyposażane w ławki i platformy ( ryc. 3 ).

W trakcie prac wykopaliskowych zidentyfikowano te budowle jako należące do częściowo młodszej warstwy, która w niektórych partiach nałożyła się na architekturę monumentalną [ 56 , 61 , 63 , 64 ], ale została odsłonięta głównie na wyżej położonych obszarach kopca. strona. Warstwa II przypisywana była wczesnemu i średniemu PPNB [ 64 , 81 , 83 ] i dotychczas poświęcano jej mniej uwagi, poza rekonstrukcjami historii budowli [ 56 ].

D. Kurapkat wykazał, że prostokątne budynki budowano bezpośrednio obok siebie [ 56 ]. W niektórych przypadkach budynki mają nawet wspólne ściany; w rezultacie istnieje bardzo niewiele superpozycji stratygraficznych. Kurapkat uważa większość budynków za mniej więcej współczesne ( ryc. 2 ) [ 56 ]. Chronologiczną głębokość prostokątnych budynków wyznaczają jednak znajdujące się w nich sekwencje posadzek z lastryka ( ryc. 4 ). Niestety, w większości przypadków prace wykopaliskowe zatrzymywały się na poziomie najwyższej kondygnacji. W przypadku wielu konstrukcji warstwy II znamy zatem dopiero ostatnią fazę użytkowania. Te ostatnie fazy użytkowania poszczególnych budynków nie muszą jednak należeć do jednego, współczesnego horyzontu.

Pomiędzy monumentalnymi budynkami okrągłymi a budynkami prostokątnymi można dostrzec zmiany w ikonografii. W warstwie II przedstawień zwierzęcych – z nielicznymi wyjątkami – nie ma, natomiast więcej jest motywów „ręk i dłoni”. Oprócz zwierząt i symboli przedstawionych na płaskorzeźbie, budynki Göbekli Tepe, zarówno w warstwie III, jak i II, przyniosły szereg rzeźb antropomorficznych i zoomorficznych, które kanonicznie powtarzają te same typy (np. dzik z dużymi kłami, warczące drapieżniki: [ 85 , 86 ]). W obu typach budynków brakuje śladów palenisk i kominków. Wydaje się, że czynności związane z gotowaniem odbywały się na zewnątrz budynków, nie pozostawiając wewnątrz budynków możliwych do zidentyfikowania pozostałości. Inną możliwością jest to, że erozja lub inne procesy zniszczyły ślady ognia.

Ostatnio stało się jasne, że ostatnie etapy budowy niektórych budynków o obiegu zamkniętym mogły być nadal w użyciu aż do wczesnego PPNB, a tym samym warstwy II [ 56 , 81 ], podczas gdy inne mogły już zostać ponownie napełnione na tym etapie. Oznaczałoby to, że część prostokątnych budynków można zidentyfikować jako budynki mieszkalne współczesne późnomonumentalnym budynkom „specjalnym”. Istnieją dowody na zasypywanie (lub celowe zakopywanie) pod koniec okresu użytkowania tych ostatnich (obserwowane podczas wykopalisk na niższych poziomach monumentalnych budynków [ 64 ] ) , które, jak się wydaje, obejmowało celowe osadzanie materiału kultury, zwłaszcza rzeźby [ 49 , 85 ]. Przekroje wypełnienia budynku D pokazują stosunkowo wyrównaną warstwę bezpośrednio nad poziomem podłogi ( ryc. 5 , warstwa 1), a następnie sześć jednostek, które sugerują szybkie zasypywanie od krawędzi budynku w kierunku środka, co skutkuje spiętrzeniem osadów na ścianach i mniejszą grubość w środku ( ryc. 5 , warstwy 3–8). Dwie celowo zdeponowane antropomorficzne głowice wapienne odkryto w pobliżu zachodniego środkowego filaru 31 budynku D, na granicy jednostek 7 i jednostek znajdujących się poniżej, co dodatkowo uzasadnia przypadek celowego zasypywania [ 49 , 85 , 86 ] ( ryc. 5 ). Zamierzone zasypywanie uznano za jedną z przyczyn złego stanu zachowania zwęglonych szczątków roślinnych [ 77 ], które byłyby zbyt delikatne, aby wytrzymać przemieszczanie się osadów na dużą skalę.

Nadal nie jest do końca jasne, skąd pochodził materiał do uzupełnienia. Znajduje się jedna próbka radiowęglowa kolagenu z zęba zwierzęcego z najgłębszej warstwy ( ryc. 5 , warstwa 1) wewnątrz budynku D (KIA-44701, 9800 ±120 14C-BP), co daje kalibrowany wiek pomiędzy 9746–8818 cal BC w poziom ufności 95,4% [ 82 ]. Data ta obejmuje okres zgodny z wcześniejszym pomiarem wykonanym na zaprawie gliniastej ze ściany pierścieniowej pomiędzy filarami 41 i 42 (KIA-44149, 9984 ± 42 14C-BP, 9745–9314 calBC przy poziomie ufności 95,4%) ) [ 82 ], potwierdzające, że materiały PPNA wchodziły w skład osadów wykorzystywanych do naprawy i zasypywania budynku.

Po bloku prawdopodobnie celowego zasypania następują pasma nachylonych warstw gruzu, które wskazują na osuwanie się osadów z wyżej położonych partii kopca do niżej położonych budynków, co ma wpływ na ostateczne uszczelnienie budynku (ryc. 5, warstwy 9 ) . –19). Kilka pasm osadu wypełnia budynek aż do szczytu zachowanych do dziś ścian ( ryc. 5 , warstwy 9–13). Dalsze warstwy znajdują się powyżej szczytu ścian i przykrywają filary środkowe ( ryc. 5 , warstwy 14–19). Sądząc po wysokości prawdopodobnie celowego zasypki, zakładamy, że kontury budynków, a zwłaszcza filarów byłyby widoczne jeszcze przez dłuższy czas po opuszczeniu monumentalnych budynków; mogło to mieć również miejsce w przypadku niektórych wyższych filarów ściany pierścieniowej. Ślady filiżanek na główkach kilku filarów wskazują, że ludzie w dalszym ciągu pracowali przy starszych konstrukcjach w tym miejscu [ 64 ].

Teren, na którym stoi monumentalna zabudowa, otacza ściana tarasowa [ 56 , 87 ]. Jedną z funkcji tego muru mogło być zapobieganie dalszemu przedostawaniu się osadów do monumentalnych budynków. Młodsze lub po części współczesne prostokątne budynki celowo oszczędziły okrągłe budynki, tworząc tarasy otaczające zagłębienie wokół nich ( ryc. 6 ). Dostęp do okrągłych budynków możliwy był poprzez klatkę schodową wbudowaną w ścianę tarasową. Możliwe jest zatem, że mur powstał w czasie, gdy część monumentalnych budowli była jeszcze w użyciu, czyli w okresie nakładania się zabudowy okrągłej i prostokątnej.

Jak wykazała analiza pedologiczna, procesy formowania siedlisk obejmowały fazy szybkiej akumulacji, przeplatane okresami bezczynności i tworzenia się próchnicy . Jedna warstwa humusu o miąższości 20 cm zlokalizowana jest na głębokości 1,5 m, nakładając warstwę II nad budynkiem D w północnej części rejonu wyrobisk L9-68 [ 83 ] . Data radiowęglowa tej warstwy ujawniła wiek 8860+/-60 lat p.n.e., co daje skalibrowany przedział 8240–7780 cal p.n.e. (95,4% prawdopodobieństwa) dla ostatnich działań PPN w Göbekli Tepe [ 81 , 83 ] . Warstwa I to etykieta gleby powierzchniowej. Podział na warstwy III i II opierał się nie tylko na zmianach architektonicznych. W niektórych miejscach warstwy II i III wyraźnie pokrywają się stratygraficznie [ 56 , 64 ].

Ogólne rozróżnienie pomiędzy trzema dużymi „blokami” stratygraficznymi wydaje się zatem prawidłowe. Jednakże bloki te obejmują znaczne okresy czasu i, jak wyjaśniono powyżej, obejmują wiele faz budowy i uzupełniania. Podczas gdy fazy budowy analizowano dla dużych monumentalnych budynków i niektórych konstrukcji prostokątnych [ 56 , 84 ], prace nad stratygrafią trwają i ostatecznie doprowadzą do znacznie większej rozdzielczości działań na miejscu. Jedno z niedawnych spostrzeżeń dotyczy dowodów na obecność jeszcze innego typu budynków: prostych konstrukcji w kształcie litery C lub owalnych lub okrągłych, czasami podzielonych ścianą, bez innych znormalizowanych elementów wyposażenia wnętrz. W niektórych raportach budynki te uwzględniono jako czwartą warstwę [ 63 ]; w jednym obszarze wykopalisk (L9-59) występuje sekwencja stratygraficzna niżej położonych budowli owalnych i nałożonych na siebie budynków prostokątnych. Małe okrągłe budynki mogą zatem być starsze lub współczesne monumentalnym budynkom. Ponieważ dokładna chronologia tych budowli jest nadal niepewna, wyłączyliśmy je z naszej analizy.

Analiza funkcjonalna kamieni szlifierskich

W badaniach archeologicznych ocenę funkcji sprzętu szlifierskiego najczęściej przeprowadza się na podstawie analizy użytkowania i zużycia oryginalnych znalezisk i porównania śladów z uzyskanymi eksperymentalnie zbiorami referencyjnymi [ 78 ]. Istnieje jednak także tendencja do odrębnego oceniania zużycia użytkowego i przekształceń powierzchniowych obiektów oraz ich rozwoju formalnego [ 21 , 22 ]. Te dwa kierunki analizy należy połączyć, aby uzyskać spójną interpretację funkcji narzędzi.

W Göbekli Tepe odkryto duże ilości kamieni ręcznych, mis i talerzy do mielenia, moździerzy i tłuczków ( ryc. 7 oraz tabele S1 – S3 ). Narzędzia te wykonane są z bazaltu, który występuje w postaci wychodni w odległości około 2 km od stanowiska. Ponieważ nie przeprowadzono dotychczas żadnych prac nad narzędziami szlifierskimi firmy Göbekli Tepe, każdą kategorię omawiamy osobno i szczegółowo, biorąc pod uwagę typy występujące na miejscu i możliwość wnioskowania o funkcjach na podstawie analizy użytkowania i zużycia. Zezwolenie na badania terenowe zostało wydane przez Ministerstwo Kultury i Turystyki Republiki Turcji w ramach projektu badawczego Göbekli Tepe.

Ryc. 7. Narzędzia szlifierskie firmy Göbekli Tepe. (A), (C) Kamienie neolityczne typu 1; (B) Kamień neolityczny typu 2; (D) Kamień eksperymentalny typu 1, wykonany jako kopia (C); (E, F) Neolityczne misy mielące (Niemiecki Instytut Archeologiczny, modele 3D H. Höhler-Brockmann i N. Schäkel). https://doi.org/10.1371/journal.pone.0215214.g007

Znaleziono prawie 3400 kamieni ręcznych z bazaltu grubego i średniogrubego ( tabela S1 ). Występują w różnorodnych kształtach i przekrojach ( ryc. 8 i tab. 1 ), co jest charakterystyczne dla tej kategorii znalezisk [ 22 ]. Poprzednie systemy klasyfikacji opierały się albo na kształtach [ 88 ], oddzielnie na kształtach i przekrojach [ 21 , 22 ], albo na kombinacji obu, aby uwzględnić znaczenie funkcjonalne i stylistyczne [ 45 ]. W niektórych systemach klasyfikacji kształty i modyfikacje powierzchni łączono z możliwością obsługi [ 88 ]. Inne systemy podkreślały chronologiczne znaczenie niektórych cech, takich jak przekroje kamieni ręcznych w kształcie soczewicy, jako późniejszej cechy PPNB, wynikającej z długotrwałego ścierania dwukierunkowego zamiast kołowego [ 89 ] . Na potrzeby niniejszego badania zależało nam na opisaniu typów funkcjonalnych [ 90 ] i odpowiednio dobrano zmienne. Kształty definiują obsługę, natomiast przekroje, rozmiary i ciężary są czynnikami determinującymi ruchy szlifierskie, a tym samym przekształcenia powierzchni podczas procesów roboczych. Obsługa i ruchy definiują stopień wydajności i produktywności. Zarysy nie są głównymi zmiennymi definiującymi typy, poza wcześniej proponowanymi typologiami. W sumie w próbie 1166 znalezisk, które poddano analizie pod kątem formy i zużycia, można wyróżnić dziesięć typów kamieni ręcznych ( ryc. 8 i tab. 1 ).

Rzeczywisty kształt niektórych typów jest wynikiem zarówno preformy, jak i zmiany w wyniku użytkowania. Typy 1, 2, 6, 7 i 8 mają różne sekcje. Kamienie tego typu można obsługiwać jedną ręką. Typy 1 i 2 występują najczęściej w Göbekli Tepe i znaleziska obejmują preformy i narzędzia na różnych etapach użytkowania. Typy 1 i 2 dostarczają najpełniejszych informacji na temat chaîne opératoire i zmian formy zachodzących podczas użytkowania. Po pierwsze, półfabrykaty bazaltowe zostały zredukowane poprzez dziobanie do rzeczywistej formy narzędzia. Typy 1 i 2 wymagają wahadłowego ruchu szlifującego ze względu na duży przekrój, gdy są używane dwukierunkowo. Dlatego przekrój zmienia się wraz z intensywnością użytkowania, stając się bardziej wypukły (od zbliżonego do prostokątnego dla typu 1 i klinowego dla typu 2), a krawędzie są zaokrąglone. Zmniejsza się także ich grubość. Stopień przetworzenia nie jest jednak zbyt duży, zmniejszenie grubości pomiędzy kawałkami „świeżymi” i zużytymi typu 1 i 2 oznacza utratę nie więcej niż kilku centymetrów materiału. Typy 1 i 2 stosowano również przy ruchach okrężnych, powodując redukcję skupioną w środku kamieni. Typy 6, 7 i 8 określają ruchy dwukierunkowe równoległe do powierzchni. W wyniku użytkowania sekcje tego typu staną się bardziej płaskie. Typy 3, 4 i 10 są duże i prawdopodobnie używano ich dwiema rękami; typów 4 i 10 nie można używać do ruchów okrężnych. Okrągły typ 5 nie może być używany dwukierunkowo.

Różnorodność form wydaje się na pierwszy rzut oka dość duża i może sugerować większe spektrum realizowanych zadań, jednak w zespole narzędziowym dominują typy 1 i 2 z udziałem 75% ( ryc. 9 ) . Są to główne narzędzia szlifierskie w Göbekli Tepe. Obydwa typy zostały wyprodukowane w odpowiednich formach celowo z półfabrykatów. Prowadzone badania eksperymentalne wykazały, że na wyprodukowanie jednego kamienia ręcznego tego typu potrzeba było średnio 1,5 godziny [ 91 ]. Stosunkowo prosty [ 91 ] i szybki proces produkcji oraz łatwo dostępny surowiec mogą wyjaśniać, dlaczego uszkodzonych lub fragmentarycznych kamieni ręcznych nie naprawiano, lecz wyrzucano. Tylko 7% z 1166 znalezisk, które zbadano pod kątem formy i zużycia, zachowało się w całości.

Zużycie użytkowe typów 1 i 2 jest bardzo jednolite, co także sugeruje, że zadania wykonywane tymi kamieniami były jednakowo jednolite i ustandaryzowane. Analiza makroskopowa zużycia użytkowego obejmowała badania optyczne i dotykowe. Najbardziej powszechnym typem powierzchni jest wgłębienie w środku, ukazujące kombinację mniejszych płaskich płaskowyżów na wysokich terenach i wgłębieniach oraz bardziej spłaszczonych obszarów na obrzeżach (powierzchnia s2, obserwowana na 251 kamieniach ręcznych; ryc. 8 ) . Na kamieniach ręcznych o przekroju klinowym dolna część wykazuje większe zużycie użytkowe, wskazujące na pozycję obsługi. Różne przekroje kamieni ręcznych typu 1 i 2 o powierzchni 2 wskazują na różny stopień użytkowania, przy czym przekroje wypukłe są bardziej zużyte; przedmioty te dominują w spektrum znalezisk w Göbekli Tepe. Drugim powszechnym typem powierzchni roboczej jest całkowicie wżerowana (powierzchnia s1, zaobserwowana na 232 kamieniach ręcznych). W przypadku kamieni ręcznych typu 1 lub 2 o powierzchni 1, kształty płaskie są bardziej wytarte niż wypukłe i liczniejsze. Rzadziej (w sumie na 239 znaleziskach) pojawiają się powierzchnie wyrównane (powierzchnia s3, s4) oraz powierzchnie z nieregularnymi płaskowyżami (powierzchnia s5 i s6). Wiele znalezisk ma duże warstwy spieku lub jest zbyt fragmentarycznych, aby można je było określić (381 znalezisk). Kamienie ręczne 66 nie wykazują śladów użytkowania. Co więcej, niektóre kamienie ręczne mają wiele powierzchni roboczych. Standaryzowany wzór fragmentacji można było zaobserwować jedynie w przypadku kamieni ręcznych typu 1 i 2, przy czym większość obiektów uległa rozbiciu na dwie części.

40 kamieni ręcznych o powierzchniach s1 i s2 poddano analizie mikroskopowej zgodnie z procedurami zaproponowanymi przez Adamsa [ 25 , 92 , 93 ] oraz Dubreuila i in. [ 78 ] do badań neolitycznych kamieni szlifierskich. Głównymi obserwowalnymi śladami są luźne skupiska krótkich rowków o różnej gęstości oraz tworzenie płaskowyżów w wysokich partiach topografii ( ryc. 10J ). Płaskowyże o profilach w kształcie litery U lub V są widoczne na wysokiej topografii wżerowego obszaru pośrodku kamieni ręcznych przy małych powiększeniach (x10, x20 i x40). Wcześniejsze obserwacje łączą profile tego kształtu z przetwórstwem zbóż [ 94 ]. Płaskowyże są bardziej płaskie na obrzeżach kamieni ręcznych.

Aby przetestować funkcje mikroskopowe dla kamieni ręcznych typu 1 i 2, postanowiliśmy stworzyć zbiór referencyjny śladów użytkowania. Program eksperymentalny miał przede wszystkim na celu zbadanie zużycia tribologicznego powierzchni kamienia ręcznego poprzez ścieranie mechaniczne różnymi materiałami, gdyż jest to najlepsza metoda poznania ich funkcji [ 25 , 78 , 93 , 94 ]. Ponieważ chcieliśmy zbadać powstawanie zużycia i porównać wzorce zużycia, a nie proces ścierania się kamieni [ 78 , 93 ], programy eksperymentalne prowadzono ręcznie. Oprócz właściwości kamienia i materiału [ 25 , 93 ], za ważne parametry powstawania zużycia uznaliśmy formę i masę narzędzi do obróbki. Dlatego wyprodukowaliśmy i wykorzystaliśmy dokładne repliki neolitycznych kamieni ręcznych. Zarówno forma i waga replik, jak i użyte powierzchnie okazów archeologicznych odzwierciedlałyby zatem ostatni etap biografii obiektów. We wcześniejszych pracach zwracano uwagę na przetwórstwo zbóż, pestkowców i mięsa jako głównych artykułów spożywczych neolitu na Bliskim Wschodzie [17–20; 94; podsumowano w 78]. Konkretne ramy doświadczenia ustalono na podstawie wyników analiz makrobotanicznych [ 77 ] i fitolitów w Göbekli Tepe (patrz poniżej), wskazujących na obecność dzikiego samopsza i jęczmienia, migdałów i pistacji, a także danych archeozoologicznych dotyczących spożycia mięsa [ 73 – 76 ]. Dlatego też jako obiekty do analiz eksperymentalnych wykorzystaliśmy samopszę, migdały i surowe czerwone mięso. Wybieramy grupę sześciu osób w wieku od 20 do 40 lat, w tym kobiety i mężczyzn, do przeprowadzenia trwających kilkanaście godzin doświadczeń o różnych porach dnia i różnych temperaturach przez okres jednego roku, których zadaniem jest wytworzenie mąki drobnej i grubej . W regularnych odstępach czasu dokumentowaliśmy ślady na powierzchniach narzędzi makro- i mikroskopowo. Dokumentacja obejmowała opisy ruchów, korelację ilości przetworzonego artykułu spożywczego z czasem niezbędnym do rozdrobnienia oraz korelację masy ziarna z uzyskanym produktem. Modyfikacje powierzchni rejestrowano po badaniach makroskopowych i mikroskopowych. Badaliśmy dwie plamki na kamieniach szlifierskich stosowanych w doświadczeniach, jedną w środku i jedną na obrzeżu powierzchni roboczej, przy powiększeniach x10, x20, x40, x80 i x160. Zaobserwowaliśmy, że na wyniki istotny wpływ mogą mieć miejsca wybrane do analizy mikroskopowej w obszarach ze śladami.

Wyniki zestawu samopszy ujawniły podobne rowki i płaskowyże do tych opisanych powyżej ( ryc. 10K ). Kamienie ręczne o przekroju prostokątnym lub trapezowym wymagają wahadłowego, dwukierunkowego ruchu mielącego ( film S1 ), który jest odpowiedni do obróbki zbóż i ewentualnie także roślin strączkowych; kamienie te są trudne w użyciu do przetwarzania orzechów i mięsa. Miękkie orzechy wymagają okrężnych ruchów mielenia, które najlepiej osiąga się za pomocą tłuczków. Kamienie ręczne o zakresie wagowym obserwowanym w typach 1 i 2 są zbyt ciężkie do przerobu orzechów. Mielenie orzechów na grubym bazalcie prowadzi do znacznych strat. Włókna mięsne należy łamać ubijakami; kamienie ręczne nie nadają się do tego zadania.

Kształt powierzchni kamieni powoduje, że ziarno gromadzi się w środku kamienia, główne siły działają na obrzeżach ( Film S1 ). Efektem ciągłego użytkowania jest powierzchnia robocza 2 z płaskimi krawędziami i wgłębionym środkiem. Pod wpływem ciśnienia ziarna są zwykle mielone na drobną mąkę. Kamienie ręczne typu 1 lub 2 wykazujące powierzchnię 2 są zatem diagnostyczne dla przetwórstwa zbożowego. Z drugiej strony, okrężne lub krótkie ruchy dwukierunkowe wytwarzają mniejszy nacisk i powodują powstanie całkowicie wżerowej powierzchni 1. Ruchy okrężne były prawdopodobnie stosowane do obróbki bardziej miękkich zbóż lub polerowania ziaren. Trwające eksperymenty wskazują, że technika ta nadaje się do kruszenia słodu, który jest bardziej miękki i nie wymaga mielenia na mąkę ( Film S2 ). Opublikowano wstępne dowody sugerujące warzenie piwa w Göbekli Tepe [ 51 ]; obecność powierzchni 1 można uwzględnić jako kolejny dowód na produkcję słodu i piwa.

Podsumowując, udało nam się eksperymentalnie zweryfikować związek pomiędzy mikroskopijnie widocznymi luźnymi aglomeracjami krótkich rowków o różnej gęstości i płaskowyżami o profilach w kształcie litery U lub V na wysokiej topografii kamieni mielących a przetwórstwem zbóż według propozycji L. Dubreuila [ 94 ] Następnie zaobserwowaliśmy, że kształt i waga kamieni determinują ruch i wynikające z niego ślady, ponieważ zmuszają pracownika do przyjęcia pewnych standardowych wzorców ruchu podczas szlifowania materiału o określonej teksturze i twardości. Dokładne odwzorowanie kształtów i ciężarów aktywnych narzędzi szlifierskich należy uwzględnić w dalszych programach eksperymentalnych w celu ustalenia zbiorów referencyjnych. Modelowanie 3D poprzez konstrukcję z ruchu pozwala na dobrą wizualizację kształtu i dokładne obliczenie objętości, co obiektywizuje proces replikacji. W rezultacie w obrębie naszej próbki ocena kształtu i przekroju oraz widocznych makroskopowo śladów może w wielu przypadkach określić konieczność użycia sprzętu do mielenia, a obserwacje mikroskopowe potwierdzają takie ustalenia.

Kamienie ręczne są narzędziami diagnostycznymi do określonych zadań, co nie ma miejsca w przypadku misek, talerzy i moździerzy mielących. W Göbekli Tepe kamienie szlifierskie nie są znormalizowane i zwykle mają wiele zastosowań lub są bardzo rozdrobnione. Misy mielące (lub „płyty nieckowe” w terminologii Davisa [ 45 ]) to większe głazy bazaltowe o długości do 50 cm ( ryc. 7E ), które zostały pogłębione podczas użytkowania, zarówno poprzez ruchy dwukierunkowe, jak i okrężne (jak pokazują ślady zużycia na ich ścianach – Rys. 7E i 7F ) w kształt misek. Ich powierzchnie są w większości okrągłe i owalne, ale rzeczywisty kształt odzwierciedla dopiero ostatnie użycie. Obecność blizn sugeruje, że oprócz kamieni ręcznych ludzie używali tu funtów do przetwarzania żywności. Może to wskazywać, że w misach mielących oprócz zbóż przetwarzano także inne materiały; na kilku z nich widać ślady ochry (patrz poniżej). Specjalny rodzaj miski mielącej posiada w dnie otwór ( ryc. 7F ), który został wykonany celowo po pewnym czasie użytkowania, co widać na efektownych negatywach. Dotychczas znane są cztery znaleziska tego typu. Blizny na ich obrzeżach oraz umiejscowienie na dachach (patrz niżej) wskazują, że używano ich do łuskania zbóż. Płyty mielące są cienkie (do 10 cm) w porównaniu z misami mielącymi i stosowane były zarówno przy ruchach dwukierunkowych, jak i okrężnych. Znaleziono jednak tylko kilka przykładów. Dodatkowo odkryto masywne zaprawy o małych okrągłych powierzchniach roboczych (do 12 cm średnicy i średnio 6 cm głębokości). Stosowano je w połączeniu z tłuczkami, a na ich ścianach widoczne są ślady ruchów okrężnych. Ich zastosowanie w przetwórstwie zbóż nie zostało dotychczas zbadane eksperymentalnie. Tłuczki z Göbekli Tepe mają bardzo rozdrobnioną powierzchnię roboczą, która nie pozwala na łatwą analizę użytkowania i zużycia. Badania materiałów z innych stanowisk neolitycznych potwierdzają jednak zastosowanie zapraw w przetwórstwie zbóż (np. [ 31 ]).

Badania eksploatacyjne wykazały, że najważniejszym zadaniem wykonywanym przy użyciu dużej części sprzętu do mielenia z Göbekli Tepe było przetwarzanie zbóż. Jednakże pomimo wiarygodności tych dowodów, wybraliśmy analizę fitolitu jako dalsze podejście mające na celu udowodnienie wykorzystania zbóż na tym terenie ze względu na brak zwęglonych pozostałości roślin. Pobraliśmy próbki z różnych warstw, aby sprawdzić obecność zbóż w różnych jednostkach stratygraficznych i uzyskać wrażenie intensywności tej obecności. Przeanalizowano próbki ze szlifowanych powierzchni kamiennych, aby dokładniej uzasadnić ich związek z przetwarzaniem zbóż.

Analiza fitolitu

W pierwszym kroku przeprowadziliśmy analizy fitolitu na dziewięciu próbkach gleby ( tabele S4 – S8 ). Osiem próbek gleby pobrano z głównego profilu NS w głównym obszarze wykopalisk ( ryc. 4 ). W momencie poboru próbek najwyżej zachowana część tego profilu, obejmująca cały ciąg osadów wypełniających budynek D i konstrukcje warstwy II aż do pierwotnej wierzchniej warstwy gleby, znajdowała się w rejonie wykopu L9-69, gdzie wykonano głębokie sondowanie został wkopany w skałę [ 95 ]. Pozyskaliśmy próbki M11-266, M11-267, M11-270 i M11-274 z aglomeracji posadzek z lastryka oraz z otwartych przestrzeni pomiędzy budynkami prostokątnymi a budynkami monumentalnymi; natomiast próbka M11-264 pochodzi z wnętrza prostokątnego budynku warstwy II. Próbki M11-263 i M11-269 pochodzą z wypełnienia budynku D (prawdopodobnie ze starszej fazy budowy, pobraliśmy próbkę pomiędzy najmłodszą a starszą ścianą pierścieniową, patrz poniżej); M11-276 pochodzi z sąsiednich płyt kamiennych. Jak stwierdzono powyżej, młodsze fazy monumentalnych budynków są prawdopodobnie współczesne budynkom prostokątnym; próbki M11-264, M11-266, M11-267, M11-270 i M11-274 wywodzą się z kontekstów prawdopodobnie datowanych na tę fazę; wszystkie oprócz M11-264 i M11-267 zostały wzięte na pozostałości posadzek z lastryko, które prawdopodobnie zostały dotknięte osuwaniem się zboczy do monumentalnego budynku. M13-133 pochodzi z innego kontekstu i jest dużym wapiennym zbiornikiem w prostokątnym budynku na północno-zachodnim szczycie wzgórza [ 51 ] i został uwzględniony głównie w celu sprawdzenia zachowania fitolitu na całym terenie.

W celu porównania zapisów fitolitycznych osadów archeologicznych z wynikami wybranych kamieni szlifierskich pobraliśmy i poddaliśmy analizie łącznie piętnaście próbek z czterech kamieni szlifierskich (GS-1 do GS-4; w tym dwa kamienie ręczne typu 1, jedna płyta szlifierska i jedna miska do mielenia) z trzech różnych kontekstów archeologicznych ( tabela S9 i ryc. 11 przedstawiające lokalizacje znalezisk). Próbki należące do GS-2 i GS-3 otrzymano z fragmentu kamienia ręcznego i szlifierskiego z prostokątnego budynku (budynek 125) należącego do warstwy II, znalezionego w warstwie posadzki. Próbkę GS-1 pobraliśmy z kamienia ręcznego z wypełnienia budynku F [ 96 ], a próbkę GS-4 z fragmentu miski mielącej z budynku 134 na poziomie podłogi, datowanej na warstwę II. Ponieważ nie można było pobrać próbek kamieni mielących na miejscu , każdy kamień pobierano zarówno poprzez szczotkowanie na sucho, jak i na mokro, zakładając, że większość fitolitów wyekstrahowanych z porów kamieni poprzez przemywanie wodą destylowaną powstała podczas przetwarzania pokarmu roślinnego. Aby uzyskać próbki kontrolne, pobieraliśmy próbki nie tylko stron szlifowania, ale także, tam gdzie było to możliwe, stron pęknięć i tylnej strony kamieni.

Ekstrakcję fitolitu z dziewięciu próbek gleby przeprowadzono zgodnie z procedurami określonymi przez Alberta i in. [ 97 ], natomiast próbki z kamieni szlifierskich przygotowano według Katza i in. [ 98 ] ze względu na małą ilość materiału próbki. Zliczanie przeprowadzono przy użyciu mikroskopu Leica DM 2000 przy powiększeniu 400x. Na każdą próbkę gleby zliczono co najmniej 290 fitolitów o rozpoznawalnej morfologii, a przy zliczaniu próbek kamienia mielącego uwzględniono co najmniej 150 pól widzenia. Zliczono niezidentyfikowane fitolity i zarejestrowano je jako zwietrzałe morfotypy. Aby umożliwić ilościowe porównania między próbkami, oszacowaliśmy liczbę fitolitów na gram osadu, porównując ilości i masy fitolitu w przetworzonym materiale próbki z początkową masą próbki. Morfologiczną identyfikację fitolitów przeprowadzono w oparciu o literaturę standardową [ 99 – 104 ] oraz współczesne zbiory referencyjne roślin z obszaru Morza Śródziemnego [ 105 – 107 ]. Tam, gdzie było to możliwe, przestrzegano Międzynarodowego Kodeksu Nomenklatury Fitolitów [ 108 ]. Obrazy wybranych fitolitów rejestrowano przy użyciu kamery mikroskopowej Optika OPTIKAM PRO 5 digital. Następnie przeprowadzono wstępną analizę morfometryczną obrazów przy użyciu oprogramowania ImageJ z wtyczką Phytoliths_plugin [ 109 ]. Dla czterech wybranych próbek zmierzono łącznie dwadzieścia jeden parametrów morfometrycznych w odniesieniu do wielkości i kształtu siedemdziesięciu wydłużonych fitolitów dendrytycznych, które są charakterystyczne dla przylistków kwiatostanów (tabele S5 – S8 ). Dla każdej próbki uzyskaliśmy statystyki opisowe średnich, rozstępów i odchyleń standardowych dla parametru największa szerokość i porównaliśmy je z wynikami morfometrycznymi uzyskanymi dla wybranych gatunków pszenicy i jęczmienia przez Ball i in. [ 110 ].

Fitolity występowały obficie we wszystkich dziewięciu zbadanych próbkach gleby i wahały się od 0,5 do 3,0 milionów fitolitów na gram osadu ( tabela S4 ). Ogólnie niski udział fitolitów zwietrzałych (średnia = 1,8%, σ = 0,8%, n = 9) w połączeniu z obecnością we wszystkich próbkach fitolitów wielokomórkowych wskazują, że zbiorowiska są dobrze zachowane. Analizy morfologiczne pokazują, że wszystkie próbki są podobne pod względem zespołów morfotypowych ( tabele S4 i S10 ). Najczęściej identyfikowaną grupą były fitolity traw, występujące w ilości około 81% (σ = 5,3%, n = 9). Przy średniej wartości 12% (σ = 2,7, n = 9) ilości fitolitów dwuliściennych są na ogół niewielkie. Na przykład fitolity łuskowate równoległościanu, jeden z najpowszechniejszych morfotypów drewna i kory, stanowią średnio tylko 2,6%. W małych ilościach zaobserwowaliśmy inne diagnostyczne morfotypy dwuliścienne, takie jak kuliste, wielościenne lub fitolity w kształcie układanki. Fitolity traw podzielono na różne anatomiczne części roślin, w których powstały ( tabela S4 ). Komórki krótkie, powszechnie występujące w liściach, łodygach i kwiatostanach, były liczne we wszystkich próbkach, średnio 25% (σ = 13%, n = 9). Zgodnie z ich morfologią trawy należą głównie do podrodziny C3 Pooid, która obejmuje główne zboża ( ryc. 8D ). Morfotypy krótkich komórek z wysokimi rondelami („wieżowymi”) ( ryc. 8E ), powszechnie wytwarzane w rodzaju Hordeum [ 111 ], odnotowano w prawie wszystkich próbkach. Komórki naskórka z liści i łodyg traw, w tym na przykład kolce i komórki bykowate ( ryc. 8C ), zaobserwowano we wszystkich próbkach w średniej ilości c. 22% (σ = 5,3%, n = 9). Dodatkowo w większości próbek licznie występowały fitolity traw pochodzące z ich części kwiatowych (średnia = 47%, σ = 13%, n = 9). Kwiatostany charakteryzowały się głównie ozdobionymi, wydłużonymi komórkami dendrytycznymi i wydłużonymi echinianami ( ryc. 8A i 8B ). We wszystkich próbkach zaobserwowaliśmy fitolity wielokomórkowe ( ryc. 8G i 8I ), chociaż w różnych proporcjach (od 0,9 do 15,2% wszystkich zliczonych morfotypów). Powszechnie pochodzą z łusek i łodyg Pooids, w tym Triticum sp. i Hordeum sp. Szczególnie małą liczbę form wielokomórkowych można przypisać mechanicznemu niszczeniu fitolitów przez mielenie, przy czym mogły się do tego przyczynić różnorodne procesy osadzania i osadzania wtórnego [ 111] Osady wewnątrz prostokątnych budynków zawierają w dużej mierze znaczniki górnej i środkowej części roślin. Może to wskazywać na zebrane zboża, ponieważ rośliny są zwykle zbierane i transportowane w snopach. Rozróżnianie pomiędzy różnymi dzikimi i udomowionymi gatunkami pszenicy i jęczmienia za pomocą analizy morfometrycznej fitolitów jest trudnym zadaniem [ 110 ]. Średnie morfometryczne wydłużonych fitolitów dendrytycznych w czterech badanych próbkach były zgodne z dostępnymi danymi morfometrycznymi [ 110 ] i mogły wskazywać na obecność T. monococcum (próbki M11-269, M11-270), H . spontaneum (próbka M11-133) i H. vulgare (próbka M11-133; tablice S5 – S8 ), zarówno w strukturach warstwy II, jak i warstwy III. Kontrastuje to z wcześniejszymi badaniami, w których podkreślano, że w Göbekli Tepe nie były widoczne żadne markery udomowienia i należy je sprawdzić poprzez dalsze pobieranie próbek.

Obserwacja, że ​​ilości fitolitu w próbkach powierzchni kamienia szczotkowanych na mokro są zwykle wyższe niż w odpowiednich próbkach szczotkowanych na sucho ( tabela S9 ) potwierdza hipotezę, że osady wydobyte z porów kamieni mielących zawierają stare zbiorowiska fitolitów. Przy stężeniach 92000–391000 fitolitów na gram osadu próbki ze stron mielących zawierają około dwa do trzech razy więcej fitolitów niż próbki ze stron pęknięć i tylnych stron odpowiednich kamieni mielących (ok. 28000–166000 po zamoczeniu szczotkowanie GS-1, GS-3, GS-4; S9 Tablica ), co wskazuje, że służyły one do obróbki materiału roślinnego. Jak wynika z wyników badań morfologicznych, w zapisach fitolitycznych kamieni młyńskich dominują trawy, co wskazuje na obróbkę zbóż ( tabela S11 ). Największą gęstość fitolitu zaobserwowano dla kamienia ręcznego GS-1 typu 1 o powierzchni s2, co potwierdza również wyniki analizy użytkowo-zużyciowej, według której ten typ jest diagnostyczny dla przetwórstwa zbożowego. Ponadto fitolity wielokomórkowe są całkowicie nieobecne, co może wynikać zarówno z procesów łuskania, jak i mielenia [ 111 ]. Ten wzór zaobserwowano także w sprzęcie do mielenia z innych stanowisk archeologicznych, gdzie fitolity połączone anatomicznie były nieliczne lub nieobecne [ 105 , 111 , 112 ].

Kamienie szlifierskie w kontekście

Około jedna trzecia sprzętu do mielenia pochodzi z najwyższej warstwy I, a zatem jest chronologicznie niediagnostyczna ( tabela S2 ). Niemniej jednak rozmieszczenie przestrzenne pozostałych znalezisk ( ryc. 11 ) wskazuje na organizację działalności związanej z przetwarzaniem zbóż w Göbekli Tepe. Zaczniemy nasz przegląd od częściowo młodszej warstwy II, a następnie porównamy ustalenia z dowodami z warstwy III.

Kamienie szlifierskie i budynki prostokątne

Aby ułatwić badania nad rozmieszczeniem przestrzennym urządzeń szlifierskich, zabudowaną przestrzeń warstwy II podzieliliśmy na siedem stref ( tabela S2 ). Znaleziska na i bezpośrednio nad poziomami pięter prostokątnych budynków lub na poziomach pięter wnęk w budynkach (strefy 3–5) są rozpatrywane na miejscu . W przypadku pozostałych stref, w tym wypełnienia (strefa 2) i przestrzeni pomiędzy pomieszczeniami (strefa 7), należy uwzględnić procesy dynamiczne i formowanie wtórne. Strefa 6 odnosi się do kamieni szlifierskich używanych w kontekstach wtórnych jako kamienie ścienne; strefa 1 to naruszona najwyższa część wypełnień budynków i poziom pługa.

Ogólnie rzecz biorąc, budynki warstwy II zawierają w swoich wypełnieniach do 15 kamieni szlifierskich, z czego do czterech na poziomach podłóg (strefy 3–5; ryc. 11 i 12 oraz tabela S3 ). Połowa wszystkich kamieni mielących odkrytych wewnątrz budynków pochodzi z najwyższego wypełnienia i poziomu pługa (strefa 1), przy czym proporcje są różne dla różnych typów artefaktów: w tych miejscach stwierdzono 36% mis i moździerzy mielących, natomiast 65% tłuczków pochodziły ze strefy 1. Dalsze 30% sprzętu do mielenia stwierdzono w strefie 2 (górna i środkowa część wypełnień budowlanych), proporcje misek / moździerzy i tłuczków były tu prawie równe. Na poziomach podłóg (strefy 4 i 5) stwierdzono jedynie 4% ogólnej liczby narzędzi szlifierskich, przy czym więcej było kamieni i moździerzy szlifierskich niż kamieni ręcznych i tłuczków. 13% narzędzi szlifierskich pochodzi z wypełnienia bezpośrednio nad podłogą (strefa 3) ( tabela S2 ). Chociaż te ogólne obserwacje – niski odsetek znalezisk in situ i różnice w rozkładzie stratygraficznym różnych kategorii obiektów – odnoszą się do wszystkich budynków, skład i grubość wypełnień różnią się, co może sugerować niejednorodne procesy formowania/uzupełniania. Próbkę budynków (7–9, 25, 16 i 38, dla lokalizacji porównaj ryc. 2 ) z dobrze zachowanymi wypełnieniami z różnych części głównego obszaru wykopalisk omówiono tutaj szczegółowo w celu sprawdzenia schematu rozmieszczenia i dalszego kontekstualizacji rozdrobnienia sprzęt ( tabela S3 ).

Budynek 9 leży na południowo-zachodnim zboczu nad budynkiem B ( ryc. 3B ). Budynek ma wymiary 5,80 mx 3,60 m, ściany zachowały się do wysokości 2 m i posiada cztery filary. Analiza stratygraficzna ujawniła istnienie czterech faz odbudowy i stosunkowo szybkiego ponownego napełniania po zakończeniu użytkowania [ 56 ]. W nasypie budowlanym odnaleziono 46 kamieni szlifierskich. Na posadzce odnaleziono jedynie trzy kompletne kamienie naręczne typu 1 oraz całkowicie zachowaną płytę kamienną, tablicę przed dwoma filarami. W wypełnisku nad podłogą odnaleziono siedem fragmentów misek mielących i fragment tłuczka. Większość pozostałych kamieni szlifierskich, wszystkie rozdrobnione, pochodzi ze środkowej i najwyższej części wypełnienia budynku, co obejmuje zawalenie się dachu i erozję ścian. Opisano tu dwie sąsiadujące ze sobą budowle głównie w celu zobrazowania aglutynacyjnego stylu zabudowy warstwy II, choć obie zostały dotychczas odkopane jedynie częściowo. Budynek 8, mający wspólną ścianę z budynkiem 9, ma podobny kształt i wielkość, lecz (przy obecnym niepełnym stanie wykopów) tylko jeden filar. Większość kamieni mielących ponownie pochodzi ze środkowej i górnej części wypełnienia. Na podłodze obok filaru znaleziono jeden kompletny kamień ręczny. Wskazuje to na podobną sytuację jak w budynku nr 9. Sąsiedni od południa budynek nr 7 ma wspólną ścianę z budynkiem nr 8. Na jego posadzce odnaleziono jeden kompletny kamień ręczny. Podobny ogólny rozkład narzędzi szlifierskich w strefach wypełnień można było zauważyć w budynkach na południowo-zachodnim szczycie wzgórza ( tabela S3 i ryc. 11 ), gdzie kontynuowana jest aglutynująca architektura prostokątna z głównego obszaru wykopu ( ryc. 1 ). Przykładowo w budynkach 5 i 17 na podłogach przy filarach odkryto kompletne kamienie ręczne i miski mielące, natomiast pozostałe kamienie mielące skupione są w środkowej i górnej części wypełnienia.

Budynek 25 leży wysoko na północno-zachodnim zboczu, na północny zachód od budynku D, w grupie budynków najwyraźniej używanych w tym samym czasie [ 56 ] (ryc. 2 i 3A ). Ma jedynie lekko prostokątny kształt i wymiary 4,20 mx 3,60 m, a ściany zachowały się do wysokości 1 m. Wszystkie 12 kamieni mielących, z wyjątkiem misy mielącej, stwierdzono w środkowej i górnej części wypełnienia w obrębie zawalenia się stropu i erozji ścian. Miska do mielenia została znaleziona na podłodze w pobliżu występu ściennego wykonanego z obrobionych kamieni, konstrukcji, która czasami zastępuje filary w budynkach Göbekli Tepe [ 56 ]. Większość budynków na północnym zboczu ma ten sam rozkład, chociaż ich wypełnienia nie są podobnie dobrze zachowane.

Dwa budynki wydają się odbiegać od dotychczas obserwowanego schematu. Budynek 16 leży na północ od budynku D. Posiada cztery filary, ściany zachowane do wysokości 2 m, ma wymiary 3,8 mx 3,6 m i ponownie wpisuje się w zespół częściowo współczesnych, częściowo później zbudowanych mniejszych, o długości do 2 m, budynki [ 56 ] ( ryc. 2 ). Wewnątrz budynku odnaleziono 63 kamienie szlifierskie, wraz z sąsiadującymi z nimi niewielkimi budynkami liczba znalezisk wzrosła do ponad 100. W wypełnieniu widoczne są kolejne warstwy erozji i zapadnięć. Kamienie szlifierskie stwierdzono zarówno w środkowej, jak i dolnej części wypełnienia; stężenie zaobserwowano na ostatnich 50 cm wypełnienia nad podłogą. Na podłodze obok jednego z filarów odnaleziono misę do mielenia i kamienne naczynie. Obecne były prawie wszystkie rodzaje kamieni ręcznych, a także niektóre półfabrykaty do produkcji kamieni ręcznych. Wydaje się, że budynek ten pełnił specjalną funkcję związaną ze szlifowaniem lub produkcją kamieni szlifierskich, na przykład warsztatem. W każdym razie masowa obecność kamieni szlifierskich w obrębie ostatnich 50 cm osadów nad poziomem posadzki wskazuje na długotrwałe specjalistyczne użytkowanie obiektu.

Budynek 16 jest jednym z największych całkowicie odkopanych. Jednak wielkość i ilość wypełnień nie uwzględniają ilości odzyskanego sprzętu do mielenia, jak pokazuje porównanie z jeszcze większym budynkiem 38, tak zwanym budynkiem z lwimi filarami [ 56 , 64 ] . Budynek 38 jest usytuowany w najwyższym punkcie północnego zbocza, na północ od budynku 16, ma cztery wolnostojące filary i dwa kolejne wbudowane w ściany ( ryc. 3D ). Na dwóch wolnostojących filarach znajdują się płaskorzeźby przedstawiające skaczące dzikie koty. Budynek ma wymiary 6,6 mx 4,4 m, a jego ściany osiągają nadal wysokość 2,10 m. Pokazuje kilka kolejnych faz odbudowy, które zostały już szczegółowo przeanalizowane w innym miejscu [ 56 ]. Z tego dużego i długo używanego budynku w górnym wypełnieniu znajdują się tylko trzy kamienie szlifierskie. Brak kamieni szlifierskich można wytłumaczyć specjalną funkcją budowli, na którą wskazują zdobione filary, które jako jedne z nielicznych przykładów z warstwy II przedstawiają przedstawienia na wzór starszych filarów z budowli monumentalnych [ 56 , 64 ] .

Reasumując, choć wiele prostokątnych budynków wykazuje podobieństwa, zdarzają się odstępstwa, zarówno przy znacznie większej, jak i mniejszej liczbie znalezisk. Wiele budynków znajduje się na tym samym poziomie stratygraficznym, ale ma wiele poziomów pięter. W wielu przypadkach wykopy zatrzymywały się na najwyższym poziomie piętra. Ustalenie współczesności poziomów podłóg pomiędzy kilkoma budynkami jest trudne, co utrudnia oszacowanie ogólnej liczby kamieni szlifierskich wykorzystywanych w danym momencie na budowie. Co więcej, wnętrza budynków nie są jedynymi i być może nawet najważniejszymi miejscami mielenia zbóż. Na zewnątrz budynków, na terenach otwartych (strefa 7) pomiędzy budynkami kwadratowymi i okrągłymi, znaleziono dużą ilość kamieni szlifierskich, zwłaszcza kamieni ręcznych i tłuczków ( ryc. 11 ). Analiza rozmieszczenia wewnątrz budynków wskazuje, że najwięcej kamieni mielących znajdowało się w górnych warstwach wypełnień, w niektórych przypadkach nad zawaleniem się stropu, co wskazuje, że rozdrabnianie i obróbka zbóż najprawdopodobniej odbywała się na dachach, oprócz obszarów zewnętrznych. Szczególnie interesujące są lekkie misy mielące z otworami (ryc. 7F), gdyż w czterech przypadkach stwierdzono, że „upadły” i leżały do ​​góry nogami w górnych wypełnieniach, co wskazuje, że najprawdopodobniej pierwotnie były one umieszczane na płaskich dachach . Stereotypowe znaleziska kompletnych kamieni szlifierskich (zwłaszcza kamieni ręcznych) na poziomie podłogi, specjalnie ustawionych obok filarów, mogłyby natomiast reprezentować celowe złożenie tych kamieni w momencie opuszczenia budynku, ponieważ inne znaleziska in situ są wyraźnie nieliczne na poziomy podłóg. Göbekli Tepe dostarczyło wyraźnych dowodów na celowe osadzanie innych obiektów kultury materialnej, zwłaszcza rzeźb i fragmentów płaskorzeźb [ 49 , 85 ].

Jeżeli można przyjąć, że dachy i otwarte przestrzenie na tarasach wokół niziny z monumentalną zabudową [ 56 ] ( ryc. 6B ) to miejsca przetwarzania zbóż, to ustawienie to mogłoby sugerować związek pomiędzy wykonywaną pracą a monumentalne budowle. Być może żywność była przetwarzana na potrzeby działań wewnątrz tych budynków. Jak już wskazano, do niżej położonej kotliny z monumentalną zabudową można było dotrzeć schodami wbudowanymi w ścianę tarasową ( ryc. 6B ). Oczywiście taki scenariusz pozostaje na razie hipotetyczny.

Dyskusja

To zintegrowane naukowe podejście archeologiczne po raz pierwszy stworzyło podstawę do oceny roli zbóż w Göbekli Tepe. Masowa obecność urządzeń do rozdrabniania oraz standaryzacja produkcji i stosowania kamieni ręcznych wskazują na masową obróbkę zbóż w warstwie II. Świadczą o tym ślady użytkowania oraz obecność fitolitów w próbkach z ich powierzchni.

Chociaż zwęglone szczątki roślin są rzadkie, prawdopodobnie ze względu na procesy formowania się terenu, analizy fitolitu potwierdzają znaczną obecność zbóż we wszystkich warstwach w Göbekli Tepe. Natomiast w budynku D na urządzeniach szlifierskich z najgłębszej warstwy, co wydaje się mieć związek z częściowo zamierzonym uzupełnieniem konstrukcji, również widać ślady ochry. Częściowa współczesność warstw III i II, jak wskazują dane radiowęglowe [ 81 ] oraz analizy historii zabudowy [ 56 ], może oznaczać, że przetwórstwo zbóż prowadzono głównie w budynkach prostokątnych. Przed budową prostokątnych budynków otwarte przestrzenie pomiędzy monumentalnymi budynkami lub obok nich mogły służyć jako obszary działalności przetwórstwa zbóż. Ponadto niektóre elementy podłoża skalnego na wapiennych płaskowyżach otaczających to miejsce [ 79 ] są porównywalne z tym, co zinterpretowano jako „zaprawy wykute w skale” w południowym Lewancie [ 31 ]. Ale nawet jeśli skupimy się wyłącznie na narzędziach mobilnych używanych do przetwarzania zbóż, ich pozornie duża liczba sugeruje wysoką intensywność przetwarzania i wykorzystania zbóż w całej historii obiektu.

Podczas eksperymentów zaobserwowaliśmy, że wahadłowe, dwukierunkowe ruchy mielenia są najskuteczniejszą metodą mielenia i produkcji drobnoziarnistej mąki. 500 g samopszy przetworzono w ciągu 40–60 minut, uzyskując około 500 g mąki (mielone zboża zmieszane z cząstkami pestek). Zatem pojedynczy kamień handlowy typu 1 lub 2 – zastosowany dwukierunkowo – mógł zatem wyprodukować średnio 4800 g mąki w ciągu ośmiu godzin pracy. Jeśli założymy, że jedna osoba potrzebuje od 500 g do 1000 g zbóż dziennie jako składników odżywczych do przeżycia [ 46 ], ilość ta wystarczyłaby do wyżywienia od pięciu do dziesięciu osób. Trudno jest jednak ustalić liczbę kamieni szlifierskich używanych jednocześnie w dowolnym etapie budowy. Elementy mieszkalne współczesne starszym fazom monumentalnych budynków nie zostały jeszcze jednoznacznie zidentyfikowane. Nie wszystkie budynki poziomu II były wykorzystywane do prowadzenia działalności gospodarczej i, jak wyjaśniono powyżej, trudno jest określić, ile „gospodarstw domowych” mogło znajdować się w tym samym czasie. Bardziej szczegółowe badanie diachroniczne porównujące różne współczesne inwentarze „gospodarstwa domowego”, przeprowadzone przez K. Wrighta [ 114 ] dla Çatalhöyük, nie jest zatem możliwe w Göbekli Tepe.

Jednakże ogólna liczba 7268 analizowanych narzędzi szlifierskich z Göbekli Tepe wydaje się być zbyt duża do prostego codziennego użytku, biorąc pod uwagę ich stosunkowo wysoką produktywność. Trudno jest dokonać porównań z innymi (częściowo) współczesnymi miejscami, ponieważ często w raportach nie jest jasno określona całkowita ilość sprzętu do mielenia, a chociaż plany pokazują całkowity odsłonięty obszar, nie wspomina się o ilości wydobytych osadów. Davis opisał 869 kompletnych lub fragmentarycznych kamieni ręcznych i 479 płyt szlifierskich (7 całych) dla Çayönü [ 45 ]. W Jerf el Ahmar odnaleziono 400 żarn [ 30 ]. Próbka kontekstualizowanego materiału Wrighta [ 114 ] z Çatalhöyük obejmuje 1129 żarn/płyt, 26 szorstkich i 168 kamieni ręcznych. Zespoły PPNB z południowego Lewantu nie przekraczają 500 kamieni szlifierskich na stanowisko, a nawet późne zespoły PPNB mają nie więcej niż 1000 kamieni szlifierskich [ 115 ]. Istnieje jednak kilka czynników wpływających na rozmieszczenie i zagęszczenie kamieni mielących, takich jak liczba mieszkańców stanowisk, dostęp do surowców do ich produkcji, wpływ technologii leczniczych na ich częstotliwość, warunki środowiskowe i preferencje kulinarne. Na obieg obiektów wpływają również procesy powstawania stanowisk i czynniki pozdepozycyjne, wpływając na każde porównanie częstotliwości względnych i/lub bezwzględnych. Nie da się określić ilości jednocześnie używanych kamieni szlifierskich . Jednakże lepiej zachowane i intensywnie wykopane prostokątne budynki w Göbekli Tepe wytworzyły średnią liczbę 2 kamieni szlifierskich/m ³ , co na obecnym stanie badań wydaje się bardzo wysokie jak na ten czas i region. Budynek D posiada średnio 2,45 kamieni szlifierskich/m ³ . Ale chociaż istnieje duża koncentracja narzędzi do niektórych czynności domowych, takich jak szlifowanie – a także polowanie [ 61 ] – w obu warstwach II i III brakuje innych kategorii kultury materialnej (kostne czubki i szydła są bardzo rzadkie, a gliniane figurki są całkowicie brak) [ 52 ]. Na miejscu wykonywano jedynie wybrane zadania domowe. Jak wspomniano, nie ma również dowodów w postaci palenisk lub kominków wskazujących na możliwość gotowania w ustalonych miejscach wewnątrz lub na zewnątrz prostokątnych budynków lub w monumentalnych okrągłych konstrukcjach. Interpretując masową obecność sprzętu do mielenia, należy zatem wziąć pod uwagę specyfikę Göbekli Tepe, ponieważ różni się ono pod wieloma względami od innych stanowisk neolitycznych.

W Göbekli Tepe występuje duże skupisko charakterystycznej architektury, często nazywanej „budynkami specjalnymi”, która nie powtarza charakterystycznych planów budynków mieszkalnych ze współczesnych osiedli. W miejscach szeroko wykopanych osad, takich jak Nevalı Çori [ 53 ] czy Çayönü [ 60 ], znajduje się jeden „specjalny budynek” na fazę osadnictwa, podczas gdy w Göbekli Tepe znajduje się kilka, prawdopodobnie współczesnych [ 56 , 64 ] budynków tego typu, z których prawdopodobnie korzystały różne grupy ludzi . W przypadku odkrytych dotychczas budynków zaobserwowaliśmy pewne prawidłowości w dekoracji 69 znanych filarów – głównie z motywami zwierzęcymi, ale także ze znakami abstrakcyjnymi [ 49 , 58 , 116 ]. O ile w budynku A dominują wizerunki węża, o tyle w budynku B dominują lisy. W budynku C rolę przejmują dziki, a w budynku D obraz jest bardziej zróżnicowany, a ptaki, zwłaszcza sępy, odgrywają znaczącą rolę. W budowaniu H koty mają znaczenie. Widzimy te różnice w ekspresji figuratywnej jako dowód na to, że różne grupy ludzi ozdabiają budynki symbolicznymi zwierzętami, centralnymi dla ich tożsamości grupowej [ 49 , 58 , 116 ]. Göbekli Tepe wyprodukowało także szeroką gamę dzieł sztuki stacjonarnych i przenośnych, znacznie przewyższających liczbę znalezisk z innych współczesnych miejsc. Wiele przedstawień zwierzęcych i ludzkich jest wyraźnie zaznaczonych jako męskie, prawie nie ma przedstawień kobiecych [ 64 , 52 ], co jest sytuacją odwrotną do materiałów znanych ze współczesnych osad. Odległe położenie Göbekli Tepe na jałowym grzbiecie górskim jest bardzo niezwykłe w porównaniu z otoczeniem współczesnych osad neolitycznych, które regularnie znajdowały się w pobliżu źródeł wody. W pobliżu Göbekli Tepe nie są znane żadne źródła. Dziś w odległości ok. 3 km na zachód; najbliższe jeziora wylotowe znajdują się ok. 5 km dalej w Eden na północnym wschodzie i Germuş na południowym zachodzie [ 117 ]. Istnieją dowody na istnienie systemu prawdopodobnie neolitycznych cystern na wapiennych płaskowyżach na zachód od stanowiska [ 117 ]. Całkowita pojemność znalezionych dotychczas cystern wynosi 153 m ³. Ogranicza to możliwą liczbę osób stale przebywających na miejscu, ponieważ woda deszczowa będzie stale dostępna wyłącznie w okresie jesienno-zimowym w celu ponownego napełnienia cystern. Postrzegamy te osobliwości jako dowód na istnienie wyspecjalizowanego miejsca o dużej koncentracji „budynków specjalnych”. Nie wyklucza to jednak możliwości, że w Göbekli Tepe faktycznie mieszkała mniejsza grupa osób na stałe. Część budynków warstwy II ma charakter domowy, a ich istnienie pokrywa się z budynkami monumentalnymi, choć nie znamy jeszcze architektury krajowej współczesnej starszym fazom tych ostatnich.

Budowa monumentalnej architektury w Göbekli Tepe i innych podobnych miejscach w jego pobliżu [ 118 ] wymagałaby zatrudnienia setek ludzi, nawet według ostrożnych szacunków [ 52 , 116 ]. Jednym z modeli wyjaśniających współpracę w małych społecznościach są zrytualizowane uczty pracownicze. M. Dietler i E. Herbich definiują uczty pracownicze jako wydarzenia, podczas których „komensalna gościnność wykorzystywana jest do organizowania ochotniczej pracy zbiorowej”, zachętą do wspólnej pracy jest perspektywa dużych ilości jedzenia i napojów [ 119 ] . Uczty w pracy mogą zmobilizować setki ludzi poprzez sieci pokrewieństwa lub przyjaźni, są tymczasowo ograniczone i po ich zakończeniu nie pozostają żadne zobowiązania. Liczba mobilizowanych osób zależy bezpośrednio od ilości i jakości dostarczonej żywności i napojów. Głównym archeologicznym wyznacznikiem uczt byłby dowód obecności większej ilości artykułów spożywczych i narzędzi, niż potrzeba mieszkańcom danego miejsca do utrzymania. Przedstawiliśmy dowody dotyczące Göbekli Tepe, które pasują do tego wzorca żywności roślinnej. Aby scharakteryzować intensywną produkcję w Göbekli Tepe, pomocne jest porównanie z Jerfem el Ahmarem. Chociaż istnieją podobieństwa w strukturze terenu (prostokątne budynki do przetwarzania roślin obok okrągłych budynków), istnieje jedna istotna różnica: w Göbekli Tepe nie zidentyfikowano żadnych dużych silosów. Produkcja nie była przeznaczona do przechowywania, ale do bezpośredniego użycia.

K. Twiss [ 120 ] argumentował, że mięso jest często najczęstszym pożywieniem na ucztach, a duże zwierzęta mają często szczególne znaczenie, ponieważ dostarczają dużych ilości mięsa, a także – ze względu na niebezpieczeństwo, jakie wiąże się z ich zabijaniem – także prestiżu dla myśliwych. Dla wczesnego neolitu podkreśla znaczenie tura, który odgrywa także dużą rolę w obrazowości PPN i depozytach rytualnych [ 76 ]. W Göbekli Tepe tura zajmuje drugie miejsce wśród gatunków, na które poluje się [ 58 ], ale znacznie bardziej imponująca jest ilość kości gazeli [ 75 ]. Gazela jest wędrowna; łatwo dostępne dostawy mięsa gazeli na dużą skalę były dostępne od połowy lata do jesieni [ 75 ]. Masa znalezionych kości wskazuje na masowe morderstwa, które miały miejsce w tym krótkim okresie roku. Chociaż prestiżowy aspekt polowania na grubego zwierza, takiego jak tura, jest oczywisty, tury dostarczają również dużo tłuszczu, niezbędnego ludziom do przetrwania zimowych miesięcy, niezależnie od tego, ile faktycznie przebywało na danym terenie [ 76 ] . Polowania na dużą liczbę gazeli i dzikiego osła azjatyckiego, trzeciego ważnego gatunku w Göbekli Tepe, nie można jednak wytłumaczyć „poszukiwaniem tłuszczu” [ 76 ]. Jest prawdopodobne, że polowano na nie w celu dostarczenia dużej ilości mięsa w sezonowych szczytach użytkowania obiektu [ 76 ], które identyfikujemy jako święta pracy.

Kolejnym ważnym aspektem biesiad są napoje alkoholowe [ 119 , 120 ], a ich produkcja jest ważnym zastosowaniem zbóż. Opublikowano wstępne dowody na spożycie alkoholu w Göbekli Tepe [ 51 ]. Konsumpcja podczas uczt może wiązać się ze specjalnymi przyborami do serwowania [ 120 ]. Göbekli Tepe wyprodukowało około 80 fragmentów kamiennych naczyń do picia [ 72 ]. Naczynia są cienkościenne i wykonane częściowo z odmian „greenstone”. Około połowa fragmentów była dekorowana. Fragmenty naczyń kamiennych pojawiają się we wszystkich warstwach Göbekli Tepe; niektóre noszą ślady naprawy (otwory do łączenia fragmentów), a niektóre zostały ponownie wykorzystane jako „prostownice wałów”. Jedno i drugie prawdopodobnie wskazuje na wysoką wartość surowca.

Oprócz jedzenia i napojów Twiss identyfikuje szczególne otoczenie fizyczne, rytuał/występy i upamiętnianie jako kluczowe wskaźniki potwierdzające ucztę w zapisach archeologicznych [ 120 ]. Jak szczegółowo omówiono w innym miejscu, wiele z tych wskaźników odpowiada dowodom Göbekli Tepe [ 51 , 72 , 73 , 116 ]. W Göbekli Tepe niemieszkalne monumentalne budynki z ławkami wskazują na pewnego rodzaju zgromadzenie, podczas gdy rytuały i występy wewnątrz lub w pobliżu tych budynków podkreślają dowody w postaci kilku miniaturowych kamiennych masek, sugerujących maskaradę [ 121 ] . Zakładamy, że kamienne maski są miniaturowymi przedstawieniami prawdziwych, faktycznie noszonych masek organicznych, ponieważ istnieją dalsze wskazówki dotyczące znaczenia maskarady. Już wcześniej zauważono, że przedstawienia żurawi w Göbekli Tepe przedstawiają ludzkie nogi – podczas gdy anatomia innych ptaków jest przedstawiona prawidłowo – i dlatego rzeczywiście mogą wskazywać na zamaskowanych ludzi [ 64 ].

Zatem w Göbekli Tepe mamy dowody na ucztowanie, wstępnie obejmujące spożywanie napojów fermentowanych, jako zachętę do udziału w pracach budowlanych na dużą skalę. Konieczność zapewnienia pożywienia i napojów na te biesiady pracownicze skutkowałaby koniecznością dostaw żywności na dużą skalę i jej przetwarzania w określonych terminach, co wyjaśniałoby po raz pierwszy analizowaną tutaj niezwykle dużą liczbę dedykowanych narzędzi do obróbki zbóż . K. Schmidt postawił hipotezę, że ilość pożywienia potrzebnego na uczty pracownicze mogła być czynnikiem przyczyniającym się do poszukiwania bardziej niezawodnych źródeł pożywienia i ostatecznie do udomowienia [ 64 ]. Nasze badanie dodatkowo potwierdza jego tezę, że ucztowanie było ważną praktyką społeczną i wyjaśnia możliwość prowadzenia działań budowlanych na dużą skalę w Göbekli Tepe. Jednak nasze ustalenia sugerują raczej, że takie święta odbywały się strategicznie w porach roku sprzyjających naturalnej dostępności pokarmu roślinnego i mięsa, od połowy lata do jesieni.

Wiele wcześniejszych prac skupiało się na szczególnym charakterze Göbekli Tepe jako ośrodka kultowego. Nowe i szczegółowe zaangażowanie w te aspekty miejsca, które dotychczas nie znajdowały się w centrum uwagi, pomaga wypełnić luki i zmodyfikować tę interpretację. Nadal wierzymy, że monumentalne okrągłe budynki służyły celom rytualnym, a nie tylko misternie zdobionymi przestrzeniami mieszkalnymi [ 122 ], ale musimy przejść do bardziej zintegrowanego spojrzenia na czynności domowe i rytualne w tym miejscu [ 123 ], korzystając z nowo dostępnych metod naukowych i integrując nowe spostrzeżenia z ostatnich prac w regionie.

• Laura Dietrich  ,
• Julia Meister  ,
• Oliver Dietrich ,
• Jens Notroff ,
• Janika Kiep ,
• Julia Heeb ,
• André Beuger ,
• Brigitta Schütt 

Informacje pomocnicze

Podziękowanie

Artykuł ten dedykujemy pamięci Klausa Schmidta (1953–2014). Lee Clare, Ricardo Eichmann i Moritz Kinzel przeczytali i skomentowali wcześniejsze wersje rękopisu; jednakże cała odpowiedzialność za treść tego wkładu spoczywa na autorach. Dziękujemy Eszter Bánffy za jej wsparcie oraz Nilsowi Schäkelowi i Hajo Höhler-Brockmannowi za przygotowanie modeli 3D. Korektę rękopisu przeprowadziły Julia Heeb i Katharine Thomas. Autorzy są wdzięczni Generalnej Dyrekcji Starożytności Turcji za uprzejme pozwolenie na prowadzenie badań w Göbekli Tepe we współpracy z Muzeum Şanlıurfa.