Konkurujące narracje historyczne: polityka pamięci, tożsamość i demokracja w Niemczech i Polsce / Oliver Schmidtke

2.1. Lekcje z przeszłości i sprawiedliwość okresu przejściowego

Prawdopodobnie projekt instytucjonalny demokracji Europy Zachodniej odzwierciedla wnioski wyciągnięte z bezbronności demokracji liberalnych w konfrontacji z dyktaturami faszystowskimi lub komunistycznymi i był na nim oparty. Pamięć o autorytarnym przełomie w Europie w latach dwudziestych i trzydziestych XX wieku wywarła ogromny wpływ na projekt konstytucyjny powojennych demokracji na kontynencie ( Manucci 2019 ). Zbiorowa pamięć o tych okresach w historii kraju może zaszczepić powszechne uznanie dla tego, jak zawodne i kruche są w rzeczywistości rządy demokratyczne. Pod tym względem doświadczenie autorytaryzmu lub ludobójstwa może mieć charakter transformacyjny, jeśli chodzi o jego długoterminowe skutki dla wspólnoty politycznej.

Koniec reżimów autorytarnych regularnie wprowadza czas refleksji nad czynnikami, które przyczyniły się do upadku rządów demokratycznych. Pod tym względem w wielu krajach postautorytarnych proces uczenia się na podstawie przeszłości znalazł wyraz w praktykach politycznych i rozwiązaniach instytucjonalnych mających na celu ochronę demokracji. Pamięć o upadłych rządach demokratycznych prawdopodobnie zapoczątkowuje reformy konstytucyjne mające na celu ochronę i wzmocnienie niezależnych i demokratycznych instytucji, takich jak sądownictwo, parlament, media czy społeczeństwo obywatelskie. Na przykład w reakcji na upadek Republiki Weimarskiej powojenna konstytucja (Grundgesetz) Republiki Federalnej Niemiec (FRG) została uchwalona w sposób chroniący przed nadużyciem demokratycznie uprawnionych środków przez autorytarnego przywódcę (niebezpośrednie wybory prezydenta, chroniona rola parlamentu i kanclerza, ścisły federalizm itp.). Podobnie nacisk demokracji liberalnych na niezbywalne prawa jednostki stał się dominującą cechą systemu konstytucyjnego demokracji zachodnioeuropejskich.

Warto podkreślić, że istnieje bezpośredni, twórczy związek pomiędzy sposobem upamiętniania swojej przeszłości przez społeczeństwo niemieckie a kształtowaniem się instytucji demokratycznych kraju po drugiej wojnie światowej. Jak Jarausch dokładnie przeanalizował, powolne publiczne uznanie i upamiętnienie zbrodni popełnionych przez reżim nazistowski dostarczyło kluczowych elementów „wewnętrznej demokratyzacji” Republiki Federalnej ( Jarausch 1997 ). Po 1945 roku przywódcy polityczni młodego państwa zachodnioniemieckiego mieli poważne obawy, czy rodząca się powojenna demokracja przetrwa w obliczu nieuniknionego zadania upamiętnienia Holokaustu i uznania współudziału przeważającej części społeczeństwa niemieckiego w nazistowskiej dyktaturze . Jak stwierdził Herf ( 1997, s. 7 ), „nieodłączne napięcia między pamięcią i sprawiedliwością z jednej strony a demokracją z drugiej wydają się być jednym z głównych tematów powojennej historii Niemiec Zachodnich”. Wynikające z tego wyzwania moralne, prawne i polityczne okazały się sprawdzianem granic tego, z czym młoda Republika Zachodnioniemiecka chciała lub była w stanie zmierzyć się publicznie. Dopiero wraz z pojawieniem się nowego pokolenia, które w latach 60. XX wieku odnalazło swój polityczny głos (zwłaszcza podczas buntu studenckiego), wina i odpowiedzialność Niemiec stały się bardziej widoczne w nowo powstającej kulturze pamięci.

Drugim kamieniem węgielnym wyciągania wniosków z przeszłości jest trudne zadanie zajęcia się przeszłymi niesprawiedliwościami i wykroczeniami po przejściu do demokracji. Te procesy konfrontacji z bolesną historią rządów autorytarnych i ich ofiar zwykle trwają dziesięciolecia i spotykają się z ostrym oporem ze strony osób zamieszanych w zbrodnie starego reżimu. Mimo to uznanie historycznych niesprawiedliwości i zapewnienie wielopłaszczyznowych punktów wyjścia do zadośćuczynienia jest kluczowym elementem procesu demokratyzacji. Zastanawiając się nad kluczowym zadaniem „demokratyzacji prawdy”, Henry opisuje związek pomiędzy zajęciem się przeszłymi niesprawiedliwościami a demokracją w następujący sposób: „szersza konceptualizacja sprawiedliwości okresu przejściowego odgrywa zasadniczą rolę nie tylko w badaniu przeszłych przewinień ugruntowanych demokracji, ale także w zapewnieniu spójności różnorodne i konkurencyjne dyskursy na temat niesprawiedliwości kolonialnych” ( Henry 2015, s. 1999 ). Maystorovich Chulio ( 2022 ) mówi o „demokratyzacji pamięci zbiorowej poprzez ekshumacje kryminalistyczne”. 1

W Hiszpanii takie rozumowanie zaowocowało tzw. Demokratyczną Ustawą o Pamięci, która weszła w życie w październiku 2022 r. (zob. Nayler 2022 ). Po długim okresie rozważań, zapominania i zaniedbywania reżimu Franco (po prawej i lewej stronie politycznej), obecny rząd socjalistyczny podjął inicjatywę, aby pełniej i otwarcie zająć się tym dziedzictwem, prawie pięćdziesiąt lat po śmierci dyktatora Francisco Franco. Sekretarz Generalny Kancelarii Premiera Félix Bolaños stwierdził: „Żadna siła demokratyczna nie powinna mieć problemów ze oddaniem hołdu ofiarom dyktatury”. 2 To dążenie do uznania przeszłych niesprawiedliwości doprowadziło do uchwalenia Ustawy o Pamięci Demokratycznej, która między innymi nakłada na rząd obowiązek ekshumacji ciał osób zabitych przez reżim faszystowski i pochowanych w niezidentyfikowanych grobach. Ta inicjatywa prawna umożliwiła rozkwit wielu lokalnym inicjatywom mającym na celu odnalezienie i udokumentowanie szacunkowej liczby ponad 100 000 cywilnych ofiar dyktatury Franco. Demokratyczna ustawa o pamięci nie tylko zobowiązała państwo do ułatwiania takich aktów poszukiwania prawdy i uznawania ofiar pod faszystowskim reżimem Franco. Dała także głos społecznościom marginalizowanym i przyniosła uznanie ofiarom przeszłych niesprawiedliwości, którym dotychczas w dużej mierze odmawiano uznania w zbiorowej pamięci narodu. Normatywnie, uznanie przeszłych krzywd i ofiar rządów autorytarnych bezpośrednio odnosi się do podstawowych zasad demokratycznej wspólnoty politycznej i jej zaangażowania na rzecz sprawiedliwości i przejrzystości.

2.2. Kontekst społeczeństwa obywatelskiego

Przykład niedawnych inicjatyw w Hiszpanii ilustruje drugi wymiar koncepcyjnego powiązania pamięci zbiorowej i demokracji. Narodowe narracje o przeszłości są krytycznie kształtowane przez władze polityczne i instytucje państwowe. Są one regularnie ustanawiane i odtwarzane odgórnie, aby wzmacniać tożsamość narodową i kształtować wizerunek narodu. Narracje te mają zazwyczaj charakter heroiczny, a w dążeniu do narodowej wielkości brakuje im otwartości na kontestację.

Na tym tle Nijhawan i in. ( 2018 ) rzucili światło na sposób, w jaki pamięć zbiorową i kontestację narracji historycznych można uznać za konstytutywne elementy rządów obywatelskich demokracji (zob. także: McGrattan 2013 ). Ich twierdzenie opiera się na założeniu, że otwarte, „wielokierunkowe” ( Rothberg 2009 ) debaty na temat przeszłości i jej znaczenia dla współczesnego społeczeństwa są niezbędnymi elementami tętniącej życiem demokracji. Decydującą rolę w tym procesie odgrywają podmioty społeczeństwa obywatelskiego. Mogą pełnić rolę „generatorów wiedzy” na temat lokalnej historii i są niezbędni w forsowaniu mnogości interpretacji tego, co wydarzyło się w przeszłości. Z tej perspektywy starcia między oficjalną, sponsorowaną przez państwo pamięcią zbiorową kraju a „aktywizmem pamięci” opartym na społeczeństwie obywatelskim można interpretować jako istotne dla kultury demokratycznej.

RFN jest wymowną ilustracją tego argumentu: inicjatywy oddolne i lokalny „aktywizm pamięci” odegrały kluczową rolę w przekształcaniu kultury pamięci w kraju. Bez takich grup opartych na społeczeństwie obywatelskim trudno byłoby zrozumieć transformację, jaką w ciągu ubiegłych dziesięcioleci przeszła niemiecka kultura pamięci dotycząca nazistowskiej przeszłości. Można przypuszczać, że mnogość podmiotów niepaństwowych zaangażowanych w poruszanie kwestii XX wieku w Niemczech i debatowanie nad nimi odegrało kluczową rolę w podtrzymaniu tej pamięci i rozważeniu jej etniczno-politycznych implikacji dla współczesnego społeczeństwa. W swoim kompleksowym badaniu aktorów mnemonicznych w powojennych Niemczech Wüstenberg ( 2017 ) pokazuje, jak podmioty społeczeństwa obywatelskiego i ich wieloaspektowe wyzwania wobec oficjalnej kultury pamięci NRF wywarły transformacyjny wpływ na kulturę demokratyczną kraju i jego gotowość do skonfrontowania się z dziedzictwem nazistowskiej dyktatury. Analizuje tzw. Geschichtsbewegung (Ruch Historii), który rozpoczął tworzenie lokalnych oddziałów na początku lat 80. XX wieku. Frankfurter Rundschau oszacowało, że w 1992 r. istniały 192 takie zorganizowane lokalne grupy „działaczy historii” (por. Wüstenberg 2010 ). Zaangażowali się w kampanię „Dig Where You Stand”, wykorzystując lokalną scenerię jako sposób na upamiętnienie reżimu nazistowskiego i jego zbrodni. Te lokalne oddziały utworzyły sieć działaczy na rzecz pamięci, która wywarła znaczący wpływ na instytucjonalizację tętniącej życiem kultury pamięci na skalę krajową i na przestrzeni lat sterowała praktykami mnemonicznymi państwa. Warto zauważyć, że podobna dynamika polegania na aktywizmie pamięci zaczęła kształtować pamięć zbiorową o komunistycznych rządach NRD po 1989 r. (zob. Albrecht 2017 ).

3.1. Dominujące narracje historyczne w dyskursie elitarnym

W drugim kroku tej analizy skupiam się bliżej na kluczowych wątkach narracyjnych, w oparciu o które upamiętniana i nadawana jest znaczenie narodowej przeszłości w dyskursie publicznym. W tym przypadku uwaga przesuwa się z okresów lub wydarzeń, których celem jest upamiętnienie przeszłości, na sposób, w jaki są one interpretowane w praktykach dyskursywnych. Analizując dyskurs elitarny w obu krajach, celem analitycznym jest określenie, w jaki sposób opowiadano o przeszłości z myślą o narracji historycznej, która ma rezonować ze współczesnymi odbiorcami. Cztery tematy wskazane na rysunku 2-4 reprezentują dominujące sposoby przedstawiania pamięci zbiorowej kraju i powiązania z podstawowymi cechami tożsamości narodowej. Omówię kolejno te cztery tematy, mając na uwadze sposób mobilizacji pamięci zbiorowej oraz odniesienie się do podstawowych cech tożsamości narodowej obu krajów i ich znaczenia w kontekście bieżących realiów politycznych.

Rycina 2. Wątki narracyjne pamięci zbiorowej w dyskursie elitarnym Niemiec i Polski (2015–2022).

3.2. Markery tożsamości etniczno-kulturowej i religijnej: naród naładowany emocjonalnie

Warto podkreślić, że klasyczne narracje dotyczące tożsamości narodowej, oparte na historycznie zakorzenionych wyznacznikach etniczno-kulturowych lub religijnych, choć nie bez znaczenia, nie zajmują ważnego miejsca w polskim kontekście. Jak wyjaśnię w następnej części, jeśli elita polityczna mobilizuje pojęcie przynależności etnicznej, kulturowej lub religijnej, dzieje się to w ścisłym powiązaniu z innymi kwestiami, takimi jak trwałość narodowa. W środowisku polskim tożsamość etniczno-kulturowa lub religijna narodu przywoływana jest przede wszystkim wtedy, gdy wzywa się do zdecydowanej obrony niepodległości i suwerenności kraju. Jednym z kluczowych tematów dyskursu elitarnego jest opór wobec rządów sowieckich wynikający z odporności katolicyzmu ( Byrnes 1996 ); w tym kontekście religia staje się integralną częścią odwiecznej walki o przetrwanie narodu. Jednak w Niemczech to odniesienie do etnicznych lub kulturowych korzeni narodu jest powszechnie ignorowane przez elity rządzące. Z wyjątkiem skrajnej prawicy, tradycja ta jest postrzegana jako nieodwracalnie zagrożona przez skojarzenie z rasistowskim lub militarystycznym dziedzictwem Trzeciej Rzeszy ( Diner 2003 ).

Jak już wspomniano powyżej, mobilizacja polskiej tożsamości narodowej i uczuć nacjonalistycznych kręci się przede wszystkim wokół historycznego doświadczenia wiktymizacji i heroicznej walki o przetrwanie narodowe w dramatycznej nowożytnej historii kraju. W obliczu agresji austriackiej, pruskiej i rosyjskiej w XIX wieku narodowy poeta tego kraju Adam Mickiewicz ukuł obraz Polski jako „Chrystusa Narodów”, którego cierpienia ostatecznie doprowadziły do ​​zbawienia i odkupienia. 5 Narracja ta nadal stanowi dominujące ramy narracyjne dla interpretacji i mobilizacji współczesnej historii Polski i aktualnych realiów politycznych.

Współczesne wyzwania, przed którymi stoi kraj, często są formułowane w kategoriach najwyższej lojalności wobec oblężonej wspólnoty narodowej. Jaskułowski i in. ( 2018 ) pokazują, jak ten „obowiązek wobec narodu” jest głęboko osadzony także w polskich programach nauczania. Priorytet przyznany zbiorowemu zadaniu obrony niepodległości i integralności narodu można bezproblemowo wykorzystać do potępienia tych, którym zarzuca się osłabienie lub dyskredytację wspólnoty narodowej uwikłanej w nieustanną walkę o jej przetrwanie. Logikę tę można wyraźnie dostrzec w tym, jak w ciągu ostatnich lat polska elita polityczna mobilizowała nacjonalistyczną wizję historii i tożsamości kraju przeciwko tym, których uważa się za wrogów wewnątrz. Jeśli kulturę i religię danego kraju przedstawia się jako fundamentalną, a jednocześnie wspólnotę narodową przedstawia się jako trwale zagrożoną, niezgodę z oficjalnie usankcjonowaną narracją historyczną można łatwo skarcić jako nielojalność.

W związku z tym kwestia właściwej interpretacji XX-wiecznej przeszłości kraju stała się kwestią kontrowersyjną w polityce wewnętrznej ( Kuisz i Wigura 2020 ; o upamiętnianiu rządów komunistycznych zob.: Mark 2010 ). W okresie objętym niniejszym badaniem polski rząd pod przewodnictwem Prawa i Sprawiedliwości (PIS) reagował na „heretyckie” wypowiedzi historyczne – w szczególności na badania, które uwydatniały czyny Polaków współpracujących z Niemcami w prześladowanie Żydów – za pomocą drakońskich środków. W 2018 r. wydała ustawę o IPN, która penalizuje publiczne wypowiedzi przypisując Polsce lub narodowi polskiemu odpowiedzialność za Holokaust. Tak zwane „Prawa dotyczące pamięci” i kontrowersyjny art. 55a stanowią:

„Kto twierdzi publicznie i wbrew faktom, że Naród Polski lub Rzeczpospolita Polska jest odpowiedzialny lub współodpowiedzialny za zbrodnie hitlerowskie popełnione przez III Rzeszę…, podlega karze grzywny albo pozbawienia wolności do lat 3.” (Ustawa a Instytut Pamięci Narodowej. Art. 55a ust. 1, 2018 r.).

W nowelizacji tej ustawy, zwanej także „Ustawą o Holokauście”, zakazano także wszelkich publicznych oświadczeń przypisujących Polsce odpowiedzialność za Holokaust. PIS uzasadniał tę inicjatywę prawną wskazaniem swojej odpowiedzialności za ochronę „dobrego imienia narodu” ( Hackmann 2018 ). Jej polityka mnemoniczna stara się usankcjonować określoną wizję historii kraju i uciszyć krytyczne głosy kwestionujące tę narrację. Niezgoda w kwestiach historycznych wrażliwych na tożsamość narodową jest uważana za bezprawną, a nawet zdradliwą. W swoim badaniu dotyczącym Węgier i Polski Vermeersch ( 2019, s. 113 ) zauważa: „Ostatnie zmiany w upamiętnianiu narodowym i praktykach pamięci w regionie umożliwiły nie tylko gloryfikację narodowej przeszłości, ale także stłumienie „heretyckich” interpretacji konkretne traumatyczne epizody historyczne”.

Należy podkreślić, że takie prawo wywołało efekt mrożący w przypadku niektórych grup społeczeństwa obywatelskiego lub poszczególnych naukowców i intelektualistów, którzy kwestionują dominującą, usankcjonowaną przez państwo narrację historyczną (np. profesorów uniwersyteckich; zob.: Gessen 2021; Grabowski 2016). Po znaczących protestach krajowych i międzynarodowych rząd PIS obniżył rangę przestępstwa z Ustawy z karnego do przestępstwa cywilnego. Jednak aspiracje obecnej elity politycznej do regulowania i narzucania sposobu, w jaki należy interpretować przeszłość, pozostają aktualne.

3.3. Zagrożenia zewnętrzne: bohaterstwo i ofiarność

Dominującą narracją głęboko zakorzenioną w polskim upamiętnianiu przeszłości i regularnie mobilizowaną przez elity polityczne jest narracja o byciu ofiarą i bohaterstwie w konfrontacji z niszczycielskimi skutkami agresji z zewnątrz. Polska pamięć narodowa jest kształtowana krytycznie przez głębokie poczucie cierpienia i odporność na przetrwanie jako naród wbrew wszelkim przeciwnościom. Polska w swojej nowożytnej historii wielokrotnie była podzielona przez największe mocarstwa europejskie, a nawet na ponad wiek znikała z mapy Europy. Co najbardziej dramatyczne, w XX wieku Polska była brutalnie okupowana przez nazistowskie Niemcy i Związek Radziecki. Polska była przestrzenią, w której doszło do większości zbrodni związanych z Holokaustem. Reżim nazistowski zamordował trzy miliony polskich Żydów, a także trzy miliony nieżydowskich Polaków. Czynów ludobójczych dopuścili się także okupanci sowieccy: zbrodnia katyńska ( Paweł 1991), w której zamordowano blisko 22 000 polskich oficerów wojskowych oraz więźniów z inteligencji i elity społeczno-politycznej kraju, zajmuje centralne miejsce w upamiętnianiu cierpiących wyrządzone Polsce przez jej zewnętrznych oprawców. Jest konstytutywnym elementem tożsamości narodowej, zakorzenionej w narracji o ciągłym cierpieniu na przestrzeni całej historii i sile potrzebnej do wytrwania pomimo tego, co kraj musiał znosić.

Jednak w ostatnich latach wykorzystanie historii do kształtowania współczesnej rzeczywistości politycznej w Polsce nabrało bardziej jawnego i agresywnego tonu, odkąd do władzy doszedł PIS Jarosława Kaczyńskiego w 2015 roku. Historia jest ściśle interpretowana i publicznie celebrowana w kategoriach nacjonalistycznych, opiera się na narracji, w której krytyczne pytania są regularnie przedstawiane jako bezprawna próba przedstawienia narodu w negatywnym świetle. Wspierając nacjonalistyczny program partii, upamiętnianie przeszłości za pośrednictwem kanałów sponsorowanych przez państwo i życzliwych mediów w dużym stopniu skupia się na bohaterskich wysiłkach Polaków walczących z niemieckimi i sowieckimi najeźdźcami. Poświęcenia ponoszone w ramach tych wysiłków są przedstawiane przede wszystkim w chwalebnych relacjach z ruchu oporu. 6

To odniesienie do III Rzeszy nabiera innego znaczenia w praktyce dyskursywnej niemieckiej elity politycznej. Co zauważalne, w narracjach historycznych reprodukowanych przez tradycyjne elity polityczne Niemiec brakuje jakiegokolwiek echa bohaterstwa. W zasadniczym sensie upamiętniana przeszłość jest przeciwieństwem heroicznej, zrodzonej z uznania całkowitej porażki i upokorzenia wynikającego ze zbrodni nazistowskiego reżimu. Po horrorze III Rzeszy uroczysty ton opowiadania o historii narodu już dawno zanikł. Zostało ono zastąpione powszechnym sceptycyzmem wobec bohaterskich opowieści i zaangażowaniem w krytyczną analizę tego, co ułatwiło powstanie dyktatorskiego, faszystowskiego reżimu w Niemczech.

Należy jednak zachować tu pewną ostrożność: w ostatnich latach prawicowa, antyimigrancka partia „Alternative für Deutschland” (Alternatywa dla Niemiec; AfD) włożyła wiele wysiłku politycznego w kwestionowanie i delegitymizację pamięci zbiorowej związanej z reżimem nazistowskim i Holokaustem. Kiedy w 2017 roku AfD weszła do parlamentu federalnego jako pierwsza skrajnie prawicowa partia nacjonalistyczna w historii RFN, od razu skupiła się na kwestionowaniu centralnego znaczenia tej pamięci dla współczesnych Niemiec. Jak oświadczył w 2018 roku współprzewodniczący AfD Alexander Gauland: „Hitler i naziści to tylko ptasie gówno w ciągu ponad 1000 lat pełnej sukcesów historii Niemiec”. W tym samym duchu Björn Höcke, czołowa postać i wybitny przedstawiciel grupy „ völkische ” (etnonacjonalistycznej) w partii, sugerował, że „Niemcy byli «jedynym narodem na świecie, który umieścił pomnik hańby w sercu ich stolicy” 7. Komentarz ten został wygłoszony w nawiązaniu do Pomnika Pomordowanych Żydów Europy, który znajduje się w Berlinie.

Ogólny wpływ na niemiecką politykę pamięci jest ambiwalentny: po raz pierwszy w powojennej historii RFN w parlamencie federalnym mamy partię wzywającą do położenia kresu „kultowi wstydu” związanemu z upamiętnianiem reżimu nazistowskiego. Awans tej prawicowej partii zbiega się z okresem, w którym rosnąca część niemieckiego społeczeństwa kwestionuje centralne miejsce tej historii. Według sondażu tygodnika „Die Zeit” z 2020 r. 8 ponad połowa respondentów (53%) zgodziła się w pełni lub częściowo ze stwierdzeniem, że czas położyć kres skupianiu się na pamięci o narodowym socjalizmie (po niemiecku: „einen Schlusstrich ziehen”).

Jednocześnie poparcie wyborcze dla AfD i jej ideologii nacjonalistycznej, zwłaszcza we wschodnich, byłych komunistycznych landach (państwach), wywołało silniejsze zaangażowanie społeczne na rzecz wykorzystania pamięci o III Rzeszy i Holokauście w obecną walkę o ochronę demokracji. W ostatnich znaczących przemówieniach najwyższych przedstawicieli Niemiec (byłej kanclerz Merkel i prezydenta Steinmeiera) 9 odniesień do odrodzenia się antysemityzmu i rasizmu zajęło centralne miejsce w upamiętnianiu Holokaustu i zbrodni III Rzeszy. W miarę jak pamięć o tej historii przekształca się z pamięci żywej i społecznej w „pamięć kulturową” ( Assmann 2011 ), jej polityczne znaczenie dla teraźniejszości ulega renegocjacji i nadaje się mu nowe znaczenie w odpowiedzi na wzrost nietolerancji, rasizmu i ekstremizm polityczny na prawicy.

3.4. Europejska przynależność i suwerenność ludu

W tej narracji o zaciekłej walce o niezależność i cierpienie społeczna konstrukcja wrogów zewnętrznych i wewnętrznych odgrywa kluczową rolę ( Csehi i Zgut 2021 ; Verovšek 2021 ). Choć Polska jako państwo członkowskie UE i NATO może nie być obecnie zaangażowana w walkę o przetrwanie narodu, w dyskursie elitarnym dominuje temat ciągłego zagrożenia egzystencjalnego dla narodu. Siła i duma polskiej wspólnoty narodowej ukazana jest przede wszystkim w odniesieniu do wrogów przedstawianych jako zagrażających krajowi. W tym zakresie obecne elity polityczne posługują się historycznymi narracjami o niepodległości i suwerenności, które są ściśle powiązane z naładowanym emocjonalnie apelem o lojalność wobec kraju (por. Betz i Oswald 2022 ). Mobilizują się nastroje nacjonalistyczne jako integralna część tej dychotomii przyjaciel–wróg.

Niedawno wojna rosyjska na Ukrainie nadała tej narracji nowe znaczenie. Jednak w okresie objętym niniejszym śledztwem oczywiste jest, że kierownictwo PIS nie tylko reprezentuje Rosję jako jedynego wroga, któremu naród polski ma stawić opór. Pod rządami obecnego rządu postkomunistyczny ideał „powrotu do Europy” po rządach sowieckich został w dużej mierze zastąpiony stanowiskiem wysoce krytycznym wobec procesu integracji europejskiej i samej UE ( Karolewski i Benedikter 2017 ). Opierając się na ugruntowanych narracjach historycznych, elity polityczne w Polsce zwróciły się w stronę agresywnej formy eurosceptycyzmu, zarzucając Brukseli bezprawną ingerencję z zewnątrz i stanowienie zasadniczego zagrożenia dla suwerenności kraju ( Styczyńska 2017 ). 10 Rzeczywiście, w dyskursywnym łączeniu tropów w narodowej narracji historycznej, UE jest regularnie porównywana do Związku Radzieckiego. W tym samym duchu kojarzony z Brukselą liberalizm jest oskarżany o reprezentowanie ideologii komunistycznej ( Petrović i in. 2022 ). Oficjalna narracja o przeszłości ma na celu wysunięcie na pierwszy plan obrony suwerenności narodowej jako pierwotnej racji państwa. UE jest powszechnie podejrzewana o udaremnianie tego nadrzędnego celu.

W swoim artykule na temat aktualnej polityki pamięci na Węgrzech i w Polsce Vermeersch ( 2019 ) zauważa gwałtowne odejście od wspierania wspólnego dziedzictwa europejskiego (dominującego w bezpośredniej fazie postkomunistycznej) na rzecz upamiętniania przeszłości skupiającej się na suwerenności narodowej i chwała. Można mówić o dążeniu do „renacjonalizacji” polityki mnemonicznej kraju, co będzie miało krytyczne implikacje dla sposobu, w jaki rząd w Warszawie przekalibruje swoje stosunki międzynarodowe. W Europie ta zmiana pod auspicjami nacjonalistycznymi wiąże się z bardziej agresywną postawą wobec Rosji i stale artykułowanym sceptycyzmem wobec integracji europejskiej. Pomimo dużego poparcia społecznego dla UE, polski rząd zaczął przedstawiać UE jako „inną” w opozycji do prawdziwej polskiej wspólnoty narodowej ( O’Neal 2017 ). Ponownie retoryka antyunijna jest głęboko przesiąknięta narracją historyczną: w 2021 roku lider PIS Jarosław Kaczyński zasugerował w wywiadzie, że Niemcy zamierzają zbudować na bazie UE „czwartą rzeszę” z zamiarem wywierania wpływu kontrolę nad kontynentem. 11 Ta historyczna narracja o byciu ofiarą jest również strategicznie wykorzystywana, aby nakłonić władze niemieckie do wzięcia odpowiedzialności za szkody wyrządzone Polsce przez nazistowskie Niemcy podczas II wojny światowej w formie masowych wypłat odszkodowań (1,4 biliona dolarów).

Poza podżegającą retoryką konflikt z UE toczy się wokół konkurencyjnych wizji tego, jak powinno być zorganizowane demokratyczne państwo i jaka powinna być właściwa równowaga pomiędzy ponadnarodową władzą UE a suwerennymi prawami państw członkowskich. W walce z UE o reformy sądownictwa, które Bruksela określa jako bezprawne ograniczenie niezależności sądownictwa, partia rządząca w Polsce opowiada się za władzą najwyższą sprawowaną przez zjednoczony i suwerenny naród. Konsekwencje tego stanowiska dla demokracji zostaną zbadane w następnej części.

Z tej perspektywy promowanej przez czołowe osobistości polskiego rządu nie da się dalej odsunąć dominującej narracji niemieckiej elity politycznej. Republika Federalna Niemiec jest pouczającym przykładem, jeśli chodzi o kwestię związku między pamięcią zbiorową, tożsamością narodową i demokracją: powojenna tożsamość narodowa Niemiec jest nierozerwalnie związana z pamięcią o narodowym socjalizmie i Holokauście. Zaangażowanie RFN w integrację kraju ze wspólnotą zachodnich demokracji i ponowne wyobrażenie sobie wspólnoty narodowej jako europejskiej z natury zostało sformułowane w kategoriach lekcji wyciągniętej z historii kraju w XX wieku ( Wüstenberg i Art 2008 ). W tym kontekście stopniowej demokratyzacji Niemiec po 1945 r. nie można oddzielić od narracji historycznych promujących polityczną odpowiedzialność za dziedzictwo nazistowskiej przeszłości. Upamiętnianie okresu przed 1945 rokiem było zarówno formą wzięcia odpowiedzialności za przeszłe niesprawiedliwości, jak i praktyką kierowania kruchą powojenną demokracją w oparciu o jej podstawowe zasady etyczno-polityczne. W analizie Verovška ( 2020 ) pamięć o wojnie doprowadziła do rozłamu w niektórych częściach Europy, wprowadzając radykalnie nowe rozumienie relacji między państwem, społecznością i demokracją.

3.5. Suwerenność ludu a demokracja oparta na prawach

Jednak nie tylko pogłębiające się zaangażowanie elity politycznej RFN w upamiętnianie nazistowskiej przeszłości kraju okazało się instrumentalne w demokratyzacji społeczeństwa. Praktyki upamiętniające społeczeństwa obywatelskiego w podobny sposób przyczyniły się do zwiększenia czujności współczesnego społeczeństwa niemieckiego i jego odporności na formy wyłącznego nacjonalizmu i rasizmu. Pamięć o rządach totalitarnych i upadku demokracji, zwłaszcza w okresie międzywojennym, zaszczepiła wspólne zaangażowanie w obronę podstawowych wartości, jakimi są prawa człowieka, demokracja i praworządność. Centralne znaczenie ma ochrona niezbywalnych praw jednostek i grup, a także zaangażowanie na rzecz podziału władzy jako fundamentu demokracji liberalnej. Jednym z elementów tej rosnącej chęci wyciągania wniosków z trudnej przeszłości, która okazała się szczególnie widoczna w Niemczech Zachodnich, jest krytyczna ponowna ocena nacjonalizmu i jego związku z demokracją.

Dążenie do zjednoczenia kontynentu opierało się na otrzeźwiającym uznaniu, że kontynent nie zapobiegł horrorowi i zniszczeniom, które ukształtowały pierwszą połowę XX wieku. Tym, co początkowo zjednoczyło przywódców politycznych i społeczeństwa obywatelskiego po drugiej wojnie światowej, była świadomość, że konieczne są dramatyczne zmiany w krajobrazie politycznym Europy, aby zapewnić pokój i współpracę ponad granicami narodowymi. Biorąc pod uwagę doświadczenia I wojny światowej i III Rzeszy, nacjonalizm w swoim wykluczającym wydaniu został ściśle powiązany z rzeczywistymi zagrożeniami dla społeczeństwa demokratycznego. Niezachwiane zaangażowanie RFN w integrację europejską i budowanie znaczącej wspólnoty politycznej na szczeblu europejskim jest ściśle powiązane zarówno z odpowiedzialnością za zbrodnie reżimu nazistowskiego, jak i uznaniem niszczycielskich sił wywołanych przez skrajne formy nacjonalizmu. Projekt powojennego zjednoczenia Europy zrodził się z kryzysu egzystencjalnego, w który wepchnął kontynent nacjonalizm, wojna i ludobójstwo ( Assmann 2011 ). To upamiętnianie nacjonalizmu i autorytaryzmu wpisuje się w wielką europejską narrację o budowaniu pokoju na kontynencie, która jest tożsamością polityczną powszechnie podzielaną w FRD.

Demokracja jest także tematem kluczowym w dyskursie polskich elit politycznych, choć nabiera ona wyraźnie odmiennego znaczenia w porównaniu z kontekstem niemieckim. Dyskurs elit politycznych kraju pełen jest odniesień do „wolności” i „demokracji”, zwłaszcza w odniesieniu do historycznych doświadczeń autorytarnego komunizmu. Jednakże, zgodnie z historycznie uzasadnionym naciskiem na ochronę suwerennych praw kraju, przywoływany sposób rządów demokratycznych jest regularnie formułowany w kategoriach „suwerenności ludu”. Pod auspicjami populistyczno-nacjonalistycznymi retoryczne odwoływanie się do podstawowych zasad demokracji niekoniecznie przekłada się na procesy konstytucyjne ułatwiające większy stopień uczestnictwa demokratycznego i odpowiedzialności w tradycji liberalnej ( Orgad i Koopmans 2022 ). Raczej populistyczno-nacjonalistyczna obietnica polega na promowaniu praktyki demokratycznej, która zasadniczo różni się od tej, która kieruje liberalną demokracją parlamentarną. W sposób niezapośredniczony populistyczna obrona suwerenności ludu ma oddać głos zjednoczonemu, jednorodnemu bytowi zwanemu „narodem” ( Schmidtke 2021 ). Corrias ( 2016 ) opisuje tę formę reprezentacji jako „politykę bezpośredniości”, która ma na celu utwierdzenie władzy „ludu” demonstrującego swoje suwerenne prawa (na przykład na wiecach, demonstracjach, referendach itp.). W tym suwerenistycznym dyskursie to „wola ludu” ma na celu obronę niepodległości i samostanowienia narodu.

Ponownie elity polityczne kraju tak kształtują narrację historyczną, aby uczynić pilniejszym osiągnięcie celu, jakim jest wspieranie zjednoczonego narodu przedstawianego jako znajdujący się w stanie stałego zagrożenia egzystencjalnego i potrzebujący jedności, której nie jest w stanie zapewnić sam reżim oparty na prawach . Na tle ciągłego publicznego eksponowania rzekomych wrogów kraju ustalone procedury decyzyjne w demokracjach liberalnych są nieustannie przedstawiane jako słabość i realne zagrożenie dla historycznie ugruntowanej potrzeby niepodzielnego narodu ( Urbinati 2019 ). Idee te znalazły zastosowanie w konkretnych reformach konstytucyjnych. Z perspektywy porównawczej Larsen ( 2021 ) mówi o UE jako o zbiorze reżimów konstytucyjnych, o „fundamentalnej asymetrii konstytucyjnej”, która odzwierciedla historyczne okoliczności, w jakich powstawały demokracje w Europie. Rozróżnia „postfaszystowski konstytucjonalizm” od „postkomunistycznego konstytucjonalizmu”, ukazując ich specyfikę ze względu na ich polityczne powiązania z projektem integracji europejskiej oraz w odniesieniu do historii politycznej kraju (zob. też: Bugarič 2015 ; Puchalska 2011 ).

W tym miejscu pomocna może być krótka refleksja koncepcyjna: populistyczno-nacjonalistyczna skłonność do przedstawiania polityków lub rządów jako jedynych obrońców „praw ludu” świadczy o istotnej sympatii dla form autorytarnego rządzenia. W swoim dążeniu do obrony interesów ludu przed tym, co przedstawiają jako skorumpowane lub nieskuteczne sposoby podejmowania decyzji w liberalnej demokracji, nacjonalistyczni populiści mają tendencję do odwoływania się do nadrzędnej legitymizacji, która przysługuje bezpośrednio „narodowi” i jest oderwana od logiki proceduralnej demokracja liberalna ( Schmidtke 2023 ). To częściowe poparcie dla „demokracji nieliberalnej” odzwierciedla międzywojenną krytykę demokracji parlamentarnej Carla Schmitta ( 2005 ), w której politykę postrzega się jako trwały „stan wyjątkowy”, egzystencjalny kryzys wspólnoty politycznej. Zgodnie z tą logiką ochrona integralności i interesów wspólnoty narodowej wymaga decyzji politycznych, których liberalne demokracje oparte na zasadach przedstawia się jako niezdolne lub nie chcące zapewnić.

Tu ujawnia się różnica w stosunku do tradycji zachodnioeuropejskiej: w dyskursie obecnych elit politycznych w Polsce wolność i demokracja definiowane są przede wszystkim przez niezależność i upodmiotowienie wspólnoty narodowej, a nie jako zbiór konstytucyjnie gwarantowanych praw jednostki. W przeciwieństwie do liberalnej koncepcji Zachodu dotyczącej demokracji ograniczonej w skali międzynarodowej, zakorzenionej w ochronie praw jednostki i mniejszości, duża część społeczeństwa i elity polityczne w Europie Środkowej poparła wersję nieliberalną, skupioną na powszechnej suwerenności narodu.