Przestrzenne modernistyczne architektoniczne koncepcje artystyczne / T V Gudkova i A A Gudkov

Le Corbusier, Villa Savoye

Abstrakt

Tłumaczenie [Tłumacz DeepL]

1. Wprowadzenie

Przestrzeń jako pojęcie architektoniczne przejawiła się wyraźnie w pierwszej tercji XX wieku. To właśnie w tym okresie nowe koncepcje i idee architektoniczno-przestrzenne zostały nie tylko teoretycznie skonceptualizowane, ale także wprowadzone w życie przez współczesnych architektów. „Z reguły F.L. Wright (architektura organiczna), Le Corbusier (zasady geometryczne), Mies Van de Rohe (wolna przestrzeń) są zwykle nazywani pierwszymi z nich „[1]. Z. Gideon w swojej książce „Przestrzeń. Czas. Architektura” [2] klasyfikuje koncepcje przestrzenne w następujący sposób: pierwszą koncepcją przestrzeni architektonicznej jest koncepcja przedrenesansowa, kiedy w nieskończonej przestrzeni zewnętrznej przestrzeń wewnętrzna nie była wyrażona maksymalnie. Drugą koncepcją jest koncepcja renesansowa, kiedy uwaga była skupiona na wyizolowanej przestrzeni wewnętrznej; trzecią koncepcją przestrzenną jest koncepcja modernizmu, która była przygotowywana w okresie klasycznym, ale zaczęła się aktywnie kształtować na początku XX wieku. Jej główne cechy to nieskończoność i wielość punktów widzenia i postrzegania, a także przenikanie się tego, co zewnętrzne i wewnętrzne [3]. „Brak inercji przestrzennej, a przeciwnie – przestrzenno-formująca aktywność bryły architektonicznej stała się charakterystyczną cechą architektury modernistycznej zarówno w jej wczesnej, awangardowej fazie, jak i w stanie dojrzałym” [3]. Główne cechy trzeciego typu przejawiały się w pracach takich architektów modernistycznych jak Le Corbusier, Frank Lloyd Wright, Mies van der Rohein.

A.G. Rappoport w swojej recenzji „Concepts of Architectural Space” [4] nakreślił podstawowe pojęcia przestrzeni architektonicznej, które dały możliwość jej opisu:
1. Idee morfologiczne umożliwiają opisanie parametrycznych właściwości formy przestrzennej, analizę i konstrukcję efektywnych struktur funkcjonalno-planistycznych, tworzenie proporcjonalnych wzorców w budowie przestrzennej formy architektonicznej.
2. Idee symboliczne pozwalają interpretować przestrzeń jako tekst symboliczny, uwzględniając zatem nie tylko symbole przedmiotowe, plastyczne i figuratywne, ale także odległości, kierunki, formy interpozycji elementów przestrzeni architektonicznej. Dają też możliwość scharakteryzowania znaczenia formy przestrzennej.
3. Idee fenomenologiczne opierają się na przyporządkowaniu intersubiektywnych, a zarazem stabilnych form w strumieniu bezpośrednich wrażeń przestrzennych. Rezonując w przestrzeni architektonicznej, formy te dają początek aktywnym skojarzeniom figuratywnym, tworząc sensoryczne doświadczenie indywidualnych wrażeń.

2. „Misja przestrzenna” architektury modernistycznej

Wyznaczając zupełnie nowy okres w historii architektury, program modernizmu skupił się na przestrzeni jako najważniejszej części architektury, posługując się językiem jej morfologicznych, symbolicznych i fenomenologicznych opisów (wg A.G. Rappoporta).

Reprezentacje morfologiczne oznaczały, że przestrzeń architektoniczną tworzą nie tylko stałe masy strukturalne, przestrzenne struktury ogrodzeniowe, ale także dynamiczne procesy aktywności ludzkiej, które rozwijają się w nich i między nimi. Jednocześnie wewnętrzna przestrzeń architektoniczna jest pustką pomiędzy masami konstrukcyjnymi chroniącymi ją od zewnątrz. I może być interpretowana jako analog „pustki” na dwa różne koncepcyjne sposoby – jako statyczna przestrzeń uformowana za pomocą osłaniających ją od zewnątrz mas konstrukcyjnych oraz jako dynamiczna przestrzeń ludzkiego ruchu i aktywności zachodzącej wewnątrz. Ta ostatnia stała się bardzo istotna dla współczesnych architektów.

Symboliczne wyobrażenia o przestrzeni architektonicznej były realizowane przez architektów-modernistów poprzez pojęcie „wolności”. Po pierwsze, oprócz czynników środowiskowych, stopnie swobody przestrzeni architektonicznej określane są przez kontekst kulturowy i historyczny. Zamiast niego moderniści zaprezentowali społeczeństwu architekturę pozakontekstową, niezależną od miejsca i kontekstu historycznego, przygotowując tym samym grunt pod rozprzestrzenianie się stylu międzynarodowego na całym świecie. Po drugie, stopnie swobody przestrzeni architektonicznej są historycznie konkretne i odpowiadają temu, co oferują modele zachowań życia społecznego i prywatnego warstw społecznych. Ponadto „stopnie wolności” przestrzeni architektonicznej pokazują hierarchię społeczną odpowiadającą danemu okresowi historycznemu. Dlatego modernistyczna wolność w przestrzeni architektonicznej przejawiała się nie tylko poprzez rozszerzenie przestrzennych granic wewnętrznych i zewnętrznych, ale także poprzez pojęcie „autonomii”, interpretowanej jako niezależność od czynników naturalnych, społecznych, ekonomicznych i politycznych. W zakres projektowania weszły mieszkania dla różnych warstw społecznych (wille dla bogatych, domy wiejskie dla klasy średniej, komórki mieszkalne dla nisko dochodowych segmentów społeczeństwa). Na tej podstawie zaczął się kształtować nowy styl życia różnych warstw społecznych. Koncepcja wolności najpełniej realizowała się w projektowaniu willi dla klasy najwyższej.

Fenomenologiczne poglądy modernistów opierały się na humanistycznej treści wewnętrznej przestrzeni architektonicznej. Są to zmysłowe doświadczenia dotyczące.
1) maksimum i minimum przestrzeni życiowej,
2) rozwiniętych i ograniczonych relacji przestrzennych i kierunków aktywności społecznej w jej obrębie
3) możliwości nieograniczonego rozszerzania wewnętrznych granic przestrzennych na przestrzeń otaczającą przy pomocy twórczej aktywności człowieka ukierunkowanej na urbanistyczne i techniczne aspekty kultury. Jednocześnie zewnętrzna przestrzeń architektoniczna traktowana była jako środowisko architektury, które oddziałuje na wewnętrzną przestrzeń architektoniczną, stapiając się z nią. A forma architektury jest jak granica, której zadaniem jest zjednoczenie tego, co wewnętrzne z tym, co zewnętrzne.

Czołowi architekci-moderniści mogli realizować swoje pomysły na przestrzeń w budynkach, które uznawane są za ikony stylu. Dla Le Corbusiera była to Villa Savoy, dla Wrighta – Fallingwater (Dom nad wodospadem), dla Miesa van der Rohe – Farnsworth House.

Skumulowany efekt społeczny architektury modernistycznej koncentruje się na problemach przestrzeni, wyrażających się w kształtowaniu funkcji struktur przestrzennych i symultaniczności czasoprzestrzeni z nią powiązanej. Wskazują na to tacy autorzy jak Z. Gideon, I.A. Azizyan, I.A. Dobritsyna, G.S Lebedeva, V.L. Hate i etc. [2- 9]. Początek tego został położony w sztuce kubistów, którzy nie dążyli do zachowania postrzegania przestrzeni z jednego punktu widzenia i trzech współrzędnych przestrzennych. Opierając się na koncepcji jednoczesności przestrzeni i czasu, dodali czwartą współrzędną (czas). Przez kubistów jednoczesność była badana w modelowaniu przestrzeni, a futuryści badali ją badając proces ruchu. Koncepcja czasoprzestrzeni została podchwycona przez czołowych architektów modernistycznych.

2.1. Koncepcja czasoprzestrzenna Le Corbusier, Villa Savoye,1928-1931

Le Corbusier [10], jeden z ojców modernizmu architektonicznego, postawił przed sobą zadanie stworzenia przestrzeni architektonicznej o nowoczesnych funkcjach. Morfologiczne opisy koncepcji przestrzennej Le Corbusier przedstawił w pięciu zasadach jedności architektury i wzornictwa. Relacje przestrzenne pomiędzy tym, co wewnętrzne, a tym, co zewnętrzne, kształtowane są przez niego za pomocą                                                        kolumny, która stoi swobodnie w przestrzeni mieszkania;                                               niezależności funkcjonalnej ramy i ściany (nie tylko ściany zewnętrznej, ale także wewnętrznych przegród przestrzeni);                                                                             swobodnego planu, który pozwala na modelowanie dowolnych przestrzeni wewnątrz budynku;                                                                                                                     swobodnej fasady, dzięki której połączenie pomiędzy tym, co wewnętrzne, a tym, co zewnętrzne, może nastąpić dzięki taśmowym przeszkleniom i szklanym przegrodom;           wyeksploatowanego dachu, który jest aktem dodatkowego przestrzennego otwarcia domu „w górę” [2, s.300].

W książce „Urbanistyka” Le Corbusier stawia tezy, które łączą go z artystami będącymi w czołówce sztuki:                                                                                                           „Plan rozwija się od wnętrza do zewnątrz … To, co zewnętrzne, wypływa z tego, co wewnętrzne” [11, s. 241-242].                                                                                       „Środowisko zewnętrzne jest jednocześnie środowiskiem wewnętrznym” [11, s.245].       „Architektura jest postrzegana w ruchu” [11, s.252].

Rysunek 1. Le Corbusier, Villa Savoye, 1928-1931.

Obiektem, który najpełniej ucieleśniał podstawowe zasady nowoczesnej przestrzeni architektonicznej była Villa Savoy, rysunek 1. Kompozycja willi wykonana jest zgodnie z koncepcją czasoprzestrzenną: dom jest kubiczną bryłą na filarach, której część jest wycięta, co pozwala słońcu oświetlać wnętrze willi w godzinach porannych; hol wejściowy znajduje się po północno-zachodniej stronie budynku, ale aby dostać się do niego z drogi, należy ominąć dom od strony południowej; poziome prostokątne wycięcia ramowe w ścianach, poziome okna przesuwne oraz szklana przegroda pozwalają na połączenie przestrzeni wewnętrznej z zewnętrzną; rampa wewnątrz domu daje możliwość niemal niezauważalnego przejścia z jednego piętra na drugie, spiralne schody łączące wszystkie kondygnacje ułatwiają szybkie przemieszczanie się [2, 10-14].

„Wolne” planowanie demonstrowało ideę swobody (niezależność ścian od szkieletu budynku, przesuwne ścianki działowe, swobodne strefowanie dużych przestrzeni, możliwość indywidualnego umieszczania ścianek działowych), swobodnej organizacji własnego środowiska funkcjonalnego z możliwością zmiany liczby stref i ich lokalizacji, a także swobody przestrzennej uzyskanej dzięki braku znanych granic (okien i ścian). Pozwoliło to stworzyć nie tylko jedność wewnętrznych przestrzeni nieprywatnych, ale także dodać do nich alians z przestrzenią zewnętrzną dzięki transparentnej, przeglądanej fasadzie. Transparentna fasada nie tylko stworzyła maksymalny dostęp do naturalnego światła i komunikacji z otoczeniem, ale także ukazała ideę posiadania dużej przestrzeni.

Villa Savoye stała się wynikiem ucieleśnionej koncepcji, opartej na ruchu i czasowej rytmice przestrzeni architektonicznej „od środka na zewnątrz”.

2.2. Koncepcja przestrzeni integralnej Frank Lloyd Wright, Fallingwater (Kaufmann Residence), 1935- 1938

Jaskrawymi przykładami realizacji koncepcji „czasoprzestrzeni” w architekturze były pomysły Franka Lloyda Wrighta, który w pierwszych dekadach XX wieku stosował w swoich domach pionowe i poziome płaszczyzny, które „unosiły się” w powietrzu [2]. W kreacjach architektonicznych Wrighta od domów na prerii po Fallingwater związek między naturą a architekturą był reprezentowany jako wizualnie odczuwalna fuzja tego, co wewnętrzne i zewnętrzne, rysunek 2.

Idea prymatu przestrzeni architektonicznej przejawia się u niego poprzez zasadę integralności wewnętrznej i zewnętrznej oraz poprzez formułę „od wewnątrz do zewnątrz” [14-16]:
1. Prymat wewnętrznej przestrzeni architektonicznej nad zewnętrzną: tak naprawdę liczy się wewnętrzna przestrzeń domu, ale nie jego dach, ściany czy jego zewnętrze.
2. Jedność przestrzeni wewnętrznej: przestrzeń wewnętrzna musi być pojedyncza (nie podzielona na zamknięte izolowane pomieszczenia, ale podzielona na odrębne części połączone w jedną całość).
3. Relacja między przestrzenią wewnętrzną i zewnętrzną architektury: przestrzeń wewnętrzna jest częścią pojedynczej przestrzeni naturalnej, więc nie powinna być zamknięta, ale musi być połączona z przestrzenią zewnętrzną.

Rysunek 2. Frank Lloyd Wright, Fallingwater (Kaufmann Residence), 1935-1938 r.

Integralne powiązanie przestrzeni wewnętrznej i zewnętrznej zostało ukształtowane dzięki podstawowej zasadzie struktury konstrukcyjno-przestrzennej budynku. Polega ona na tym, że nakładkami są konsolowe płyty żelbetowe, które wystają z masywu centralnego na różnych poziomach i w różnych kierunkach. Wyznacza to poziomą dynamikę ruchu wzroku osoby z zewnątrz. Dynamikę tę wzmacnia „płynąca” przestrzeń wewnętrzna. Dodatkowo salon, dzięki szklanym drzwiom i dużemu witrażowi połączony jest z przestrzenią tarasów, a także dzięki schodom – ze strumieniem, co wzmacnia to wrażenie. Wszystko to świadczy o wartości swobody przestrzennej i wartości posiadania przestrzeni. Kaufmann Residence stała się ucieleśnieniem koncepcji przestrzeni integralnej, gdzie przestrzeń wewnętrzna i zewnętrzna są częściami jednej całości. 2.3. Koncepcja przestrzeni uniwersalnej Mies van der Rohein, Farnsworth House, 1946-1951 Mies van der Rohein, twórca architektury międzynarodowej i ojciec minimalizmu, realizował koncepcję przestrzeni architektonicznej poprzez jej uniwersalność i strukturę. Do podstawowych zasad swojej koncepcji przestrzeni odniósł:
 „przejrzysta” konstrukcja – projekt spełniający współczesne standardy, którego podstawą jest wolny plan;
 swobodny plan oparty na „przejrzystej” konstrukcji (projekcie) – swobodny plan, który wymaga, aby niezbędne w rozwiązaniu architektonicznym elementy zamknięte wyróżniały się na tle ściany zewnętrznej;
 nietypowy kąt prosty, oparty na wycofaniu jednej ściany po drugiej;
 przestrzeń uniwersalna – praktyczna i ekonomiczna przestrzeń, której można nadać różne funkcje; budynek, który prezentuje duże pomieszczenie z otwartą przestrzenią [17-18].

Rysunek 3. Mies van der Rohein, Farnsworth House, 1946-1951.

Uniwersalną przestrzeń uzyskano za pomocą ośmiu metalowych stelaży i trzech płaszczyzn poziomych, z których dwie zawieszone są między kolumnami, nie opierając się, lecz dotykając ich, a trzecia płaszczyzna organizuje ganek-taras. Pomiędzy dwoma głównymi płaszczyznami poziomymi znajduje się „przestrzeń uniwersalna”, w której znajdują się ledwie widoczne strefy – salon, sypialnia i kuchnia Tylko łazienka ma wyraźnie określone granice. Na całym obwodzie równoległobok wyłożony jest szkłem. Dom nie ma podpór narożnych, co stwarza efekt unoszenia się w powietrzu, a brak widocznych granic domu powoduje ruch w płaszczyźnie poziomej. Wybudowany dom rozczarował klienta, który spodziewał się zobaczyć połączenie nowoczesnych udogodnień konsumenckich. Ale wyrażał jedną z głównych koncepcji Miesa van der Rohena – ideę maksymalnej wolności poprzez rozpuszczenie samej architektury w „nic” [14].

Farnsworth House może być postrzegany jako koncepcja przestrzeni uniwersalnej, w której ucieleśniona została idea „rozpuszczenia” przestrzeni wewnętrznej w przestrzeni zewnętrznej.

3. Podsumowanie

Le Corbusier, Frank Lloyd Wright, Mies van der Rohein wskazywali na humanistyczną misję przestrzenną nowoczesnej architektury, łącząc ją z ideą wolności, swobody bez zwyczajowych granic (zwarta monumentalna ściana nośna i konstrukcja słupowo-ryglowa), co pozwalało na wypływanie przestrzeni wewnętrznej na zewnątrz i stwarzało efekt jej maksymalnego i nieograniczonego rozszerzania. Obecność wewnętrznych zunifikowanych przestrzeni i przekształcalnych przegród stworzyła dodatkowe relacje przestrzenne ruchu i aktywności człowieka, przekształciła statyczną przestrzeń w dynamiczną, co odpowiadało mobilnemu stylowi życia współczesnego człowieka. Yu. M. Lotman w artykule „Art Ensemble as Living Space” [8] zwrócił uwagę, że kulturowa przestrzeń społeczna nie powinna być rozpatrywana w oderwaniu od zachowań człowieka w tej przestrzeni. Dedukując zatem przestrzenną specyfikę architektury w jej społecznym aspekcie, można zrozumieć, że architekci-moderniści nie stworzyli niczego zupełnie nowego, ale zradykalizowali osadzone w przestrzeni architektonicznej znaczenia, koncentrując swoją uwagę na urbanistycznych i technicznych aspektach kultury.

Tworząc wspólną modernistyczną koncepcję przestrzeni, mistrzowie architektury ucieleśniali ją na różne sposoby. I tak koncepcja czasoprzestrzeni Le Corbusiera opierała się na ruchu i tempie-rytmice przestrzeni architektonicznej „od wewnątrz do zewnątrz”. Koncepcja przestrzeni integralnej Franka Lloyda Wrighta zakłada, że przestrzenie wewnętrzne i zewnętrzne są częściami tej samej całości. Koncepcja przestrzeni uniwersalnej Miesa van der Rohena podsumowała cały proces. Mistrzowi udało się zrealizować ideę minimum zmaksymalizowanego, – „rozpuścił” to co wewnętrzne w zewnętrznym i ujednolicił całą przestrzeń. Koncepcje te pozwoliły stopniowo ukształtować wspólne cechy właściwe dla architektury modernizmu.

Cechy architektury modernizmu, które ukształtowały się na podstawie koncepcji przestrzennych czołowych architektów nowoczesnych, są następujące:
 Uproszczenie powiązań funkcjonalnych przejawiało się poprzez łączenie poszczególnych pomieszczeń w jedną przestrzeń;
 Zanikanie granic między tym, co wewnętrzne, a tym, co zewnętrzne, wyrażało się w postaci topograficznej ciągłości przestrzeni zewnętrznych i wewnętrznych;
 Związek architektury ze środowiskiem naturalnym powstawał poprzez interakcję przestrzeni wewnętrznej i zewnętrznej, poprzez „przepływ” przestrzeni wewnętrznej na zewnątrz i zewnętrznej do wewnątrz [14,18-20].

Bibliografia

[1] Lapshina E G 2014 Analiza koncepcji przestrzennych w architekturze XX wieku Arhitekton 45
[2] Retrieved from http://archvuz.ru/sites/archvuz.ru/files/pdf/ArchPHE%2345pp018- 027Lapshina.pdf
[3] Gideon Z 1984 Space, time, architecture (Мoscow: Stroyizdat) p 455 Retrieved from http://tehne.com/library/gidion-z-prostranstvo-vremya-arhitektura-moskva-1984
[4] Azizyan I A, Dobritsyina I A i Lebedeva G S 2002 Teoria kompozycji jako poetyka architektury (Мoscow: Progress -Traditsiya) p 568
[5] Rappoport A G 1988 Koncepcje przestrzeni architektonicznej.Centrum Informacji Naukowej i Technicznej (CSTI) Państwowego Komitetu Architektury. Informacje o badaniach. Seria 1. Theory and history of architecture (Мoscow) Retrieved from http://papardes.blogspot.ru/2009/11/blog-post_28.html.
[6] Rappoport A G 1971 O metodach i kryteriach analizy w architekturze (do problemu teorii projektowania) Architecture USSR 10 pp 34-37.
[7] Hate V L 1996 Architektura współczesna jako przedmiot badań historycznych Dziedzictwo architektoniczne (Moskwa: Instytut Badawczy teorii architektury i urbanistyki) 40 s 201-212.
[8] Ikonnikov A B 2006 Przestrzeń i forma w architekturze i urbanistyce (Moskwa: URSS)
[9] Ikonnikow A B 1986 Funkcja, forma, obraz w architekturze (Moskwa: Stroiizdat)
[10] Parsons T 2000 O strukturze działania społecznego (Moskwa: Projekt akademicki)
[11] Corbusier Le 1977 Architektura XX wieku (Moskwa: Progress)
[12] Mistrzowie architektury o architekturze 1972 (Мoskwa: Iskusstvo) s 590
[13] Mironov A V 2009 Technokratyzm – wektor rozwijającej się globalizacji (Moskwa: Maks press)
[14] Mironov A V 2012 Filozofia architektury: Twórczość Le Corbusiera (Moskwa: Makspress) s 73
[15] Pomorov S B 2004 Mieszkańcy drugiego domu czyli dom w naturze (Nowosybirsk: NGAHA)
[16] Wright F L 1960 Przyszłość architektury (Moskwa: Gosstroiizdat)
[17] Goldshtejn A F 1973 Frank Lloyd Wright (Moskwa: Stroiizdat) s 136 [18] Machulskij G K 1969 Mies van der Rohein (Moskwa: Stroiizdat) s 255
[19] Anisimova I 2009 Unikalne domy od Wrighta do Gehry’ego (Moskwa: Architecture-C)
[20] Lotman Yu M 2002 Zespół artystyczny jako przestrzeń życiowa] w b. Lotman Yu M. Artykuły o semiotyce kultury i sztuki (St.-Petersburg: Akademicheskij proekt) p 543 Retrieved from http://teatr-lib.ru/Library/Lotman/statjy/ [21] Gudkova T V and Karyaka K S 2013 Featuresof modernism, the Japanese traditionalism and modern Japanese architecture (50-70-ies.), and their manifestation in architecture of minimalism Polzunovsky Vestnik 4-1 Retrieved from http://elib.altstu.ru/elib/books/Files/pv2013_04_1/pdf/062gudkova.pdf

Spatial Modernist Architectural Artistic Concepts
To cite this article: T V Gudkova and A A Gudkov 2017 IOP Conf. Ser.: Mater. Sci. Eng. 262 012152

Link do artykułu: https://iopscience.iop.org/article/10.1088/1757-899X/262/1/012152/pdf

Obraz wyróżniający: Willa „Savoye” – modernistyczna willa w Poissy, zbudowana w latach 1928-1930 według projektu Le Corbusiera. CC BY-SA 3.0