Autor wielu tragedii, komedii i tragikomedii Pierre Corneille (1606-1684) rozpoczynał swą twórczość w okresie panowania Ludwika XIII, kardynała Richelieu, regencji Anny Austriackiej i Frondy. Był to czas wyniszczających Francję wojen religijnych i politycznych. Spośród wspomnianych powyżej osób zasługuje na uwagę zwłaszcza postać kardynała, który miał wówczas ogromny wpływ na francuską kulturę. Przez krótki czas Corneille należał do tzw. Stowarzyszenia Pięciu Autorów, których obowiązkiem było pisanie sztuk teatralnych na wyznaczony przez ministra (kardynała Richelieu) temat.
W epoce tej dominowały idee cnót rycerskich, bohaterstwa, ale też i fanatyzmu. Poczucie obowiązku było ważniejsze od dążenia do osobistego szczęścia, wola czynu dominowała nad przemijającą słabością serca. W swoich dramatach Corneille dążył do odrodzenia starożytnej twórczości klasycznej Greków i Rzymian, przestrzegając tzw. trzech jedności: akcji, miejsca i czasu. Debiutował komedią „Melita, czyli fałszywe listy” (wyst. 1629), której akcję wypełniały dowcipne, zawiłe perypetie miłosne dwu par zakończone ślubem. Powtórne wystawienie tej sztuki w Paryżu w następnym roku przyniosło mu stały (i według Corneille’a zaskakujący) sukces.
W arcydziełach Corneille’a realizuje się przede wszystkim koncepcja bohatera tragicznego. Tworzy on subtelne komedie o ludziach zranionych przez życie; o rodzicach starających się o dobrą partię dla córek i synów, o dziewczętach gotowych na wszystko, by znaleźć męża, o lekkoduchach, snobach i dandysach. Jego postacie są obdarzone wolnością, wolą i jasnością myśli. Wola jest wyrazem wolności, a zarazem realizatorką wskazań rozumu. Ten zaś stawia przed bohaterem wymagania wysokie, ideał trudny i wzniosły. W XVII wieku ideał ten miał swoją nazwę: „gloire” – sława, chwała (sława w znaczeniu reputacji całkowicie zasłużonej przez zachowanie, działanie odpowiadające bez reszty autentycznym potrzebom wewnętrznym, bezwzględnym i nasilonym w stopniu niezwykłym). Taki ideał ludzki mieścił się w arystokratycznym i ekskluzywnym sposobie rozumienia humanizmu, któremu hołdowały wyższe warstwy szlachty francuskiej XVII wieku. W tragediach Corneille’a ideał ten ukazuje się jako ludzkie, autentyczne przeżycie, takie jak cierpienie i ból, którym kształt nadaje poezja poprzez liryzm, dynamikę antytez, rytm powtórzeń, zwięzłość sentencji, bogactwo barw i uczuć, kontrast prostoty i wzniosłości. W czterech tragediach Corneille’a, którym wśród licznych jego utworów nadaje się miano arcydzieł, poezja ta zyskuje jeszcze dodatkową siłę: jest to siła młodości.
Na jego talent zwrócił uwagę Kardynał de Richelieu, wielki mąż stanu ówczesnej Francji, który włączył dramatopisarza do grupy znanej jako les cinq auteurs („stowarzyszenie pięciu autorów”). Współpraca Corneille’a z Kardynałem i wspomnianą grupą była jednak stosunkowo krótka, pisarz był zbyt samodzielny w swych artystycznych rozwiązaniach i bywało, że irytował ministra.
W tych latach rosło poparcie dla nowego podejścia do tragedii, które miało na celu tzw. „regularność” przez przestrzeganie zasady „klasyczności” czyli jedności czasu, miejsca i akcji . Wywodząca się z Włoch doktryna jedności domagała się jedności czasu (ściśle rzecz biorąc, wydarzenia w sztuce miały się ograniczać do „okresu między wschodem a zachodem słońca”), miejsca (cała akcja miała się rozgrywać w jednym locus) i działania (trzeba było unikać wątków pobocznych i dramatycznego traktowania więcej niż jednej sytuacji). Wszystko to wynikało z niezrozumienia „Poetyki” Arystotelesa. Zwolennikiem teorii trzech jedności był sam Kardynał.
Największej sławy, spośród dzieł Corneille’a, doczekała się jego tragedia Cyd (wyst. 1637); wcześniej pomyślana była przez autora jako tragikomedia. Tematem wspomnianej sztuki są losy bohatera hiszpańskiej legendy Rodryga zakochanego z wzajemnością w Szimenie. Niestety, spowodowany zawiścią konflikt ich ojców doprowadza do pojedynku, w którym Rodryg, broniąc honoru domu, zabija ojca Szimeny. Staje się to powodem dramatycznego konfliktu między młodymi, zakończonego pomyślnie dzięki bohaterskiej postawie Rodryga-Cyda w walce z Maurami. O bohaterstwie Cyda dowiadujemy się z opowiedzianej przez niego długiej relacji. Była to cecha smaku klasycznego, nie dopuszczającego do scen gwałtownych. Pogodne zakończenie tej tragedii czyni ją bliską tragikomedii hiszpańskiej. Cyd ukazuje konflikt między szczęściem osobistym, a honorem rodzinnym. W „Cydzie” Corneille odrzucił długie i kwieciste dialogi oraz efektowne opisy bitew charakteryzujące pierwowzór tej historii opisany w sztuce Guilléna de Castro y Bellvisa. Francuski poeta koncentruje się na konflikcie między namiętną miłością, a lojalnością rodzinną lub honorem. Jest w tym Corneille swego rodzaju prekursorem „czystej” tragedii Racinea.
Pomnik Cyda w Burgos. Wikipedia.
Dziś „Cyda” uważamy za jedno z największych arcydzieł teatru. Zaraz po wystawieniu dzieło to jednak spotkało się z krytyką, doszło wokół niego nawet do tzw. wojny broszurowej. Rywalizujący z Corneille’em Mariet puścił pogłoskę, że Cyd jest plagiatem hiszpańskiego poety Guillén de Castro, autora „Młodości Cyda”, z którego Corneille istotnie korzystał. Spór obu poetów spowodował interwencję kardynała Richelieu, który postanowił go rozstrzygnąć za pomocą powstałej wówczas Académie Française. Powstał wówczas dokument: „Les Sentiments l’Académie française sur la tragi-comédie du Cid”, (1637), zredagowany główny przez Jean Chapelain’ea, krytyka, który opowiadał się za „zwykłą” tragedią. Sztuka została oceniona pozytywnie pod względem artystycznym, ale zarzucono jej ułomność moralną. W oparciu o orzeczenie zawarte w tym dokumencie Kardynał powstrzymał wystawianie „Cyda”.
Wygląda na to, że Corneille’a spotykały wówczas i inne szykany. Przypuszczalnie z powodu krytyki wokół „Cyda” przez trzy lata nie tworzył dramatów, ale również wówczas spotkał się z pozwem o uniemożliwienie mu utworzenia kancelarii prawnej. Później jednak wraca do twórczości artystycznej.
Inne tragedie Corneille’a to: „Cynna” (o spisku przeciw Cezarowi), „Polyeucte” (o centurionie przyjmującym męczeństwo za wiarę.) „Śmierć Pompejusza” (o wdowie po nim, która mści się podstępnie na Cezarze, udając miłość). Problematyka przedstawiana przez Corneille’a prezentowała męski punkt widzenia świata. „Cyd”, „Horace”, „Cinna”, „Polyeucte” – to tragedie ludzi młodych, postawionych wobec bardzo ważkich problemów, którym muszą sprostać. „Horace” ukazuje ten problem w perspektywie interesów państwa, którym honor rodziny zostaje w końcu podporządkowany. „Cinna” kontynuuje ten temat i przedstawia przebieg owego konfliktu na poziomie władzy absolutnej. „Polyeucte” – tragedia chrześcijańska – podporządkowuje wszystko chwale Boga: miłość, rodzina, ojczyzna, lojalność wobec władzy muszą ustąpić wobec nakazu moralnego, który przewyższa je wszystkie, stanowi bowiem w rozumieniu Corneille’a samą esencję pojęcia „glorie”, jego wymiar absolutny zawarty w pojęciu „Bóg”. W tym czasie (w roku 1660) pojawiają się słynne rozprawy Corneille’a o zasadach i technice dramatu. „Rozprawa o użyteczności oraz częściach składowych utworu dramatycznego”, „Rozprawa o tragedii i sposobach podporządkowania jej prawdopodobieństwu lub konieczności” i „Rozprawa o trzech jednościach: akcji, czasu i miejsca”.
W ówczesnej Francji panowały dwa prądy umysłowe: jansenizm i kartezjanizm. Doktryna C. Jansena, biskupa holenderskiego, odznaczała się surowością zasad moralnych i głębokim pesymizmem w ocenie wolnej woli człowieka wobec jego złych skłonności. Kartezjusz zaś przyznawał samodzielnej pracy ludzkiego rozumu zasadniczą rolę w poznawaniu rzeczywistości. Sztuki Corneille’a są wymyślone po kartezjańsku, „literackie”, a nie jak u Szekspira czy Lopego de Vegi – żywiołowe, dostosowane do gustów publiczności, łamiące reguły. Taki styl nazywamy od jego twórcy korneliańskim. W jego sztukach w konfliktach zderzają się partnerzy o równorzędnych walorach, jedynie pobudki ich działań są różne. Motywacje bohaterów są przedmiotem jawnych rozmyślań i wypowiedzi bohaterów na scenie.
Piotr Kotlarz
Obraz wyróżniający: Pierre Corneille. Autorstwa Według Charles Le Brun – https://www.photo.rmn.fr/archive/87-000245-2C6NU0H7I635.html, Domena publiczna, https://commons.wikimedia.org/w/index.php?curid=74131294
