Do odrodzenia (powstawania) bułgarskiej świadomości narodowej doszło – tak jak i w większości państw europejskich (zwłaszcza Europy Środkowo-Wschodniej) – w wyniku przemian ekonomiczno-społecznych końca XVIII i początków XIX wieku (industrializacja i urbanizacja, wzrost demograficzny). Procesy te wpływały nieuchronnie na sytuację polityczną, pojawiała się konieczność przeorganizowania społeczeństw dotąd żyjących w ramach rozszerzających się ponadnarodowych monarchii w państwa narodowe. Procesy te trwały prawie dwieście lat (zależnie od obszaru). Ponadnarodowe monarchie istniały zbyt krótko (np. ziemie Rzeczypospolitej Rosja carska zajęła dopiero w latach 1772-1815), by w ich ramach mogło dojść do unifikacji kultury, tym bardziej, że proces ten utrudniały podziały stanowe, a przyśpieszająca industrializacja wymagała wprowadzenia powszechnej oświaty. Dodatkowo sytuację komplikowała rywalizacja między poszczególnymi imperiami, które wykorzystywały powstałe wcześniej różnice kulturowe w ramach społeczeństw żyjących na obszarach imperiów ościennych w swej walce o poszerzenie swego panowania. To bardzo szerokie zagadnienie, które doczekało się już wielu badań, choć wymaga dalszych przemyśleń, analiz. W procesie powstawania (kształtowania) się świadomości narodowej społeczeństw niepoślednią rolę odgrywała literatura, w tym szczególnie dramat, który szczególnie silnie oddziałuje na psychikę odbiorcy.
1878 roku decyzją kongresu berlińskiego utworzono Rumelię Wschodnią, która pozostawała jeszcze lennem tureckim, ale już w 1908 roku weszła w skład niezależnego cesarstwa Bułgarii. Początki dramatu bułgarskiego sięgają połowy XIX wieku. Budując zręby nowożytnej kultury, działacze oświatowi z doby odrodzenia narodowego usiłowali ogarnąć w swych poczynaniach wszystkie sfery życia umysłowego, piśmiennictwa i sztuki. Ważnym etapem w tworzeniu bułgarskiego języka było przetłumaczenie na język bułgarski Pisma Świętego – Biblii Sławejkowa (która została opublikowana po raz pierwszy w Stambule w 1871 roku). Nieco wcześniej pojawiły się pierwsze zbułgaryzowane wersje obcych utworów dramatycznych, one też dostarczyły repertuaru do pierwszych amatorskich przedstawień, jakie staraniem miejscowych nauczycieli w roku 1856 odbyły się w miastach Łom i Szumen. W Szumen pokazano przedstawienie sztuki „Michał miszeod” (Michał myszojad) w adaptacji i inscenizacji Sawy Dobropłodnego. Autorem tekstu tej farsy był obcokrajowiec, Serb Ivan Sevii Popovic lub, zdaniem innych badaczy, Grek Hurmuzis. To i następne przedstawienie – melodramat „Nieszczęsna Genowefa” (Mnogostradatelna Genowefa) zostało przyjęte z dużym zainteresowaniem. Za przykładem pierwszych działaczy teatru skromny nauczyciel z Szumenu, Dobri Wojnikow[1], w 1865 roku na wychodźstwie w Rumunii założył bułgarską trupę teatralną i sam tworzył dla niej repertuar. Napisał cykl obrazów dramatycznych, powiązanych nicią zawiłej intrygi scen z dziejów narodowych. Był autorem wielu dramatów historycznych, m.in. Wojwoda Stojan (1866), oraz komedii obyczajowych: Kriworazbranata ciwilizacija (1871), Poewropejczwane na turczina (1876). Sztuki jego przesiąknięte były patriotyczną dydaktyką, ich celem była służba „ku pokrzepieniu serc” Bułgarów i nauka patriotyzmu. Podobny charakter miał również dramat Wasyla Drumewa „Iwanko, Zabójca Asena I” (1872). W twórczości tego dramaturga dostrzegamy wpływy Szekspira. Dramaty pisał również uważny za „ojca literatury bułgarskiej” Iwan Wazow (1850-1921), który w swych utworach sięgał do tematów historycznych. Był on autorem m.in. dramatu „Chyszczowie”, – autorskiej adaptacji powieści „Niemili i niekochani”. Tytuł sztuki odnosi się do bułgarskich emigrantów w Rumunii sprzed 1878 roku, bojowników o wyzwolenie kraju spod niewoli otomańskiej. Dla przebywających poza ojczyzną bohaterów dramatu idea walki narodowej przyniosła nadzieję w trudnym i ubogim życiu emigrantów. Im bardziej czuli się tam „niemili i niekochani”, tym silniej objawiał się ich patriotyzm. Gdy przyszła pora na czyny – w myśl przyjętej wcześniej zasady „wolność albo śmierć” – potrafili wykazać się prawdziwym bohaterstwem. W okresie tym powstały również pierwsze bułgarskie komedie, których tematem był najczęściej dostrzegany już wówczas w bułgarskim społeczeństwie rozkład patriarchalnych obyczajów. Najwybitniejszym komediopisarzem okresu międzywojennego był Stefan L. Kostow. W początku XX wieku twórcy bułgarscy wzbogacają rodzimą tradycję o doświadczenia europejskiego dramatu naturalistycznego i modernizmu. Za najbardziej reprezentatywną sztukę tego kierunku uważa się dzieło Raczo Stojanowa pt. „Mistrzowie” (Majstori). Bezpośrednio po pierwszej wojnie światowej jeden z najśmielszych nowatorów bułgarskich, Geo Milew, podjął próbę odnowy teatru w duchu ekspresjonizmu. Nowatorskie poszukiwania nie znajdowały jednak uznania u wciąż konserwatywnej publiczności teatralnej w Bułgarii. Zainteresowanie twórczością sceniczną znacznie wzrosło po roku 1944. W okresie tym pisarze podejmowali tematy polityczne, (walka z faszyzmem, monarchią) oraz prowadzili dyskusje ideowo-moralne. Przykładem podejmowania takich zagadnień jest sztuka Iwana Radojewa „Czerwone i brunatne”, która ukazuje na tle losów Georgii Dymitrowa, uniewinnionego w procesie o podpalenie Reichstagu, lecz wciąż przetrzymywanego w gestapowskim areszcie, konflikt ideologiczny między komunizmem a faszyzmem i związane z nim postawy moralne Niemców z okresu przejmowania władzy przez faszystów. Ideologizacja dramaturgii bułgarskiej trwała jeszcze w latach sześćdziesiątych, co zauważyć możemy czytając sztukę Dymityra Dimowa „Odpoczynek w Arco-Iris” (1964), której tematem jest epizod z wojny domowej w Hiszpanii. W obu sztukach znajdujemy wiele sztucznego patosu i demagogii.
Po roku 1960 dramat bułgarski zwrócił się w stronę kameralnej codzienności i w centrum jego uwagi znalazły się konflikty psychologiczno-moralne. Wspomniany wyżej Dymityr Dimow (1909-1966), autor jednej z uważanych za najwybitniejszą współczesnych powieści bułgarskich „Tytoń”, w twórczości dramaturgicznej powrócił do techniki analitycznej i przesunął punkt ciężkości dramatycznych zdarzeń na dialog47[2]. Jego najbardziej znane dramaty to: „Kobiety z przeszłością” (Żeni z minalo, 1959) i „Winny” (Winownijat, 1961). W okresie tym rozwija się również dramat poetycki. Dramaturgia bułgarska reagowała na zmiany polityczne. Odejście od kultu jednostki znalazło odbicie w głośnym w Bułgarii dramacie rozrachunkowym pt. „Prokurator” (1965) pióra Georgiego Dżagarowa. W okresie tym w teatrze bułgarskim dominowały sztuki psychologiczno-obyczajowe, przeżywał też renesans bułgarski dramat historyczny (na przykład tragedia Iwan Sziszman 1962) Kamena Zidarowa. Dramat bułgarski wciąż jednak pozostawał pod wpływem ideologii, obok tematu dziejów narodowych dramaturgowie podejmowali temat tradycji rewolucyjnej. W sztukach tych stosowali technikę dokumentarną i poszukiwali paraboli do spraw współczesnych.
Jak widzimy dorobek dramaturgiczny Bułgarii omawianego okresu jest bardzo skromny, ponadto jej bezpośrednie zaangażowanie w walkę polityczną (początkowo narodową, później również ideologiczną) niestety nie przyczyniło się do podniesienia jakości artystycznej tej twórczości. Wspomniani powyżej twórcy i ich utwory są dla nas ważne jako świadectwo pewnych poszukiwań, pomagają nam zrozumieć pewne zachodzące w czasie ich powstawania w społeczeństwie bułgarskim procesy, ale to zbyt mało, by np. sięgnąć po nie w celu prezentacji ich na współczesnych scenach.
Piotr Kotlarz
[1] Dobri Wojnikow, bułg. Добри Войников (ur. 10 listopada 1833 w Szumenie, zm. 27 marca 1878 w Tyrnowie) – pierwszy bułgarski dramatopisarz i działacz kulturalno-oświatowy w Szumenie. Tworzył podręczniki, wiersze i dialogi. W Braile kontynuował działalność wśród bułgarskich imigrantów, wydawał tygodnik kulturalno-oświatowy „Dunawska zora”, zorganizował stowarzyszenie teatralne. [Wikipedia]
[2] Por.: T. Dąbek-Wirgowa, Przedsłowie, [w:] Antologia współczesnego dramatu bułgarskiego, wybór Hanna Karpińska, Warszawa 1984, s. 5-9; por. też: Wybór sztuk bułgarskich, w tłumaczeniu Donki i Andrzeja Madejów, 1976; H. Karpińska, Dramaturgia troskliwie pielęgnowana, „Dialog”, 2006, nr 10, s. 176-182.
Obraz wyróżniający: Pierwsze wydanie Pisma Świętego w przekładzie Petko Sławejkowa z 1871 r. Z Wikimedia Commons, wolnego repozytorium multimediów.
