Outsaider Art / Piotr Kotlarz

Outsaider Art w prostym tłumaczeniu znaczy – sztuka autsajderów. Tu znowu trafiamy na trudność, kim bowiem jest autsajder? Człowiek izolujący się od społeczności lub przez nią nie akceptowany? Jak ta definicja ma się do zjawiska Outsajder Art. Katarzyna Zahorska pisząc o odbywających się w Nowym Jorku Outsaider Art Fair używa odnośnie do tego kierunku również określenia – sztuka naiwna. Według mojej wiedzy jednak pojęcie sztuka naiwna dotyczy zupełnie innej twórczości. Podobnie niezbyt trafnym jest zaszeregowanie twórców tego kierunku do grona „osób bez wykształcenia artystycznego, dotkniętych chorobami psychicznymi, a także z rozmaitych powodów postrzeganych jako społecznie nieprzystosowanych”¹. Może w jakiejś mierze i tak, ale chodzi tu o szczególnych ludzi, ogarniętych jakąś nieokreśloną pasją (potrzebą) a nawet obsesją twórczą. Spotykamy się tu też z określeniem Art brut – (sztuka marginesu albo ludzi wykluczonych), z franc. brut – czyli pochodząca ze stanu dzikiego, bez okrzesania – w języku polskim oznacza „prymitywna, instynktowna”. Piszę o tym kierunku w swym artykule i Katarzyna Zahorska, ale łączy to pojęcie z tzw. sztuką nieprofesjonalną, co moim zdaniem jest również nieprecyzyjne. Czymże bowiem jest tzw. profesjonalizm? Gdy mówimy o Art brut wspomina się raczej o twórczości  akademickiej, od której chcieli odejść najwybitniejsi twórcy XX wieku (m.in. P. Picasso i P. Klee).

Po raz pierwszy usłyszałem o tym kierunku w sztuce pod koniec lat siedemdziesiątych XX wieku i to od człowieka, który był pionierem w wprowadzaniu tej sztuki do galerii, na rynek sztuki. Osobą tą był Victor Musgrave, brytyjski poeta, marszand i kolekcjoner sztuki². Pod koniec lat siedemdziesiątych rozpoczął poszukiwania w tym kierunku i w związku z tym w 1979 roku trafił również do Polski, gdyż słyszał o jakimś artyście autsajderze z naszego kraju. Nie pamiętam, jaki to był twórca (może chodziło o Stanisława Zagajewskiego), w każdym razie Viktora nie interesowała sztuka naiwna, w tym również nie Nikifor. Viktor wyraźnie odróżniał tzw. autsajderów od twórców sztuki naiwnej. Według niego twórcami Outsaider Art byli artyści odwołujący się w swej twórczości do archetypu³. Inaczej mówiąc moglibyśmy tę sztukę określić terminem archetypiczna. Przed naszym ówczesnym z Viktorem Musgrave spotkaniem nie słyszałem nawet o takim kierunku. Obserwowałem jednak Viktora i budził moje wielkie zdziwienie jego stosunek do współczesnej sztuki. Jego wizyta na wystawie podyplomowej studentów gdańskiej ASP trwała zaledwie dziesięć minut. Stwierdził, że na „całym świecie” są podobne wystawy i trudno znaleźć w tym coś interesującego. Podobnie nie zainteresował się w ogóle wystawą tzw. gdańskich konceptualistów. Doszedł tylko do okna wystawowego takiej galerii (wówczas przy ul Piwnej, obok bazyliki Mariackiej) i zobaczywszy jakieś prace z tego kierunku, tylko machnął ręką i stwierdził „ten years ago„. W czasie późniejszego swego spotkania z gdańskim ŻAK-u z twórcami tego kierunku nawet nie chciał rozmawiać.

W mojej ocenie ówcześni marszandzi zaczynali poszukiwania nowego rynku, nowych wartości, być może czując, że dotychczasowe rynki mogą się wyczerpać, że w wyniku swoistej nadprodukcji dzieł sztuki (liczba absolwentów szkól artystycznych nieustannie rosła) istnieje konieczność znalezienia czegoś w pełni oryginalnego. Podchodziłem do tego sceptycznie, mój wrodzony lub wyniesiony z wczesnego dzieciństwa racjonalizm kazał mi powątpiewać w pełną szczerość takich archetypicznych twórców. Mogłem się jednak mylić. Nie interesowałem się i nie interesuję aż tak bardzo sztukami plastycznymi, by bardziej zgłębiać ten temat. Wypadł z kręgu moich zainteresowań tym bardziej, że w połowie lat osiemdziesiątych dowiedziałem się o śmierci Victora Musgrave (zmarł w 1984 roku). Nasze wzajemne spotkania i rozmowy trwały zaledwie tydzień, ale wiele się wówczas nauczyłem. To jedna z wybitniejszych postaci, jaką miałem możność spotkać w swoim życiu⁴.

Jak się okazuje obok innych zasług Victor Musgrave okazał się również pionierem i w odkryciu tego kierunku i wprowadzeniu go na rynek sztuki, Sztuka Outsaider Art na zawsze związana będzie z jego nazwiskiem.

W czasie opisanych przez panią Katarzynę Zahorską  targów OUTSIDER ART FAIR 2017, wystawiono prace ponad 60 wystawców z różnych zakątków świata, począwszy od Ameryki Północnej, poprzez Europę, na Azji kończąc. Zgodnie z raportem organizatorów, tegoroczna odsłona wydarzenia zgromadziła ponad 3,5 tysiąca widzów, co stanowi dotychczasowy rekord. Szczególnym powodzeniem cieszyła się twórczość Jordana MacLachlana wystawiana przez nowojorską galerię Marion Harris. Prace tego kanadyjskiego artysty ukazują jego emocjonalny związek ze zwierzętami, podkreślając tym samym, jak często służą one człowiekowi jedynie jako jedzenie, rozrywka lub stworzenia przeznaczone do pracy. Ceramiczne, hiperrealistyczne rzeźby MacLachlana często naznaczone są pewnym pierwiastkiem fantastyki. Nowojorska galeria SHRINE (BOOTH 58) zaprezentowała publiczności prace amerykańskiego artysty zwanego Prophet Royal Robertson, który w swojej twórczości odwoływał się do tak różnorodnych źródeł, jak Biblia, magazyny o tematyce science fiction, pornografia oraz treści pochodzące z tanich brukowców. Rysunki, które pokrywały każdy centymetr ścian domu artysty w Baldwin w Luizjanie przedstawiają między innymi futurystyczny krajobraz miasta, UFO, kopulujące pary, czy też postaci aniołów. Podczas Outsider Art Fair pojawiły się także, oferowane przez Wide Open Arts, barwne, unikatowe kołdry afroamerykańskiej grupy kobiet mieszkającej w izolowanej wiosce Gee w Bend w Alabamie. Dużym zainteresowaniem cieszyły się również coraz bardziej znane, figuratywne prace Billa Traylora. Do innych, wartych uwagi artystów, których prace pojawiły się na tegorocznym Outsider Art Fair, należą: Pinkie Maclure, Michael J. Pellew, Felipe Jesus Consalvos, Daniel Green, Gil Batle, Friedrich Schröder-Sonnenstern, czy też Frank Johnson⁵.

Widać więc, że drogą wytyczoną przez Victora Musgrave podążyli i inni. Pani Katarzyna Zahorska wspomina o 25 edycji z 2017 roku. Outsider Art Fair zostało założone w Nowym Jorku w 1993 roku przez Sanforda Smitha jako sposób na pomoc artystom z zewnątrz w wystawianiu i prezentowaniu ich prac. W 2013 roku targi zostały kupione przez handlarza dziełami sztuki Andrew Edlina za pośrednictwem firmy Wide Open Arts, LLC.  Pod nowym kierownictwem rozszerzyły się na Paryż, w którym ich pierwsza edycja odbyła się w październiku 2013 roku. Targi odbywają się dwa razy do roku: nowojorska edycja odbywa się w styczniowe i paryskie w październiku. Wraz ze zmianą właścicieli zmienia się miejsce obu edycji, nowojorskiej na wydarzenie w Metropolitan Pavilion i paryskiej na Hôtel du Duc.  Targi w Paryżu po raz kolejny zmieniły miejsce wraz ze zmianą właściciela, przenosząc się do Atelier Richelieu w 2018 r.  W czerwcu 2018 r. planowano rozszerzenie targów do Bazylei, gdzie miałyby się odbyć wraz z Art Basel, ale plany zostały  odwołane w oświadczeniu wydanym przez Andrew Edlina. 

Sama sztuka Outsaider Art wzbudza wiele kontrowersji. Dyskusje wzbudzają również związane z nią targi. Termin outsider jest bardzo spopularyzowany i obejmuje ogromną różnorodność stylów artystycznych, twórców i historii. I tu wracam do pierwszych akapitów tego artykułu. Przecież w takim razie pani Katarzyna Zahorska miała prawo użyć określeń „sztuka naiwna”, czy „nieprofesjonalna”. Sztuką bowiem zajmują się dziś już nie intelektualiści w rodzaju Victora Musgrave, lecz tylko kupcy, inwestorzy. Ci zaś dążyć będą do poszerzenia rynku, a nie do poszukiwania nowych wartości. Czy jednak zbliży to nas do zrozumienia sztuki?

                                                    Piotr Kotlarz

Przypisy: