Zapomniane królestwa
Zamieszczonym poniżej artykułem rozpoczynam w Miesięczniku WOBEC nowy cykl, któremu postanowiłem nadać tytuł „Zapomniane królestwa”. W jakiejś mierze chcę tu nawiązać do tytułu książki Normana Daviesa pod podobnym tytułem, choć jednak w innym znaczeniu – „Zaginione królestwa”. Królestwa o których bowiem wspomina Davies nie zaginęły. Przestały panować w nich pewne dynastie, weszły niekiedy w skład większych tworów politycznych, ale przecież zachował się ich dorobek… ich mieszkańcy wprawdzie pod innymi władcami lub w ramach demokracji dalej realizowali swe osobiste kariery. Królestwa (monarchie), o których pisze Davies upadły, jednak nigdy nie zaginęły, a także nie zostały zapomniane. Na temat każdego z nich istnieje ogromna historiografia.
W liczącej pięć tysięcy lat państwowości istniały jednak królestwa, które faktycznie zaginęły. Zapomniano o ich istnieniu, o którym dowiedzieliśmy się ponownie dopiero po tysiącach lat. Dziś wiele o nich informacji znajdujemy w Wikipdeii, są one jednak tam nieuporządkowane i nie znajdziemy tam żadnych ocen i wniosków, a te w poznawaniu dziejów są najważniejsze. Poniżej piszę o Urartu, o wojnach i okrucieństwie tamtego okresu. Początki budowy państwowości, skoku cywilizacyjnego, nie były czasem sielanki. Wiele przyjętych w tamtym czasie ideii bardzo długo powstrzymywało rozwój cywilizacji.
Królestwo Urartu
Królestwa, monarchie patrymonialne, były pierwszą formą państwowości. Zaczęły powstawać w wyniku podboju (narzucenia zwierzchności) jednych społeczeństw przez drugie około 5 tysięcy lat temu. W tym też czasie dopiero powstawało pismo i z tego powodu o tych początkach wiemy bardzo niewiele. Ponadto ciągłe wojny, podboje, przynosiły zniszczenia nielicznych świadectw kultury tych czasów. Tak było aż do połowy II tysiąclecia n.e. (wynalezienia druku) i z tego powodu nasza wiedza o tak zamierzchłych czasach jest bardzo szczątkowa. Bardzo wielu badaczy nie potrafi jednak powiedzieć prostych słów: Nie wiem popisując się rzekomą erudycją.
Pisząc poniżej o Urartu (państwie z pierwszej połowy I tysiąclecia p.n.e) już tu pragnę zaznaczyć, że opieram się na informacjach bardzo szczątkowych i nielicznych świadectwach źródłowych. Większość materiałów zawiera ponadto tylko krótkie wzmianki i ograniczony zakres informacji.
Część pamięci o Urartu, utraconej przez ludzkość wraz z upadkiem tego królestwa, została odzyskana dopiero na początku XIX wieku. Wówczas to naukowcy zwrócili uwagę na relację średniowiecznego historyka ormiańskiego Mojżesza Choreńskiego o patronacie królowej asyryjskiej Szamiram (Semiramidy) nad budową miasta na brzegu jeziora Wan. W 1827 roku Francuskie Towarzystwo Azjatyckie wysłało w okolice jeziora ekspedycję badawczą pod kierunkiem F. E. Schulza, który dwa lata później został zabity przez Kurdów. Dopiero w 1840 roku materiały z jego badań dotarły do Francji, gdzie zostały opublikowane. Schulz skopiował napisy klinowe; był pierwszym, który opisał ruiny na Skale Wan jako rezydencję władców samodzielnego państwa. Wcześniej sądzono, że ruiny i napisy należą do kultury asyryjskiej, badania Schulza obaliły ten pogląd. Rozszyfrowanie pisma, które odkrył Schulz, nastąpiło dopiero pod koniec XIX wieku.
W 1879 roku ekspedycja Muzeum Brytyjskiego prowadziła wykopaliska archeologiczne w okolicach miast Wan i Rusahinili. W latach 1898–1899 zmienił ją zespół badaczy niemieckich. Obie ekspedycje znalazły i skopiowały wiele naskalnych napisów w języku Urartu, w tym roczniki króla Argisztiego I. Większa część znalezionych pod koniec XIX wieku zabytków ruchomych trafiła do Muzeum Brytyjskiego i Muzeum Azji Przedniej w Berlinie. W latach 1911–1916, kiedy znaczna część terytorium dawnego Urartu znalazła się w granicach Imperium Rosyjskiego, wykopaliskami archeologicznymi zajęła się ekspedycja rosyjska pod kierunkiem I. A. Orbelego i N. J. Marra. W trakcie badań odkryte zostały w niszy Skały Wan roczniki króla Sarduriego II.
Rozpoczęcie prac archeologicznych we wschodniej Turcji opóźniły I wojna światowa, polityczna niestabilność w regionie i zrywy niepodległościowe Kurdów. Niektóre stanowiska archeologiczne, na przykład Toprakkale, zostały obrane za punkty stacjonowania tureckich jednostek wojskowych. Dlatego obecnie wykopaliska na obszarze Turcji znajdują się w stadium początkowym.
Zorganizowanie prac archeologicznych w zachodnim Iranie przez długi czas nie było możliwe z powodu rewolucji islamskiej w 1979 roku. Pod koniec XX wieku rząd irański zezwolił na eksplorację kilku stanowisk archeologicznych.
Na terytorium współczesnej Armenii badania nad północno-wschodnią częścią niegdysiejszego Urartu prowadzone były od 1939 roku i trwają nieprzerwanie do dziś. Wykopaliska na wzniesieniu Karmir Blur zaowocowały liczniejszymi odkryciami niż badania jakiegokolwiek innego miasta Urartu. Uwarunkowane to było, po pierwsze, niespodziewanym zniszczeniem miasta podczas nocnego szturmu, po którym zostało ono zapomniane, i, po drugie, skrupulatnością i dokładnością archeologów. Publikacja kierownika wykopalisk na stanowisku Karmir Blur, B. B. Piotrowskiego, Królestwo Wan, jest uważana za najpełniejszą historię Urartu[1].
Informacje o Urartu zyskano również w wyniku badań innych państwowości tego okresu. Podczas wykopalisk archeologicznych, prowadzonych w latach 1842–1844 pod patronatem konsula francuskiego w Niniwie i pałacu Sargona II w Dur-Szarrukin, oraz w latach 1845–1849 w Nimrudzie pod kierunkiem A. H. Layarda odkryto gliniane tabliczki, pokryte pismem klinowym, które – po odczytaniu go w połowie XIX wieku – stały się najważniejszym źródłem informacji również o Urartu.
Do dziś odkryto następujące źródła pisane zawierające informacje o Urartu: asyryjskie tabliczki gliniane z XIII-VIII wieku p.n.e., dzięki którym udało się ustalić daty panowania królów urartyjskich i odtworzyć niektóre daty historii Urartu. Wśród nich znajdujemy świadectwo wyprawy Sargona II w 714 roku p.n.e. przeciwko Urartu (tzw. „tabliczka z Luwru” (Nr A05372), która stanowi część roczników Sargona II, znalezionych pod koniec XIX wieku podczas wykopalisk archeologicznych w Niniwie – w bibliotece Aszurbanipala. Tabliczka została zapisana na surowej glinie pismem klinowym, po czym przeszła proces wypalania. Tekst napisano w języku akadyjskim – dialekcie babilońskim. Po raz pierwszy został opublikowany w 1912 roku przez François Thureau-Dangin).
Późniejsze źródła pisane to pochodzące z VII wieku p.n.e. kroniki babilońskie, traktujące głównie o upadku Urartu. Zachowały się też krótkie wzmianki w tekstach hetyckich; królewskie napisy urartyjskie, wykonane przy pomocy pisma klinowego, zapożyczonego od Asyryjczyków, które jednak nic nie mówią o gospodarce, społeczeństwie i kulturze państwa.
Zachowały się również urartyjskie pomniki i dzieła sztuki, z których część dotychczas pozostaje niezbadana.
Część naukowców skupiła się na badaniach na temat „przynależności” języka Urartu. Stawiano tezy bez pokrycia, że jest on spokrewniony z językiem gruzińskim, ormiańskim lub semickim. Przełom zapoczątkowała publikacja A. H. Sayce, poświęcona gramatyce języka Urartu. Jako pierwszy postawił i udowodnił tezę, że język ten jest spokrewniony z huryckim Niemiec J. Friedrich, który również wydał gramatykę języka Urartu. Odtąd większość naukowców uważa, że język urartyjski należał do grupy huryckiej. Badacze wskazują także na ekspansję plemion urartyjskich na obszar Wyżyny Armeńskiej z rejonu Rewanduz w zachodnim Azerbajdżanie, gdzie znajdowało się starożytne miasto Musasir, zamieszkane przez plemiona urartyjskie. Jaka była „przedpaństwowa” forma organizacji ludów tego obszaru tego jednak nie sposób rozpoznać. Może plemienna, a może jednak rodowa? Skromne znaleziska archeologiczne oraz brak zachowanego piśmiennictwa innych ludów Nairi nie pozwala na określenie ich pochodzenia. Kilka napisów pozostało nadal nieodczytanych, mimo że do ich odszyfrowania stosowano ideogramy urartyjskie.
W ZSRR związki języka urartyjskiego z grupą języków kaukaskich w latach pięćdziesiątych badał N. J. Marr. Gruziński historyk G. A. Melikiszwili przetłumaczył i opublikował wszystkie znalezione napisy w tym języku. Rosyjski orientalista I. M. Djakonow w tym samym czasie skompletował i przetłumaczył wszystkie wzmianki o Urartu w źródłach asyryjskich, a w następnej dekadzie uzupełnił swoje dzieło o nowe znaleziska. Według radzieckich badaczy językiem urartyjskim posługiwali się prawdopodobnie mieszkańcy centralnej części państwa. Moim zdaniem, badania te są jałowe i bezcelowe. Piśmiennictwo Urartu nie upowszechniło się na całym obszarze państwa; było wyłącznie atrybutem królów – wszystkie zachowane napisy opisują wydarzenia z perspektywy panujących. Pismo urartyjskie stworzone zostało na podstawie uproszczonego asyryjskiego pisma klinowego. Na przykład wieloznacznego ideogramu asyryjskiego Urartyjczycy używali tylko w jednym znaczeniu. Z drugiej strony pismo asyryjskie nie było dopasowane do cech fonetycznych języka urartyjskiego, na przykład głoska, o której nie posiadał język asyryjski, była zastępowana znakiem u. Nie jesteśmy ponadto w stanie odtworzyć dziś języka mówionego wieloetnicznej społeczności tego państwa (zmieniającego swe granice, ale i – z powodu częstych przesiedleń – przekrój kulturowy jego ludności).
XXX
Najwcześniejsze, pochodzące z XIII wieku p.n.e., wzmianki o Urartu[2] wspominają o istniejącym na tym obszarze związku plemion; jako samodzielne państwo wymienione zostało w źródłach pisanych z VIII wieku p.n.e.[3]. Upadek królestwa nastąpił w VI wieku p.n.e.
Państwo Urartu znajdowało się we wschodniej, górzystej, części Azji Mniejszej – na Wyżynie Armeńskiej, której wysokość waha się od 1500 do 1800 m n.p.m. Jednym z jej szczytów jest Ararat. Na Wyżynie Armeńskiej biorą początek cztery rzeki Azji Przedniej: Tygrys, Eufrat, Murat i Araks. Do największych jezior na tym obszarze należą Wan, Urmia i Sewan. Wan znajduje się na wysokości 1720 m n.p.m. Poziom wody w jeziorze cyklicznie zmienia się. Woda jest słona i nie nadaje się do picia. W jeziorze żyją ryby z rodziny karpiowatych. Urmia znajduje się na wysokości 1250 m n.p.m., ma również słoną wodę. Niskie nabrzeże jeziora umożliwia uprawę ziemi. Sewan znajduje się na wysokości 1915 m n.p.m., ma słodką wodę i różnorodną faunę.
Krajobraz Urartu tworzyły doliny z łagodnym klimatem i urodzajną glebą, łąki, pustynie i lasy. Wyżyna Armeńska posiada klimat kontynentalny, charakteryzujący się mroźną zimą. Najbardziej surowe warunki klimatyczne ma jej północno-zachodnia część – Płaskowyż Urzurumski, położony na wysokości 1800 m n.p.m. Tutaj zima trwa około siedmiu miesięcy, a temperatura dochodzi do –40 °C. Region Wyżyny Armeńskiej charakteryzują częste opady w rejonach górskich. Na pozostałym obszarze suma opadów nie przekracza 300 mm. Południowo-wschodnia część wyżyny posiada miękki klimat śródziemnomorski. Już w starożytności na terytorium Urartu odkryto złoża żelaza, miedzi, ołowiu i cyny. Surowce te stanowiły materialną podstawę rozwoju państwa.
Ludność zamieszkująca obszar przyszłego państwa Urartu była niejednolita pod względem etnicznym (rodzaju przyjętej gospodarki, kultury i form organizacyjnych). Obecnie pod pojęciem etnogenezy ludności Urartu środowiska naukowe rozumieją pochodzenie plemienia dominującego, którego przedstawiciele sprawowali rządy w państwie, a które posługiwało się językiem urartyjskim. Kwestie językowe są – moim zdaniem – nie do rozstrzygnięcia, są raczej wyrazem tendencji historii politycznej XIX i XX wieku i przenoszeniem obserwacji z tego okresu na czasy tak zamierzchłe. Uważam też, że powinniśmy raczej mówić o rodzie, a nie plemieniu panującym.
Na podstawie badań archeologicznych ustalono, że początek rozwoju rolnictwa w Urartu przypada na III tysiąclecie p.n.e. Sposoby uprawy ziemi, (systematycznie doskonalono wiele technik), przypuszczalnie zapożyczono z Asyrii. Ze źródeł pisanych wiadomo, że uprawiano pszenicę, jęczmień sezam, orkisz, rozwijało się sadownictwo, a także uprawa winorośli i produkcja wina. Rolnictwo niektórych regionów Wyżyny Armeńskiej wymagało gęstej siatki kanałów irygacyjnych. Zachowały się ślady budownictwa starożytnego systemu sztucznego nawadniania. Ich powstanie datuje się na czasy Argisztiego I i Menui. Niektóre kanały do dziś są wykorzystywane do doprowadzania wody na pola. Roślin wiechlinowatych, w szczególności prosa, używano do wypiekania chleba i warzenia piwa. Z sezamu tłoczono olej. Upowszechniona była produkcja wina, które na szeroką skalę eksportowano do Mezopotamii, gdzie warunki naturalne nie były korzystne dla uprawy winogron.
Urartu miało rozwiniętą technologię rolniczą. Większość narzędzi wyrabiano z żelaza. Do orki wykorzystywano ciężkie pługi, zaprzężone w parę, rzadziej w dwie pary, wołów. Nad kanałami nawadniającymi budowano młyny. Spichlerze, zakłady produkujące olej oraz piwnice do przechowywania wina budowano blisko pałacu królewskiego.
Praktyka chowu zwierząt była znana już w III tysiącleciu p.n.e. Bydło urartyjskie systematycznie trafiało do Asyrii w ramach handlu, kontrybucji lub wojennych trofeów, zagarnianych przez Asyryjczyków. Urartyjczycy z kolei organizowali wypady na tereny Zakaukazji, żeby sprowadzić stamtąd stada zwierząt hodowlanych. Gospodarka pasterska w Urartu miała formę cyklicznych wypasów zwierząt na jajłach – typowych dla górskich rejonów letnich pastwiskach. W dokumentach zachowały się wzmianki o hodowli byków, krów, owiec, odkryto szczątki świń domowych i wielbłądów. Podczas wykopalisk archeologicznych znaleziono pozostałości po maselnicach, naczynia do wyrabiania sera, ślady istnienia technologii garbowania. Ze źródeł wiadomo, że regularnie składano bydło w ofierze.
Strategiczne znaczenie dla Urartu miała hodowla koni. Warunki naturalne sprzyjały rozwojowi tej gałęzi gospodarki. Konie były najbardziej rozpowszechnionymi zwierzętami domowymi, stanowiły też najbardziej pożądany łup wojenny dla Asyrii, która miała ograniczone możliwości dla ich hodowli i najczęściej sprowadzała je z Azji Mniejszej i właśnie z Urartu. Kiedy pod koniec IX wieku p.n.e. Urartu opanowało szlaki handlowe, łączące Mezopotamię z Azją Mniejszą, Asyria utraciła na pewien czas swą pozycję militarną.
Wyżyna Armeńska to najstarsze centrum metalurgii. Pierwsze dowody na użycie technologii obróbki metalu pochodzą z przełomu ósmego i siódmego tysiąclecia p.n.e., z okresu sprzed powstania tu ceramiki. Prace archeologiczne w osadzie Chaionu-Tepe, położonym u źródeł Tygrysu, zaowocowały odkryciem wyrobów z miedzi.
Na terytorium Urartu znajdowało się kilka kopalni żelaza, miedzi, ołowiu i cyny. Istnieją przypuszczenia, że technologia wytopu żelaza została opracowana na obszarze Wyżyny Armeńskiej. Rzemieślnicy urartyjscy produkowali dużą ilość wyrobów metalowych, w tym z żelaza. Wykorzystywano je w rolnictwie i do produkcji uzbrojenia. Wyroby z żelaza były eksportowane do Mezopotamii i Medii, na obszary dzisiejszego Iranu, i do Azji Przedniej.
Kultura Urartu wytworzyła własny system obróbki kamieni, które wykorzystywano przede wszystkim do budowy twierdz. Podczas wykopalisk znalezione zostały również delikatnie grawerowane kamienne ozdoby, które wymagały precyzji i czasochłonnej obróbki. W Skale Wan wydrążona została jaskinia, którą zagospodarowano na rezydencję króla, świątynię i pomieszczenia użytkowe. Kamienie pozostałe z tych prac wykorzystano do budowy pobliskich umocnień.
Wytwarzanie wyrobów ceramicznych było rozpowszechnione w całym państwie. Dużą ilość naczyń wypalano na potrzeby produkcji wina. Urartyjskie gliniane garnki i kotły miały ornamenty i ozdoby. Prawdopodobnie rozwinięta była technika obróbki drewna, tkactwo i inne rzemiosła, jednak niewiele takich wyrobów się zachowało.
Naukowcy przypuszczają, że część ludność Urartu prowadziła osiadły tryb życia, część zaś nomadyczny. Nie ma jednolitego zdania, co do obecności imigrantów z państw sąsiednich, położonych na południowy wschód, północny wschód i zachód od Urartu. Badacze zgodni są natomiast, co do faktu obecności dużej grupy Hurytów, którzy rozproszyli się po upadku państwa Mitanni, a których prawdopodobnie Asyryjczycy określali mianem Nairi[4]. Liczne teksty asyryjskie nazywają Urartu Nairi. Nazwa ta prawdopodobnie służyła do określenia plemienia zamieszkującego Urartu. Wymienione krainy Uruatri w opowieści Salmanasara I, wzmianki o królach Nairi potwierdzają przypuszczenie, że w XIII wieku p.n.e. Urartu nie stanowiło jednolitej państwowości, lecz raczej było związkiem spokrewnionych plemion. [Teoria o tzw. „związku” jest dyskusyjna. Zapewne przez długi czas między różnymi grupami rodowymi (plemiennymi) dochodziło do różnych relacji, które wpływały na zacieśnianie więzi międzyplemiennych, dochodziło do wytwarzania się pewnych norm zwyczajowych, nie doszło jednak do utworzenia żadnych instytucji ponadplemiennych.]
Najstarsza historyczna wzmianka o Urartu pochodzi z tekstów króla Asyrii Salmanasara I z XIII wieku p.n.e. Wiadomo z nich, że król Urartu bez powodzenia prowadził wojny z Asyrią. Wojska asyryjskie regularnie plądrowały Urartu i wywoziły łupy: bydło i złoto. Jeden z wojennych pochodów został opisany w imieniu Salmanasara I: W czasie mojego arcykapłaństwa powstały przeciwko mnie krainy Uruatri. Wzniosłem ręce do Aszura i wielkich bogów, zarządziłem zbiórkę moich wojsk. Na ich góry potężne wspiąłem się; krainy Chimme, Uatkun, Bargun, Salua, Chalila, Lucha, Niliparchi i Zingun, osiem krain z ich wojskami pokonałem. Pięćdziesiąt jeden osad zburzyłem, spaliłem, uprowadziłem ich jeńców i majątek. Wszystkie krainy Uruatri rzuciłem do nóg Aszura, mojego władcy. Ich dzieci zabrałem, wziąłem sobie do usług […], ciężką daniną na wieki obłożyłem.
Pojęcie król użyłem powyżej za innym historykiem. Wniosek o istnieniu już wówczas królestwa jest jednak dyskusyjny, wszak wspomniana inskrypcja mówi o krainach, nie o królestwie. Przypuszczalnie to właśnie konflikty z Asyrią przyczyniły się do powstania najpierw związku plemion (może rodów), a później scentralizowanego państwa na Wyżynie Armeńskiej. Bogactwa naturalne sprzyjały temu procesowi, jednak czynniki polityczne i militarne nie pozwalały na rychłe zjednoczenie. Skuteczną obronę przed Asyryjczykami umożliwiła dopiero technologia obróbki żelaza. Użycie żelaznej broni przyśpieszyło sukcesy militarne. Narzędzia pracy z tego metalu umożliwiły budowę masywnych i trwałych twierdz obronnych.
Proces zjednoczenia plemion [może jednak siłowego narzucania władztwa jednego z nich pozostałym] i umocnienie państwa trwały kilka stuleci. Pierwsza, nieudana, próba centralizacji Urartu miała miejsce za panowania króla Aramea (Aram, panował w latach 859–844 p.n.e.). Aram był współczesny królowi Salmanasarowi III, panującemu w Asyrii w latach 858–824 p.n.e. Zachowały się asyryjskie źródła pisane z tego okresu, w których niejednokrotnie jest wspomniany Arame. Za panowania Salmanasara III Asyria regularnie najeżdżała sąsiednie Urartu, które w połowie IX wieku p.n.e. nie było jeszcze w stanie odeprzeć jej ataków. Asyryjczycy zapuszczali się w głąb państwa, wywożąc stamtąd bydło i konie.
W latach 858–856 p.n.e. wojska Salmanasara III zburzyły pierwsze stolice Nairi – Sugunię i Arzaszku, których położenie dotychczas nie zostało odkryte.
Do pierwszej ekspedycji wojennej w kierunku urartyjskiej twierdzy Suguni doszło w 858 rok p.n.e. W zachowanej z tego okresu relacji asyryjskiej czytamy: […] Zbliżyłem się do Sugumi, twierdzy Arama z Urartu, obległem miasto i wziąłem je. Wielu jego wojowników zabiłem, wywiozłem wiele łupów, ustawiłem górę głów naprzeciw ich miasta. Czternaście osiedli na jego ziemiach zniszczyłem ogniem. Z Sugumi ciągnąłem dalej, w dół do Morza Nairi (tj. jeziora Wan). Broń moją obmyłem w morzu, bogom moim złożyłem ofiary[5]. Po raz drugi Salmanasar III najechał Urartu w 856 roku p.n.e. Decydujące starcie miało miejsce pod Arzaszku (lokalizacja nie jest znana). Inskrypcja Salmanasara III opisuje:
[…] ku Arzaszku, miastu królewskiemu zbliżyłem się. Urartyjczyk Arame przestraszył się goryczy mojej potężnej broni i potężnej bitwy i opuścił miasto. Wspiął się w góry Adduri; za nim się wspiąłem i ja, potężną bitwę uczyniłem w górach, 3400 żołnierzy pokonałem swoją bronią, jak Adad, chmurę nad nimi wylałem deszczem, ich krwią zabarwiłem górę jak sierść, jego obóz zdobyłem, jego rydwany, jeźdźców, koni, muły, osłomuły, własność i bogate łupy uniosłem z gór. Arame, ratując swój żywot, uciekł na niedostępną górę. W mojej potężnej sile, jak tur, zdławiłem jego kraj, osady obróciłem w ruiny i spaliłem ogniem. Miasto Arzaszku i osady wokół zdobyłem i spaliłem ogniem. Stosy z głów uczyniłem naprzeciwko miejskich bram. Część ludzi żywych rzuciłem na stos, a część wokół nabiłem na pal. […] Zszedłem do morza kraju Nairi, straszną broń Aszura obmyłem w morzu, złożyłem ofiary, uczyniłem wizerunek mojej potęgi i zapisałem na nim chwałę Aszurowi, wielkiemu władcy, mojemu panu, szlaki mojej odwagi i sławne czyny.
Ponieważ tekst zawiera tylko opis zdobycia Arzaszku, istnieje przypuszczenie, że wojska urartyjskie nie były w stanie pokonać najeźdźców na otwartym terenie. Prowadziły prawdopodobnie wojnę partyzancką, chroniąc się po atakach w górach, podczas gdy urodzajne tereny Wyżyny Armeńskiej były plądrowane przez wojska Salmanasara III[6].
Wojny z Urartu nie przyczyniły się do poszerzenia granic Asyrii w kierunku północnym, a nawet spowodowały szybszą konsolidację tego państwa, które odtąd rywalizowało z nią o panowanie w regionie. Toczące wojny Urartu rozwijało swoje siły zbrojne, które z czasem również wkroczyły na drogę ekspansji. Imperialna polityka jednych państw determinowała podobną politykę ich sąsiadów. Władcy Urartu przejęli najważniejsze elementy państwowości asyryjskiej – pismo, aparat administracyjny, a nawet coroczne wyprawy wojenne, rzezie, polowanie na ludzi dla chwały państwowego boga..
Za panowania króla asyryjskiego Salmanasara III zarówno asyryjskie, jak i urartyjskie źródła zawierają informacje o centralizacji Urartu i powstaniu urartyjskiej dynastii królewskiej. Po zjednoczeniu Urartu po 844 roku p.n.e. (za panowania Sardoniego I), Asyria znalazła się w trudnej sytuacji gospodarczej. Urartu objęło kontrolę nad ważnymi szlakami handlowymi z Asyrii do Azji Mniejszej.
Pod koniec życia Salmanasar III nie prowadził już kampanii wojennych osobiście, lecz zadanie to powierzył wysokiemu dostojnikowi Dajjan-Aszurowi, głównodowodzącemu wojsk (akad. Turtānu, który kontynuował kampanie skierowane na północ w kierunku Urartu. Schyłek panowania władcy upłynął pod znakiem buntów. W walki te zaangażowany był jego syn Szamszi-Adad V, który walczył również ze swoim starszym bratem Aszur-danin-aplim o tron Asyrii.
W Urartu pozostaje niejasnym, kto był następcą Arama: jego rywal Lutipri czy syn Lutipriego – Sarduri I. W połowie IX wieku p.n.e. na terenie niegdysiejszego Urartu trwał proces zjednoczenia plemion Nairi w jedno scentralizowane państwo. [Podporządkowania ludów zamieszkujących terytorium jednemu władcy!] Prawdopodobnie Aramu i Lutipri stali na czele dwóch różnych plemion. Walkę o przejęcie władzy zwierzchniej wygrał ostatecznie Lutipri.
Następna próba zjednoczenia Urartu miała miejsce około 844 roku p.n.e. Wodzem wojsk Urartu był wówczas Sarduri I. Nie używam tu przyjętego w części historiografii określenia, że stał on na czele plemion, gdyż państwo to nie było już strukturą plemienną. Społeczeństwo w nim żyjące było zhierarchizowane.
To właśnie za panowania Saduriego I został ukończony zapoczątkowany przez jego ojca proces modernizacji wojsk Urartu, które odtąd mogły już z powodzeniem odpierać najazdy sąsiadów. Na przedstawiających żołnierzy płaskorzeźbach z IX wieku p.n.e. widać, że przekształcenie armii urartyjskiej zmierzało od wzorca hetyckiego w kierunku wzorca asyryjskiego: skórzane i drewniane hełmy zastąpiono brązowymi, zwiększyła się ilość broni żelaznej. Istotnym czynnikiem, który pozwolił Urartu skutecznie odpierać ataki Asyrii, było rozwinięcie monumentalnej architektury obronnej. Urartyjczycy budowali coraz więcej twierdz, wykorzystując do prac narzędzia żelazne.
Saduri I był założycielem nowej stolicy – Tuszpy – na wschodnim brzegu jeziora Wan (wcześniejsza stolica Arzaszkun założona przez Arama, została zniszczona przez Asyryjczyków). Na drodze do niej stworzył także siatkę twierdz. Część badaczy przypuszcza, że wybór miejsca dla budowy Tuszpy był prawdopodobnie uwarunkowany czynnikami religijnymi: stolica powstała w miejscu ośrodka kultu religijnego urartyjskiego boga słońca – Sziwini. Warto jednak zauważyć, że również na taki wybór miejsca kultu mały wpływ względy komunikacyjne. Na zachodnich stokach Skały Wan zachował się mur twierdzy; złożony był z wielkich głazów, sięgających sześciu metrów wzdłuż i około jednego metra wzwyż. Na murze zachowały się napisy asyryjskie, informujące o budowie twierdzy przez króla Sarduriego, syna Lutipriego.
Sarduri I chwali się w inskrypcji, że podczas wojny przeciwko ludowi Eria pojmał 6436 mężów i 15.553 młodzieńców, zdobył 1613 koni, 115 wielbłądów, 16.529 sztuk bydła. Wzięci na wojnach jeńcy kopali kanały nawadniające w dolinach jezior. Na niedostępnych górskich szczytach zbudowali system twierdz. W każdej fortecy znajdowała się obronna cytadela, a w niej pałace oraz składy broni, zboża, oliwy i suszonego mięsa.
Po umocnieniu państwa przez Sarduriego I Asyryjczycy zaprzestali na jakiś czas najazdów w głąb Urartu, zadowalając się plądrowaniem południowych obszarów przygranicznych. Podczas bezpośrednich starć na terenie otwartym wojska urartyjskie przegrywały z asyryjskimi. Atutami Urartu w razie wojny były: surowy klimat Wyżyny Armeńskiej i mocne kamienne twierdze, które zdobyć można było przy pomocy ciężkich machin oblężniczych. Mocy takich maszyn oraz sił żołnierzy, którzy je transportowali, starczyło na kilka nieznacznych zwycięstw, wyprawy wojenne wojsk asyryjskich w głąb Urartu zostały udaremnione.
Wzrost potęgi Urartu z ośrodkiem władzy w Tuszpie nastąpił pod koniec IX wieku p.n.e., za panowania króla Iszpuniego, syna Sarduriego I. Państwo stopniowo poszerzało swe terytorium: na południu przyłączono [podbito] obszar między jeziorami Wan i Urmia oraz terytoria na południe od Urmii, na północy – dolinę rzeki Araks. Nastąpiła również centralizacja religii urartyjskiej. Bóstwa poszczególnych plemion zostały połączone w jeden panteon, na czele, którego stały bóstwa centralnej części państwa: Chaldi, Tejszeba i Sziwini. W tym samym okresie pojawiły się także tabliczki, zapisane pismem klinowym w języku urartyjskim.
Do kolejnych wojen z Urartu przystąpili następcy Salmanasara III. Szamszi-Adad V jego młodszy syn (panował w latach rządy 823-811 p.n.e.) został wyznaczony na jego następcę jeszcze za życia ojca. W pierwszych latach panowania musiał skupić się na tłumieniu buntów, którym przewodził jego starszy brat Aszur-da”in-apla, który został przez ojca wyłączony z prawa do dziedzictwa tronu. Po stronie Assurdainapli opowiedziała się część urzędników (namiestników, którzy wcześniej zdobyli znaczne majątki i wpływy), a teraz wraz ze zmianą monarchy mogli je utracić. Po stronie Szamszi-Adada V opowiedzieli się czterej najwyżsi urzędnicy państwowi i namiestnicy dalszych prowincji. Pokonał on przeciwników dzięki pomocy króla babilońskiego Marduk-zakir-szumi I, ale za cenę uznania jego zwierzchnictwa[7]. Szamszi-Adad V w latach 820-815 trzykrotnie najeżdżał kraj Nari położony nad jeziorem Wan. Później walczył z Urartu, Medami i Elamem.
Królowa Sammuramat (810-806 p.n.e.[8]), znana lepiej jako Semiramida, rządząc w imieniu swego niepełnoletniego syna Adadnirari III, odniosła liczne sukcesy w polityce wewnętrznej i zagranicznej. Panowanie jej syna i jego następców upłynęło pod znakiem walk z Medami, Babilonią i – przede wszystkim – z państwem Urartu.
W tym czasie w Urartu panował król Menui (w latach 810-786 r. p.n.e.), na czas którego panowanie przypadł okres największego rozkwitu państwa. W tym czasie na terytorium Urartu powstały twierdze, chroniące dostępu do obszarów położonych nad Wanem, pałace, świątynie oraz kanał, który dostarczał wodę do Tuszpy. W całym kraju prowadzono liczne prace irygacyjne. Ustały walki między dwoma państwami, Urartu weszło w fazę wpływów kulturowych Asyrii. Mimo że budowle nad jeziorem Wan były związane z imieniem rządzącego Menui, jako bardziej popularne określenie czasu ich powstania służy okres panowania Semiramidy. Armeński historyk średniowieczny, Mojżesz Choreński, przytoczył legendy o osobistym zaangażowaniu królowej asyryjskiej w prace budowlane Urartu.
Oczywiście królestwo Urartu prowadziło nie tylko wojny obronne, również ono prowadziło politykę ekspansji. O wojennych sukcesach Menui wiadomo z inskrypcji na kamieniach i tabliczkach glinianych, zapisanych pismem klinowym. Dla przykładu, inskrypcja na jednym z kamieni opisuje wyprawę wojenną na południowy zachód od Urartu:
„Bóg Chaldi ruszył w pochód ze swą bronią, zwyciężył on […], broń boga Chaldiego potężna. Mocą boga Chaldiego ruszył w pochód Menua, syn Ispiniego. Przed nim szedł bóg Chaldi. Menua mówi: Ja wydałem na pastwę ognia krainę […], krainę Babanahi, […], w tymże roku miasto Kalibiliani, miasto Arpuiani, krainy Ususuani, miasto Chulmeruni, Tuszurehi, […] od tej strony krainy Marmani; miasto Eruni, […] miasto Kirpununi, krainę Ulibani podbiłem i wydałem na pastwę ognia. Krainę Dirgę, miasto Iszala […] podbiłem, krainę spaliłem; doszedłem do […] strony miasta Kumenu, do Asyrii […] ??55 ludzi w tym roku – jednych zabiłem, innych zaś uprowadziłem żywych; mężczyzn z nich oddałem żołnierzom[9].
Na początku VIII wieku celem nowo powstałej regionalnej potęgi Urartu stało się Diauehi[10]. Przeciwko temu królestwu prowadzili kampanię zarówno Menua (810–785 p.n.e.), jak i Argishti I (785–763 p.n.e.).
Około 790 roku p.n.e. Menua zagarnął miasto Szaszilu, stolicę Diauehi, i spustoszył kraj, wskutek czego ich król Utupurszini zjawił się przed Menuą i błagał o pokój. Za panowania Menui nie zaniechano ekspansji terytorialnej na północ w kierunku Zakaukazji i na południowy zachód wzdłuż Eufratu. Poszerzenie granic Urartu pozwoliło na objęcie kontroli nad szlakiem handlowym z Asyrii do Azji Mniejszej. Spowodowało to osłabienie strategicznej pozycji Asyrii, która tą drogą sprowadzała z Azji Mniejszej żelazo i konie. Utrudniło to także dostarczanie koni na obszary położone na wschód od Urmii.
Argiszti syn króla Menui, był szóstym władcą dynastii. Inskrypcje urartyjskie donoszą, że król Urartu, Argiszti, odniósł w 789 roku p.n.e. kolejne zwycięstwa nad Diauehi i pojmał 28 519 jeńców oraz 4426 koni, 10 478 sztuk bydła, 73 770 kóz i innych mniejszych zwierząt domowych. Pokonany król Diauehi – Utupursi (ni) musiał przekazać Urartyjczykom około 20 kilogramów złota, 18 srebra, kilka tysięcy kilogramów brązu, 1000 koni, 300 sztuk bydła i kilka tysięcy mniejszych zwierząt, a także zobowiązać się do płacenia rocznej daniny w złocie, brązie, wołach, krowach, owcach i najświetniejszych rumakach[11].
Na podstawie tych informacji, Dawid Marshall Lang wnioskuje, że na terytorium gruzińskiej prowincji Tao istniało w tych dawnych czasach dobrze zorganizowane królestwo plemienne, z grodami i miastami, gdzie trudniono się produkcją wyrobów złotych, srebrnych, a także miedzianych brązowych. Kwitła w nim również gospodarka wiejska oparta na hodowli bydła i owiec[12]. Nie wiem, na jakiej podstawie autor formułuje teorię o królestwie plemiennym? Nie wiem też, w jaki sposób definiuje to pojęcie[13]. Moim zdaniem, powinniśmy mówić o istnieniu królestwa, ze zhierarchizowaną strukturą społeczną o dość sprawnej organizacji i zorganizowanym systemem fiskalnym.
Argiszti I zwrócił się ku północy: zajął dolinę górnego Araksu na Zakaukaziu i założył tam królewskie miasta Irbuni (Arin-Berd w pobliżu Erewanu) i Argisztihinili (Armawir). W Arin-Berd znaleziono tabliczkę z inskrypcją tego władcy: Mocą boga Haldiego Argiszti, syn Menui, wzniósł tę potężną twierdzę; nadał jej imię Erebuni dla potęgi krainy Biajni i dla zastraszenia wrogiego państwa. Ziemia była pustynna, wielkich spraw tu dokonałem. Mocny bogiem Haldim Argiszti, syn Menui, król krainy Biajni, władca miasta Tuszpy.
Dzięki podbojom jego poprzednika, Menui, Urartu przejęło asyryjskie szlaki wodne, które prowadziły do Azji Mniejszej. Ponadto Urartu zmonopolizowało handel bronią, co ograniczyło zaopatrywanie w nią armię asyryjską. W okresie panowania Argisztiego I Urartu znajdowało się u szczytu swojej potęgi. Argiszti I nie podejmował wypraw wojennych przeciwko osłabionej Asyrii, jedynie odpierał (z powodzeniem) jej próby przywrócenia utraconych szlaków handlowych. Skierował swoją ekspansję na północ, poszerzając granice Urartu o Zakaukazie, gdzie w pobliżu współczesnego Armawiru założył Argisztihinili oraz na wzniesieniu Arin Berd – w pobliżu współczesnego Erywania – wzniósł miasto-twierdzę Erebuni. Pierwsi mieszkańcy Erebuni byli jeńcami, wysiedlonymi z państwa Hatti. Założenie Erebuni pozwoliło Argisztiemu I na dalszą ekspansję w rejonie jeziora Sewan. Oba miasta prawdopodobnie pełniły funkcje rezydencji władcy.
Prawdopodobnie Argiszti I najbardziej zaangażował się w sprawy na północy kraju, o czym świadczą znaleziska na terytorium współczesnej Armenii: dwanaście spośród dziewiętnastu inskrypcji króla. Sytuacja gospodarcza Urartu ustabilizowała się po ukończeniu podjętej jeszcze za Menui budowy systemu irygacyjnego. Na Zakaukaziu działalność króla była skierowana przede wszystkim na rozwój gospodarki wiejskiej[14].
Argiszti I dokonał kilku udanych wypraw wojennych na Mannę, podbijając terytoria na południowy wschód od Urmii. Za jego panowania powstały nowe osady i miasta na Kaukazie Południowym, na terytorium dzisiejszej Armenii. Do takich miast należały, między innymi, Argisztihinili i Erebuni. Pierwsze przez długi okres było jednym z potężniejszych centrów administracyjnych Urartu, drugie, położone niedaleko współczesnego Erywania, było miastem-twierdzą chroniącym Dolinę Ararat przed najazdami z północy.
W tym czasie Asyria, po utracie możliwości sprowadzenia żelaza i koni z Azji Mniejszej, znalazła się w okresie ekonomicznego i politycznego upadku. Napięcia o podłożu ekonomicznym między Asyrią a Urartu przerodziły się w sześcioletni okres wojen, które rozpoczął król asyryjski Salmanasar IV, panujący w latach 783–772 r. p.n.e.
Urartu w połowie VIII wieku p.n.e. stanowiło typowy przykład państw tego okresu: królowie pełnili władzę despotyczną, dążyli do podbojów sąsiednich plemion i państw. Z podbitej ludności czyniono niewolników bądź przesiedlano ją na inne obszary. Nie istniały dokładnie wytyczone granice, a królowie Urartu przez kilka wieków dokonywali wypraw wojennych na terytoria przygraniczne w celu zastraszenia podległych plemion. Urartu nigdy nie osiągnęło takiej potęgi jak Asyria w szczytowym okresie swojego istnienia: władza nad wieloma sąsiednimi plemionami była krótkotrwała. Charakterystyczną cechą Urartu było jego rozbicie pod względem kulturowym i językowym. Władza centralna w krótkim czasie po zjednoczeniu plemion ustanowiła model państwa, którego wzorzec zapożyczyła z Asyrii: na ogromnym terytorium zostało upowszechnione rolnictwo, wspierane sztucznym nawadnianiem, wprowadzono pismo klinowe, charakterystyczną dla Międzyrzecza religię politeistyczną oraz kanon sztuki. Do tego modelu Urartu dodało architekturę obronną. Przygraniczne rejony, które podporządkowała Tuszpa, nie były jednak zbytnio integrowane z centrum, dlatego, w razie potencjalnej zmiany równowagi sił w regionie, mogły zostać utracone.
Gospodarka podstawowej części ludności Urartu nie różniła się zbytnio od systemów gospodarczych innych państw Starożytnego Bliskiego Wschodu, w szczególności Asyrii. Najważniejszą gałęzią gospodarki była uprawa ziemi przy sztucznym nawadnianiu pól uprawnych. Kierowanie pracami irygacyjnymi leżało w gestii panującego. Praktycznym budowaniem systemu sztucznego nawadniania zajmowali się wolni mieszkańcy państwa przy pomocy jeńców wojennych i niewolników. Namiestnicy królewscy, elita i wolni mieszkańcy posiadali na własność ziemie uprawne. [Jeśli stosunki własności były podobne do innych państw tego obszaru, to znaczy, że i w Urartu istniała instytucja dzierżawy. Stosunki własności ziemi zmieniały się w czasie.] Na rzecz władzy centralnej z wyznaczonych obszarów ściągano podatki w postaci plonów, koni i wołów. W czasach pokoju Urartu prowadziło [władcy Urartu prowadzili] aktywny handel z Asyrią. Eksportowano bydło, konie, żelazo i wino. W państwie liczne były również ludy pasterskie. Należy podkreślić jednak, że źródłem utrzymania monarchii były podboje i zwykły rozbój. Dowodzą tego np. ślady zniszczeń i zdobycia starożytnego miasta w Metsamor. Na całym terenie badań archeologicznych odkryto warstwy spalenizny i popiołu. Miasto prawdopodobnie zostało zdobyte przez wojska Argiszti I (786-764 rok p.n.e.), który był królem Urartu. Za jego panowania granice państwa poszerzyły się o Zakaukazie, właśnie o rejon dzisiejszego Erewania. O walkach i ich okrucieństwie poświadczają inne odkrycia, wśród nich jest szkielet około 30 – letniej kobiety, której odcięto głowę i drugiej osoby z rozłupaną czaszką. Znalezione zwłoki nie były pochowane w grobach, tylko bezładnie rozrzucone wśród zabudowań tzw. dolnego miasta. To, co zwróciło uwagę badaczy, to niewielka ilość znalezisk w postaci przedmiotów zabytkowych, co może obrazować skalę łupieżczego najazdu Urartyjczyków. Najeźdźcy nie oszczędzili również świętych przybytków. Archeolodzy znaleźli niewielkie, owalne miejskie sanktuarium, które zostało splądrowane w czasie najazdu. Wewnątrz, na kamiennych podestach, odkryto potłuczone naczynia ceramiczne i jedno zachowane w całości, wykonane z kamienia[15].
Początkowo wojsko urartyjskie wzorowało się na hetyckim. Świadczą o tym wizerunki żołnierzy urartyjskich na płaskorzeźbach z IX wieku p.n.e. Nosili skórzane hełmy i zbroje. Zwycięskie pochody Salmanasara III na Urartu przyczyniły się do reformy armii urartyjskiej. Nastąpiło to za panowania Aramea i Sarduriego I. Przekształcenie polegało na przejęciu wzorca asyryjskiego. Od VIII wieku p.n.e. piechota była uzbrojona w łuki i żelazne miecze. Większość żołnierzy posiadała jednak hełmy i zbroje z brązu. Na wyposażeniu armii urartyjskiej znajdowały się rydwany bojowe, które swoim kształtem przypominały rydwany późnoasyryjskie.
Głównodowodzącym armii Urartu był król. By podtrzymać wysokie morale w armii przeprowadzano igrzyska, w których brali udział najlepsi żołnierze, a niekiedy też królowie. Wyprawy wojenne odbywały się średnio raz w roku. Ich celem było nie tyle poszerzenie terytorium państwa kosztem słabszych sąsiadów, lecz zagarnięcie łupów z terenów, położonych na obrzeżach państwa. Przypuszczam, że i niewolników, których zatrudniano do prac budowlanych. Pokonanym sąsiednim królestwom narzucano zazwyczaj zależność lenną dążąc do ich stałej eksploatacji. [Sądzę, że wyprawy podejmowano również w celu uposażenia armii kosztem sąsiednich ludów.] Zachowały się wzmianki o wielkości wojska króla Iszpuiniego: sto rydwanów, dziesięć tysięcy jazdy i trzy tysiące piechoty. Podczas bitew na otwartym terenie armia urartyjska nigdy nie dorównała asyryjskiej. Wygrywała natomiast w wojnach obronnych, wykorzystując swoje niedostępne twierdze.
Po Argisztim I nastąpił okres panowania jego syna – Sarduriego II (panował w latach 764–735 p.n.e, który kontynuował politykę ojca. Dokonał licznych wypraw wojennych, kontynuując poszerzanie granic państwa. Liczne wyprawy wojenne Sarduriego II na Kaukaz Południowy nie spotykały większego oporu miejscowej ludności. W połowie VIII wieku p.n.e. Sarduri II najechał krainę Manę na pograniczu Urartu z Asyrią. Prawdopodobnie sprowokował tym Asyrię, która zaczęła przygotowania do wojny. Zachowały się źródła pisane, które opisują wyprawę Sarduriego II na Manę:
Bóg Chaldi ze swoim orężem […] rzucił ich przed Sardurim, synem Argisztiego. Chaldi potężny, broń boga Chaldiego potężna. Wystąpił w pochód Sarduri, syn Argisztiego. Sarduri mówi: Ja wyruszyłem, wystąpiłem w pochód na krainę Manę, kraj podbiłem, miasta spaliłem i zburzyłem, krainę zrujnowałem; mężczyzn i kobiety uprowadziłem do krainy Biajnili. Cytadelę umocnioną miasta Darbani zawojowałem, ten kraj do mojego kraju przyłączyłem”.
Z podbitych terytoriów napływały trofea i niewolnicy. Wykopaliska archeologiczne wykazały liczne ozdoby na broni urartyjskiej. Mimo opanowania sposobu obróbki żelaza, część broni wytwarzano nadal z brązu.
Sarduri II prowadził dwukrotnie wyprawy przeciwko Kolchom[16], po raz pierwszy w latach 750-748 r. p.n.e., po raz drugi między 744 a 741 rokiem p.n.e.
W 745 roku p.n.e. panowanie w sąsiedniej Asyrii objął Tiglat-Pileser III, którego polityka była skierowana na przywrócenie potęgi swojego państwa w Azji Przedniej. W tym celu Tiglat-Pileser III przeprowadził reformę w armii asyryjskiej, po czym rozpoczął działania militarne skierowane przeciwko Urartu. W 743 r. p.n.e. napadł na sojuszników Urartu w Syrii. Król Sarduri II pospieszył im z Tuszpy na odsiecz, lecz poniósł klęskę w bitwie pod Samosatą nad Eufratem: i, jak opowiadał zwycięski Teglatfalasar: po sromotnej ucieczce na klaczy pod osłoną nocy ukrył się na stromej górze. Triumfujący władca Asyrii wdarł się nawet do doliny jeziora Wan i obległ Tuszpę (735 r.), ale górska twierdza okazała się nie do zdobycia: Sarduriego Urartyjczyka zamknąłem w Turuszpie, jego głównym mieście, wielkiej rzezi dokonałem przed bramą miasta, wizerunek mojej potęgi ustanowiłem naprzeciwko miasta. Sześćdziesiąt miar szlaku po ogromnym państwie Urartu z góry na dół zwycięsko przeszedłem i nie spotkałem przeciwnika. Kraje Ulluba i Chabchu, położone na stokach góry Nal, podbiłem i przyłączyłem do Asyrii. Sarduri II, zginął prawdopodobnie niedługo po klęsce w bitwie nad Eufratem. Okoliczności jego śmierci pozostają nieznane. Prawdopodobnie został zabity podczas oblężenia Tuszpy. Syn Sarduriego I, Rusa I, który wstąpił na tron w 735 roku p.n.e., zastał państwo bardzo osłabione[17]. Na skutek przegranej wojny Urartu utraciło obszary za Eufratem. Klęska armii Sarduriego II zachwiała wiarę Urartyjczyków w potęgę „broni boga Chaldiego”. W państwie wybuchły powstania przeciwko władzy centralnej, kilka prowincji dążyło do uzyskania niezależności od Tuszpy bądź do przyłączenia się do Asyrii.
Rusa I zdławił większą część buntów w różnych częściach państwa i przez długi okres unikał konfrontacji z Asyrią. Gdy na tronie Asyrii zasiadł Salmanasar V, między dwoma państwami zawarto pokój, który Rusa I wykorzystał na odbudowę państwa. Dużo uwagi poświęcono na wzmocnienie północnych obszarów nad Urmią. Powstało tam nowe centrum – miasto Ulcha. Na skale, niedaleko Tuszpy, zbudowano nową stolicę Urartu – Rusahinili.
Ze źródeł asyryjskich dowiadujemy się, że Rusa I, król Urartu, zajął 22 fortece mannejskie[18]. [Nie wiemy, jaki był charakter tych „fortec”? Może powstały one w czasie obrony ówczesnego społeczeństwa rodowego przed najazdem Urartu? Zapis ten wskazuje, że państwo to (jak i inne państwa tego okresu) powstało w wyniku podboju i narzuceniu zwierzchności ludności zamieszkującej terytoria od południowo-wschodniego wybrzeża jeziora Urmia do Maraghe na północy. Południowa granica przebiegała najprawdopodobniej w pobliżu miejscowości Buhen i Sakez. Wynikałoby z tego zapisu, że ziemie tego obszaru zostały najpierw podbite przez Urartu, później dostały się pod panowanie Asyrii. W Hasanlu zachowała się umocniona solidnym murem z suszonej cegły cytadela. W obrębie murów znajdowały się zabudowania pałacowe i świątynne, natomiast zabudowa miejska rozciągała się poniżej cytadeli i nie miała własnych umocnień[19], co mogłoby wskazywać, ze zamieszkiwała tę część miasta ludność podbita.
Według Julii Zabłockiej pierwsze związki polityczne na tym obszarze powstały dopiero pod koniec VIII wieku p.n.e. Wówczas to, tamtejszy namiestnik Asyrii, Dajakku, dzięki własnej drużynie uniezależnił się od wpływów starszyzny rodowej i – nie bez poparcia władcy Urartu, Rusy – w 716 roku p.n.e. uwolnił się spod hegemonii asyryjskiej. Wkrótce jednak, gdy Rusa I ulegl wojskom Sargona (714 r. p.n.e.) Dajakku wzięty został do niewoli[20].
W tym czasie doszło do wzrostu potęgi Asyrii, gdzie do władzy doszła dynastia Sargonidów. Założycielem dynastii był Sargon II, właśc. Szarru-kin II (akad. Šarru-kīn, biblijny Sargon)[21], który panował w latach 722[22] – 705 p.n.e. W wyniku przewrotu wojskowego w czasie oblężenia Samarii obalił Salmanasara V.
Celem polityki Sargona II było przywrócenie potęgi Asyrii. W latach 722–719 r. p.n.e. Asyria zaangażowała się w wojny w Syrii i Palestynie. Po utracie Babilonii na rzecz Marduk-apal-iddiny II król Sargon II wyprawił się na zachód do objętych rebelią księstw Syrii. W 720 r. p.n.e. w bitwie pod Karkar pokonał buntowniczego protegowanego, Jau-bi’diego, króla Hamat i króla Gazy, Hanuna. W wyniku tej bitwy przyłączył do swojego imperium Samarię, zasiedloną przez Żydów i utworzył z niej asyryjską prowincję Samerinę[23]. Sprowadził do niej osiedleńców, a część ludności żydowskiej, tzw. Dziesięć Zaginionych Plemion Izraela deportował do Mezopotamii i Medii. Po uporaniu się z sytuacją na zachodzie, w 718 roku p.n.e., Sargon II skierował się na północ. Jego posunięcia strategiczne były dokładnie przemyślane. Zachowały się tabliczki w rezydencji Dur-Szarrukin, zawierające doniesienia zwiadowców Sargona II w Urartu. Wywiad miał duże znaczenie dla Asyrii. Świadczy o tym fakt, że dowodzącym został mianowany Sanherib, syn Sargona II i jego następca na tronie.
W latach 718–715 r. p.n.e. wojny między Asyrią a Urartu trwały na terytorium Manny, położonej na wschód od Urmii. Kilka razy Sargon II podbijał to państewko i wyznaczał lojalnego wobec Asyrii króla. W odpowiedzi Rusa I popierał powstania Mannijczyków na czele z zależnym od siebie królem. Pozycję polityczno-militarną Urartu osłabiały konflikty z pogranicznymi Kimerami. Król Rusa I, który próbował stawić im czoła, doznał dotkliwej porażki. Sargon wykorzystał okazję do ataku.
W 714 roku p.n.e. Sargon II otrzymał od szpiegów informację, że wyprawa Rusy I na Kimerów zakończyła się niepowodzeniem. Skierował, więc swoje wojska na Mannę. Zdobycie tego państewka nie stanowiło problemu dla doskonale wyszkolonej armii asyryjskiej. Lojalne wobec Rusy I wojsko Manny ratowało się ucieczką w głąb Urartu. Sargon II ruszył za nim. Po otrzymaniu doniesienia, że Rusa I zebrał siły w dolinie na wschód od Urmii i zamierza zaatakować od tyłu armię asyryjską, Sargon II zmienił swoje plany i skierował się naprzeciw wojskom urartyjskim. Asyryjczykom udało się nocą, z zaskoczenia, zaatakować Rusę I. Wojska uratyjskie poniosły klęskę, a ich król uciekł z pola bitwy. Armia asyryjska przemieszczała się dalej na północ, zdobyła Ulchę i dotarła do jeziora Wan, gdzie Sargon II otrzymał kolejne doniesienia swoich zwiadowców. Prawdopodobnie były one niekorzystne dla Asyryjczyków, skoro król asyryjski odesłał większość swoich wojsk do Dur-Szarrukinu. Z pozostałą częścią swojej armii Sargon II przedsięwziął niebezpieczną wyprawę przez porośnięte lasem góry i niespodziewanie dla Urartyjczyków znalazł się w pobliżu Musasiru, ośrodka kultu Chaldiego, miejsca koronacji królów urartyjskich od czasu panowania Iszpuniego. Dokładna trasa wyprawy Sargona II jest tematem naukowych debat. Część badaczy uważa, że armia asyryjska przemieszczała się drogą na północ od Wanu i Urmii, część przypuszcza, że na północ tylko od Urmii. Są jednak zgodni, że Urartu poniosło klęskę i utraciło Musasir, wraz ze zburzeniem, którego zachwiała się wiara w potęgę bóstwa Chaldiego. Miasto i świątynia zostały zniszczone. Na wieść o tym Rusa I popełnił samobójstwo[24]. Według zaś źródeł asyryjskich– zmarł z żałości: Zaległ jak kobieta w połogu: nie zezwolił by żywność i napitek dotknęły jego ust; sam ściągnął na siebie nieuleczalną chorobę. Ucieczka władcy urartyjskiego załamała dalszą obronę, dlatego Sargon II nie napotykając większego oporu posunął się głęboko na północ od jeziora Wan, jednak stolicy Tuszpy nie atakował. W drodze powrotnej jedynie Urzanu, władca lokalnego księstwa Musasir odmówił poddania się Asyryjczykom. Król asyryjski nakazał głównym siłom marsz powrotny, natomiast osobiście z oddziałem tysiąca jezdnych rozpoczął szturm na miasto. Dążył do przykładnego ukarania niepokornego miasta, będącego ośrodkiem kultu boga Chaldi, narodowego boga Urartu. Sargon przybył w momencie uroczystości koronacyjnych odbywających się w Musasir. Zdobycie tego silnie ufortyfikowanego miasta miało silny wymiar propagandowy. Posągi boga Chaldi i jego małżonki oraz bogaty skarbiec Asyryjczycy wywieźli do Asyrii, a mieszkańców deportowali. Sargon obłożył także trybutem państewka w huryckiej krainie Nari (pomiędzy jeziorem Wan a Asyrią). W 713 p.n.e. rozpoczął budowę nowego pałacu i stolicy – Dur-Szarrukin, co znaczy „twierdza Sargona” (dzisiejsze Chorsabad). Dwór przeniósł się tam w 706 p.n.e. W 712 roku p.n.e. Sargon pokonał popierany przez Egipcjan bunt wasali palestyńskich: Aszdodu, Judy (Ezechiasza), Moabu i Edomu. Wreszcie w latach 710 – 709 p.n.e. pokonał swego największego wroga, króla Babilonu Marduk-apla-iddine II, dzięki czemu odzyskał Babilonię. W wyniku licznych wojen Sargon II zbudował potężne imperium asyryjskie dominujące na Bliskim Wschodzie[25]. Zginął (prawdopodobnie wskutek zamachu) w czasie wyprawy wojennej przeciw Kimmerom w 705 p.n.e. Krótko po tym Asyria została pogrążona w kryzysie politycznym na skutek rywalizacji z Babilonią i Medią. Państwa te niecałe sto lat później doprowadziły Asyrię do upadku. W Urartu nastąpił okres panowania syna Rusy I, Argisztiego II.
Argiszti II objął panowanie w Urartu w 714 roku p.n.e. – po samobójstwie Rusy I wskutek zburzenia przez Sargona II miasta Musasir, ośrodka kultu naczelnego bóstwa Urartu – Chaldiego[26]. Wojna asyryjsko-urartyjska zakończyła się pokojem, którego warunkiem był swobodny dostęp Asyryjczyków do kopalni żelaza, lasów i szlaków handlowych na obszarach, które dotychczas znajdowały się pod ścisłą kontrolą Urartu. Prawdopodobnie Urartu płaciło też Asyrii daninę. Niektórzy historycy uważają, że państwo Argisztiego II znajdowało się w gospodarczej zależności od Asyrii. Z upływem czasu stosunki między dwoma państwami pogarszały się: wywiad asyryjski, którego doniesienia zachowały się w postaci tabliczek glinianych w archiwach asyryjskich, informował króla asyryjskiego o starciach na obszarach przygranicznych. Argiszti II nie decydował się na okazywanie otwartej wrogości wobec Asyrii i skupił swoją działalność na umocnieniu obszarów centralnych i Zakaukazia. Zachowały się tabliczki z informacją o budowie kanału i założeniu winnicy w centrum państwa oraz wyprawie wojennej na wschód. Część badaczy uważa, że Argiszti II dotarł do Morza Kaspijskiego, inni, że poprzestał na terenach na wschód od Urmii. Wykopaliska archeologiczne z początku XXI wieku nie wykazały śladów obecności Urartyjczyków w prowincji Azerbejdżan Wschodni w Iranie[27].
Rusa II, następca Argisztiego II, korzystając z długotrwałego pokoju, rozpoczął odbudowę państwa. Za jego panowania zbudowano liczne miasta-twierdze i świątynie. Do najważniejszych budowli należały, między innymi, twierdza Tejszebaini na wzniesieniu Karmir Blur, która niespełna sto lat później jako ostatnia została zdobyta przez Babilończyków, Bastama i Ajanis. W pobliżu Tuszpy powstała nowa stolica – Rusahinili. Prawdopodobnie budowniczymi byli potomkowie Hetytów, przesiedleni za czasów Argisztiego I do Erebuni. Zdaniem niektórych badaczy dali oni początek Ormianom. Część naukowców uważa, że plemiona protoormiańskie rozprzestrzeniły się na obszarze Wyżyny Armeńskiej za panowania Rusy II.
O czasach schyłkowych Urartu zachowało się mało źródeł, dlatego istnieje kilka sprzecznych poglądów o kolejności sprawowania władzy królów urartyjskich. Najbardziej prawdopodobna chronologia władców została opracowana na podstawie badań archeologicznych na wzniesieniu Karmir Blur.
W momencie objęcia tronu w Urartu przez Sarduriego III, (Sarduri III, Sardur III – król Urartu w latach 639-625 r. p.n.e.) państwo było już na tyle osłabione, że popadło w zależność od Asyrii, gdzie panował wówczas Aszurbanipal. Prawdopodobnie zależność ta miała charakter polityczny i gospodarczy. Sarduri III nazywał Aszurbanipala swoim panem. Przypuszczalnie stolica za panowania Sarduriego III była już przeniesiona do Tejszebaini, ponieważ Urartyjczycy stracili kontrolę nad centrum państwa. Z czasów Sarduriego III zachowały się dwie tabliczki gliniane, dotyczące spraw gospodarczych. Zostały odkryte podczas prac archeologicznych na wzgórzu Karmir Blur.
Pod koniec VII wieku p.n.e. Asyria znalazła się w stanie głębokiego kryzysu politycznego, mimo to Urartu nie podejmowało żadnych prób przejęcia na nowo kontroli nad szlakami handlowymi łączącymi Mezopotamię z Azją Mniejszą. Z badań korespondencji Sarduriego III i Aszurbanipala wynika, że Urartu znajdowało się w zależności politycznej od Asyrii. Zmieniła się równowaga sił w regionie. Pojawili się nowi przeciwnicy, którzy zagrażali obu państwom. Od północy Urartu było atakowane przez plemiona Scytów i Kimerów, od południowego wschodu – przez Medów, którzy systematycznie burzyli miasta-twierdze. Zostały podbite, między innymi, Tuszpa i Rusahinili. Resztki wojsk urartyjskich schroniły się w ostałych ośrodkach w Zakaukazji. Rolę stolicy Urartu w tym okresie pełniło miasto Tejszebaini. Istnieją przypuszczenia, że twierdza w tym mieście mogła paść pod naciskiem Medów lub Babilończyków, bardziej prawdopodobna jest jednak hipoteza, że zdobyli ją Scytowie i Kimerowie.
Podczas panowania Sarduriego IV (przypuszczalnie rządził w latach 625-620 p.n.e.) Urartu przeżywało kryzys swojej państwowości. Władza stopniowo traciła wpływy w centralnej części państwa, a stolica Urartu została przeniesiona z Tuszpy, położonej nad brzegiem jeziora Wan do miasta Tejszebaini w Zakaukazji. Informacje o Sardurim IV zawierają dwa napisy, których sens wywołuje dyskusję wśród naukowców. Badacz historii Urartu z połowy XX wieku – I. M. Djakonow – przypuszczał, że Sarduri IV był synem Sarduriego III. W momencie śmierci ojca nie był pełnoletni, dlatego na tronie urartyjskim zasiadł jego stryj – Erimena[28]. Około 600 roku p.n.e., po śmierci Rusy III, Sarduri IV objął tron i był ostatnim królem urartyjskim. Na okres jego panowania przypadło zburzenie ostatniej miasta-twierdzy Urartu, a zarazem stolicy – Tejszebaini.
Kilka lat przed objęciem tronu przez Rusę III w 609 roku p.n.e. nastąpił upadek Asyrii. Na krótki okres Urartyjczycy odzyskali kontrolę nad centrum i południową częścią państwa, jednak pod naciskiem nowych wrogów – Babilończyków i Medów – zostali zmuszeni do cofnięcia się na północ w Zakaukazji. Przypuszczalnie po upadku Asyrii Urartu popadło w zależność od jej spadkobierczyni – Medii. Możliwe, że miasta urartyjskie posiadały względną autonomię przez krótki okres panowania Rusy III. Podczas rządów Rusy III Urartu znalazło się jednak w okresie głębokiego kryzysu. W ciągu ostatnich dziesięcioleci państwo stopniowo traciło kontrolę nad centrum. Stolica Urartu została przeniesiona z Tuszpy, położonej nad brzegiem jeziora Wan, do Tejszebaini w Zakaukaziu. Prawdopodobnie działalność Rusy III ograniczyła się do spraw gospodarki. Zachowało się kilka napisów królewskich o budowie nowych spichlerzy w Tuszpie, Erebuni i Argisztihinili.
Rusa IV – ostatni król urartyjski[29] rządził w latach 595-585 p.n.e. Był świadkiem zburzenia miasta-twierdzy i stolicy Urartu – Tejszebaini. Rusa IV nie kontrolował już centrum państwa, próbował jednak utrzymywać swoje wpływy w rejonie jeziora Wan, na północy kraju w Zakaukazji. W ostatnim dziesięcioleciu istnienia Urartu miasto Argisztihinili zostało utracone. Erebuni natomiast opuszczono, a wszystkie kosztowności z niego przewieziono do Tejszebaini. W 585 roku p.n.e. została zdobyta również ówczesna stolica – Tejszebaini.
Po podbiciu terytorium Urartu przez Medów, na Wyżynie Armeńskiej nastąpił proces zanikania kultury urartyjskiej. Osiągnięcia Urartyjczyków zostały zapomniane, z wyjątkiem Skały Wan i twierdzy Erebuni, które były używane przez Achemenidów. Większość mieszkańców wyżyny nadal zajmowała się rolnictwem. Nastąpił regres społeczeństwa do poziomu plemiennego. Nie odnaleziono żadnego potwierdzenia na istnienie handlu w tym okresie. Źródła pisane dotyczące Armenii pochodzą dopiero z V wieku p.n.e. Nie znaleziono także śladów nowego budownictwa w okresie od upadku państwa do I wieku n.e. Starożytni geografowie i historycy nie wspominają o istnieniu ośrodków miejskich na tym obszarze. Na mieszkańców Wyżyny Armeńskiej po upadku państwa składali się Urartyjczycy, Huryci, Semici, Hetyci, Luwijczycy i plemiona protoormiańskie[30].
Państwo Urartu istniało niespełna 300 lat, później na ponad dwa i pół tysiąca lat o nim zapomniano. Dziś wiemy o nim wciąż bardzo mało. Myślę jednak, że nawet taka ilość informacji ukazuje, że droga jaką przyjęli jego przywódcy wiodła donikąd. Nie przyniosła powodzenia nikomu, a zbrodnie jakie jej towarzyszyły na pewno przyczyniły się do opóźnienia rozwoju cywilizacji.
Dziś, nie wiem z jakiego powodu do (przecież niechlubnego) urartejskiego dziedzictwa (dopiero rozpoznawanego), roszczą pretensje zarówno Turcy, jak i Ormianie, przez wieki zwaśnieni (po I wojnie światowej Turcy dokonali straszliwych masakr ludności ormiańskiej). Nacjonaliści w Ankarze głosili za to, że Turcy są potomkami Hetytów i Urartejczyków, a więc mają święte prawo do Azji Mniejszej, ponieważ są tu od zawsze. Czy historia jest nauczycielką życia? Niektórzy jednak są niewyuczalni.
Piotr Kotlarz
[1] https://pl.wikipedia.org/wiki/Urartu
[2] Urartu, Ararat, Biajnili, Królestwo Wan (urart. – KURbi-a-i-na; orm. – Ուրարտու; tur. – Urartular; pers. – اورارتو) – starożytne państwo na Bliskim Wschodzie, na obszarze Wyżyny Armeńskiej (obecnie terytorium byłego Urartu znajduje się w granicach Armenii, Turcji i Iranu).
[3] Państwo, istniejące na Wyżynie Armeńskiej w XIII–VI wiekach p.n.e., było określane za pomocą następujących nazw: Urartu – asyryjska nazwa państwa, była w użyciu od IX wieku p.n.e. w piśmiennictwie asyryjskim i babilońskim. Istnieją przypuszczenia, że nazwa ta oznaczała „wysoka kraina”. W X wieku p.n.e. w Asyrii występowała także jej odmiana – Uratri. Biajni lub Biajnili – miejscowa nazwa o niewyjaśnionej etymologii. Określenie to występowało zarówno jako nazwa całego państwa, tak i regionu, gdzie nastąpiła konsolidacja plemion urartyjskich w pobliżu pierwszej stolicy Urartu – Arzaszkuna. Nazwa miasta Wan, które obecnie znajduje się na miejscu niegdysiejszej stolicy, prawdopodobnie ma związki etymologiczne z Biajnili. Królestwo Wan – obecnie używana nazwa Urartu w niektórych środowiskach naukowych. Kraina Nairi – wczesnoasyryjska nazwa grupy plemion, zamieszkałych na terytorium Urartu. Określenie to występowało w XIII-XI wiekach p.n.e. Morzem Krainy Nairi nazywano jezioro Wan. Określenie to zachowało się także w późniejszych tekstach asyryjskich i przyjęte zostało z języka akadyjskiego – tâmtu ša mât Nairi. Niektórzy naukowcy uważają, że Nairi jest asyryjskim określeniem Hurytów, co potwierdza pokrewieństwo języka huryckiego z urartyjskim. Ararat – niepoprawne, powtórzone za masoretami, odczytanie aramejskiego napisu rrt.
[4] Prowadzi się także badania nad obecnością w składzie Urartu plemion protoormiańskich, które mogły posługiwać się językiem protoormiańskim. Etnogeneza Ormian znajduje się w centrum zainteresowań naukowców ormiańskich, którzy, ze względów politycznych, próbują udowodnić autochtoniczność Ormian na Wyżynie Armeńskiej. W historiografii światowej panuje jednak pogląd, że plemiona protoormiańskie przybyły z Zachodu na Wyżynę Armeńską pod koniec drugiego tysiąclecia p.n.e. przed ukształtowaniem się państwa Urartu i osiedliły się na terenach historycznej Armenii i współczesnej tureckiej prowincji Malatya. Moim zdaniem, to sztuczny problem. Nie było tzw. protoormian tak jak protopolaków, protofrancuzów, czy protogermanów i protosłowian. Pojęcia te historycy odnoszą do ówczesnych elit, a państwo tworzyły zazwyczaj grupy wielokulturowe. Elity władzy łączyły się przy tym związkami małżeńskimi z elitami państw sąsiednich. Wcześniej hipotezy na temat tzw. etnogenezy próbowano uzasadniać na bazie szczątkowo zachowanych zabytków dotyczących języka, dziś niektórzy tzw. uczeni próbują odwoływać się do genetyki. Wystarczy przyjrzeć się losom państw, migracjom, wziąć pod uwagę skutki najazdów, by ośmieszyć takie poszukiwania, pokazać ich jałowość.
[5] Wikipedia, hasło: Arame, https://pl.wikipedia.org/wiki/Arame
[6] Tamże.
[7] Por.: J. Zabłocka, Historia Bliskiego Wschodu w starożytności, Wrocław 1982, s. 321-322.
[8] Wolski podaje, jako datę jej panowania, lata ok. 800 p.n.e.
[9] https://pl.wikipedia.org/wiki/Menua
[10] Chociaż dokładny zasięg geograficzny Diauehi jest nadal niejasny, wielu uczonych umieszcza je na równinie Pasinler w dzisiejszej północno-wschodniej Turcji, podczas gdy inni lokalizują je na ormiańsko-gruzińskich terenach marszowych wzdłuż rzeki Kura. Najprawdopodobniej rdzeń ziem Diauehi rozciągał się od górnego biegu Eufratu do dolin rzecznych Çoruh do Oltu. Źródła urartiańskie mówią o trzech kluczowych miastach Diauehi – Zua, Utu i Sasilu
[11] Por.: D. Marshall Lang, Dawna Gruzja, przełożył Wojciech Hensel, Warszawa 1972, s. 43-44.
[12] Por.: Tamże, s. 44.
[13] Część badaczy sądzi, iż Diaocha nie było państwem, lecz związkiem plemion ludów protokartwelskich. W historiografii spotykamy się z teorią jakoby powstało ono w wyniku konsolidacji plemion zamieszkujących ten region. Moim zdaniem, to błędne hipotezy. Państwa – zwłaszcza zhierarchizowane monarchie – powstawały zazwyczaj w wyniku podboju; niektóre w wyniku rozwoju początkowo zajmujących mniejszy obszar prepaństw, ale i w tym wypadku w wyniku podboju sąsiednich terytoriów (niekiedy i drogą mariaży), co wymagało utworzenia i dalszego utrzymywania stałych sił zbrojnych. To tworzenie sił zbrojnych powodowało pierwsze znaczące zhierarchizowanie społeczeństw. Bywało, że do utworzenia państwa dochodziło w wyniku podboju przez sąsiednie monarchie, które na podbitych terenach tworzyły struktury administracyjne i wojskowe. Z czasem struktury te uzyskiwały samodzielność.
[14] https://pl.wikipedia.org/wiki/Argiszti_I
[15] szz/ krf Odkrycia polskich archeologów w Armenii, PAP Nauka w Polsce 22.11.2014. Polacy rozpoczęli wykopaliska w Metsamor w 2013 roku. Stało się to możliwe dzięki umowie podpisanej między Instytutem Archeologii UW – w porozumieniu z kierownictwem Centrum Archeologii Śródziemnomorskiej UW – z Instytutem Archeologii Akademii Nauk Armenii oraz Ministerstwem Kultury Armenii.
[16] Pierwsze wzmianki o ludzie Kolchi pochodzą z XII wieku p.n.e., kiedy to Tiglat-pileser I podporządkował sobie te terytoria.
[17] Rusa I (orm. Ռուսա I) – syn Sarduriego II, król Urartu w latach 735-714 p.n.e.
[18] Mana to starożytne królestwo, które powstało w X lub IX wieku w rejonie południowo-wschodniego wybrzeża jeziora Urmia, sięgając do Maraghe na północy, granica południowa przebiegała najprawdopodobniej w pobliżu miejscowości Buhen i Sakez. Stolicą królestwa było Hasanlu (Izirtu lub Zirta w dorzeczu Dżagatu)[18]. Władcy tego państwa podbili szereg mniejszych państewek w tym regionie. Pierwsze informacje o tym państwie pochodzą z IX wieku[18].
[19] J. Śliwa, Państwa i ludy wschodniej części basenu Morza Śródziemnego…, s. 346.
[20] Por.: J. Zabłocka, Historia Bliskiego Wschodu w starożytności (Od początków osadnictwa do podboju perskiego), Wrocław 1982, s. 362.
[21] Jego rodzime, akadyjskie imię brzmi Šarru-kīn i znaczy „prawowity król”. W Biblii, w której wzmiankowany jest on tylko raz, w Księdze Izajasza, jego imię Šarru-kīn uległo zniekształceniu.
[22] Guinness encyklopedia podaje datę poczatkową panowania Sargona II rok 721 p.n.e.
[23] Spotkałem się z tezą, że Samaria była zasiedlona wyłącznie przez Żydów. Tzw. wyłączność jest dyskusyjna. Było to przecież jak i inne społeczeństwa tego okresu społeczeństwo zhierarchizowane i zróżnicowane społecznie – istniała i w nim instytucja niewolnictwa. Można dyskutować o skali, ale samej instytucji nie sposób podważyć.
[24] Zgodnie ze źródłami asyryjskimi Rusa I zmarł śmiercią naturalną niedługo po porażce w wojnie z Sargonem II. Jednak późniejsza literatura podaje, że popełnił samobójstwo. [Por.: M. Zakrzewska-Dubasowa, Historia Armenii, Wrocław 1977, s. 17.]
[25] Por.: A. Cotterell, Cywilizacje starożytne, Łódź 1990, str. 111; H. W. F. Saggs, Wielkość i upadek Babilonii, Warszawa 1973.
[26] Religia Urartu miała wiele wspólnych cech z religiami Mezopotamii, choć posiadała własny panteon bóstw. Większość z nich została zapożyczona z religii Sumeru, Akkadu i Asyrii. Urartejczycy mieli swego boga wojny Chaldiego i jego boską małżonkę Arubani. Od Hurytów przejęli boga Teszuba i boginę Hebat. Do boju wyruszali, prowadzeni przez ąuri – świętą włócznię. Powszechne było składanie ofiar z wołów i owiec. Zachowały się ślady ofiar z jeńców. Obrzędy sprawowano w wykutych w skale świątyniach, które swoim kształtem przypominały zigguraty. W jednej ze świątyń odkryto tabliczkę ze spisem bogów i liczbą zwierząt, które należało złożyć każdemu bóstwu w ofierze. Na czele panteonu bogów urartyjskich stali Chaldi, Tejszeba i Sziwini. Głównym ośrodkiem kultu Chaldiego był Musasir. Bóstwo było czczone także w kilku miastach na północy sąsiedniej Asyrii. Zburzenie Musasira przez Sargona II w 714 roku p.n.e. przyczyniło się do osłabienia kultu Chaldiego.
[27] https://pl.wikipedia.org/wiki/Argiszti_II
[28] Późniejszy badacz – N. W. Arutiunian na bazie nowych danych z wykopalisk archeologicznych na wzgórzu Karmir Blur stworzył hipotezę odmienną od wersji Djakonowa. Zgodnie z nią Sarduri IV rządził w Urartu bezpośrednio po śmierci swojego ojca. Według tej teorii Erimena był drugim synem, a nie bratem Sarduriego III i prawdopodobnie pozbawił tronu Sarduriego IV około 620 roku p.n.e. Współczesna nauka nie posiada wystarczającej ilości informacji, żeby rozwiązać wątpliwości wokół kwestii panowania Sarduriego IV.
[29] O Rusie IV naukowcy dowiedzieli się po gruntownym zbadaniu glinianej plomby, zamykającej jeden ze spichlerzy w Tejszebaini. Plomba została zerwana w momencie szturmu na twierdzę. Napis zawierał słowa „syn Rusy”, jednak dopiero w 1960 roku udało się odczytać całe imię króla – „Rusa, syn Rusy”. W ten sposób ustalono, że ostatnim królem Urartu był Rusa IV, syn Rusy III.
[30] Po podbiciu Wyżyny Armeńskiej przez Achemenidów mieszkańcy byłego Urartu nie mieli alternatywnej drogi rozwoju kulturowego. Dlatego znaleźli się pod wpływem zwycięzców: na tym obszarze upowszechnił się zoroastryzm, który przetrwał do przyjęcia chrześcijaństwa. Tym niemniej za pośrednictwem Achemenidów wpływy kultury urartyjskiej przenikały do Armenii. Widoczne to było w ubiorze oraz używaniu urartyjskich dzieł sztuki, na przykład wyrobów jubilerskich. Społeczeństwo Wyżyny Armeńskiej odziedziczyło część urartyjskich konstrukcji hydrotechnicznych, potrzebnych do rolnictwa. Kanał Menua jest w użyciu do dziś. Język ormiański wchłonął wiele słów z języków urartyjskiego i huryckiego. Właściwie część Hurytów i Urartyjczyków zasymilowała się z Ormianami, tworząc jedną z dziedziny badań etnogenezy Ormian. Urartu zniknęło ze starożytnych map i zostało zapomniane.
Mapa:
Maksymalny zasięg królestwa Urartu. Źródło: Wikimedia Commons (Dodałem słowo „maksymalny”, gdyż granice tego królestwa ulegały zmianom.
Obraz: Część ornamentu hełmu z brązu z wygrawerowanym rydwanem bojowym. Autorstwa Friedrich Eduard Schulz (died in 1829) – From book Пиотровский Б. Б. Ванское Царство (Урарту) — М: Изд-во восточной литературы, 1959 (Piotrovsky B. B. Vanskoye Tsarstvo (Urartu) — Moscow: Izdatel'strov vostochnoj literatury, 1959) , which contains a verbatim copy of the image from book Lehmann-Haupt C.F. Armenien, einst und jetzt. — Berlin: B. Behr, 1910—1931., Domena publiczna, https://commons.wikimedia.org/w/index.php?curid=1663793
