Mianem komedia nowa określamy dramaturgię grecką czasu hellenizmu, po podbojach Aleksandra Macedońskiego (zmarł w 323 r. p.n.e.), okresu istnienia wielkich imperiów hellenistycznych, czasów panowania diadochów, czyli dwóch ostatnich dekad IV wieku p.n.e. i cały wiek III. Teatr tego okresu nie podejmował już wielkich zagadnień etycznych i społecznych służąc coraz bardziej rozrywce. W tym kierunku zmierzała już komedia średnia, kiedy to komedie w wyniku zmian społecznych tego czasu utraciły swój charakter satyryczny oraz zrezygnowano w nich z chóru. Tematycznie obejmowała scenki familijne oraz trawestacje wątków mitologicznych. Kierunek zapoczątkowany w komedii średniej doprowadziła do szczytu komedia nowa.
Najwybitniejszymi przedstawicielami komedii nowej byli: Menander, Difilos i Filemon. Cechą komedii nowej, w przeciwieństwie do starej i średniej, jest realizm. Nie znajdziemy w tych utworach odwołań do życia politycznego Aten, komedie stają się odbiciem dnia codziennego, tematem ich jest głównie życie rodzinne bez udziału bóstw. Rozwija się komedia charakterów (do popularnych typów postaci należą: skąpy ojciec, pobłażliwy stryj, zakochany młodzieniec, sprytny niewolnik, hetery, pieczeniarze) oraz komedia intrygi. Dominuje komizm sytuacyjny.
Komedia nowa zerwała ostatecznie z obrzędem religijnym. W znanych nam, a przypuszczalnie i w innych, komediach pisarzy tego okresu żadne z bóstw nie bierze udziału w akcji. W komedii Menandra „Odludek” albo „Mizantrop” pojawia się wprawdzie bożek Pan, a w komedii „Tarcza” przemawia bogini losu Tyche, lecz rola tych bóstw ogranicza się wyłącznie do wygłoszenia prologu. Prologi eksponujące konieczne ze względu na znaczne skomplikowanie akcji, komedia nowa przejęła od Eurypidesa. Głównym wątkiem staje się miłość – uczucie między dwojgiem bohaterów, którzy muszą pokonać wiele przeszkód, by w końcu znaleźć wspólne szczęście. Tematem sztuk jest nie tylko miłość miedzy mężczyzną i kobietą, lecz często i rodziców do dzieci. Chodzi o dzieci zagubione lub porwane, które szczęśliwy los lub przypadek zwraca rodzicom[1]. Choć komedie te powstawały w Attyce, miały jednak zdecydowanie kosmopolityczny charakter. Przedstawiane w nich tło dotyczyło całego hellenistycznego świata, który był odbiorcą tych sztuk.
Największy dramaturg tego okresu, Menander (342/1?- 292/291? r. p.n.e.) podobno pochodził z dobrej ateńskiej rodziny, studiował pod kierunkiem Teofrasta[2] i dramaturga Alexisa i był przyjacielem Demetriusza z Faleronu, promacedońskiego regenta Aten w latach 317-307. Zaczął tworzyć już w młodości, w 321 roku p.n.e. jako efeb wystawił na scenie ateńskiej swą pierwszą sztukę „Gniew”. Był autorem około stu dramatów[3]. Obok komedii charakterologicznych, jak: „Odludek”, „Podejrzliwy”, „Zabobonny”, „Pochlebca”, „Lękliwy”, „Nieprzyjaciel kobiet”, pisał wzruszające komedie rodzinne w rodzaju „Braci” oraz lekkie krotochwile i farsy, jak sławna komedia „Dwa razy oszukujący”, która służyła Plautowi za wzór przy „Siostrach”.
Niestety w wyniku najazdów arabskich i zaniedbań bizantyjskich większość sztuk Menandra zaginęła w wiekach VII i VIII. Znany nam jest głównie dzięki znaleziskom papirusowym dokonanym w latach sześćdziesiątych dwudziestego wieku. Do czasu tych znalezisk twórczość Menandra była rekonstruowana głównie na podstawie przeróbek rzymskich dokonywanych przez Plauta i Terencjusza. Odnalezione w piaskach egipskich w 1905 roku w Kom Iszkau zwoje sławnego kodeksu kairskiego pozwoliły nam po raz pierwszy poznać większe partie pięciu komedii („Sąd rozjemczy”, „Dziewczyna z obciętym warkoczem”, „Heros, Samijka” i jedna komedia bez tytułu). Komedie te, zwłaszcza „Sąd rozjemczy”, z którego zachowały się mniej więcej dwie trzecie, oraz „Dziewczyna z obciętym” warkoczem, z której zachowała się niemal połowa tekstu, ukazały nam cechy charakterystyczne dla twórczości tego pisarza. Dopiero w 1959 roku wydano w Polsce jedyną znaną nam dotąd pełną sztukę Menandra „Odludek albo Mizantrop” (Dyskolos). Ta, jedna z pierwszych komedii tego poety, pojawiła się u antykwariuszy egipskich w Aleksandrii w 1956 roku (szczegóły odkrycia osłonięte są do dziś tajemnicą). Tekst, zakupiony przez znanego kolekcjonera szwajcarskiego M. Bodmera z Genewy, wydany został po raz pierwszy w 1958 roku przez profesora uniwersytetu genewskiego W. Martina, i od tego czasu doczekał się wielu wydań, opracowań i tłumaczeń (polskie wraz ze wstępem Łanowskiego w Bibliotece Narodowej, Seria II, nr 125). Sensacja polega nie tylko na tym, że jest to pierwszy tekst Menandra zachowany w całości, ale i na tym, że jest to pierwsza jego komedia charakterologiczna. Didaskalia poprzedzające tekst przynoszą informację, że sztuka ta wystawiona była na Lenajach za archonatu Demogenesa, to jest w 317/316 r. p.n.e., i zdobyła pierwszą nagrodę. Głównym bohaterem jest ubogi chłop attycki, Knemon, mieszkający w Fyle u podnóża Parnasu, w pobliżu sanktuarium Pana i Nimf. Znienawidziwszy ludzi, mieszka tylko z córką i starą niewolnicą. Córkę spotyka młody panicz ateński, Sostratos, który zakochuje się w niej od pierwszego wejrzenia i różnymi sposobami usiłuje uzyskać przychylność Knemona, by zdobyć dziewczynę. Zabiegi młodzieńca z powodu nieufności Knemona okazują się bezskuteczne. Wreszcie, dzięki zbiegowi okoliczności, udaje mu się uzyskać przychylność starca. Knemon, chcąc wydobyć upuszczone przez starą sługę wiadro, sam wpada do studni, skąd ratują go odepchnięty przezeń uprzednio pasierb Gorgias i Sostratos. Zgryźliwy starzec, doznawszy życzliwej pomocy od ludzi, przełamuje się i wyraża zgodę na małżeństwo córki z Sostratosem, polecając przeprowadzenie wszelkich swoich spraw Gorgiasowi. Zgodę na małżeństwo wyrazi też ojciec Sostratosa, bogaty, ale słusznie, bo dobry gospodarz – jak dodał poeta, podkreślając przy okazji swój stosunek do pracy. Dwudziestopięcioletni wówczas Menander był już nad podziw dojrzałym pisarzem, który operował pełną techniką dramatyczną i doskonałym warsztatem pisarskim; monologi są tu ściśle związane z akcją, dialogi żywe, widoczna jest troska o motywację ukazywania się i znikania osób ze sceny. Pisarz posiadał też umiejętność kontrastowania scen wesołych z poważnymi. Największy jednak podziw budzi umiejętność budowania postaci, uwydatniająca się szczególnie jasno w ujęciu głównego bohatera, attyckiego chłopa Knemona, zgorzkniałego i złośliwego starca, ciężko pracującego na roli. Mistrzostwo widać zwłaszcza w scenie przełomu wewnętrznego Knemona, kiedy to mizantrop, uratowany przez Gorgiasa ze studni, przełamuje – choć z wielkim trudem – swój nieufny stosunek do ludzi. Właśnie fakt, że mimo tych odruchów do końca pozostaje mizantropem i tylko pod presją da się zaciągnąć na ucztę weselną młodej pary, świadczy o wielkiej wnikliwości psychologicznej Menandra, który nie uległ pokusie wprowadzenia jakiejś zasadniczej i mało prawdopodobnej zmiany charakteru bohatera sztuki. Pozostałe postaci są dość stereotypowe i przejęte przez Menandra od poprzedników. Mamy więc młodego i szlachetnego amanta Sostratosa, równie szlachetnego Gorgiasa, pracującego ciężko na roli i odnoszącego się z pogardą do miejskich nierobów, oraz Kallipidesa, wyrozumiałego i dobrego ojca. Autor z sympatią kreśli sylwetki dobrych i szlachetnych ludzi, lecz sztuka sama, mimo dość ruchliwej akcji typowej dla komedii, nieczęsto pobudza widza do śmiechu. Prawdziwą wesołość budzą jedynie tradycyjne postaci kucharza i pasożyta. Siła tego utworu wynika z doskonałego rysunku postaci, z sentymentu, z jakim autor odnosi się do attyckiego chłopa i do jego trudnych warunków życia[4].
Menander w mistrzowski sposób portretuje nawet epizodyczne postaci swoich sztuk. Sięga po tradycyjne typy starej komedii: przemądrzałego kucharza czy pseudo-lekarza (w Tarczy), ale też rozwija na wiele sposobów galerię postaci komedii nowej. Wśród starców jest rozpieszczający syna i nie umiejący się gniewać Demeas oraz zapalczywy, wodzony za nos przez kobiety Nikeratos, jest zgryźliwy, uciekający od ludzi Knemon i pobłażliwie ironiczny sybaryta Kallipides. Jest niezbyt zaradny, manipulowany przez niewolnika Chajrestrat i jego skąpy i chciwy brat Smikrines, krętacz i hipokryta, i jeszcze jeden Smikrines obsesyjnie skupiony na posagu swej córki. Postaci młodzieńców nie są tak wyraźnie zarysowane, więcej pomiędzy nimi podobieństw. Przeważnie egzaltowani, jak Sostrat czy Chajreas, zdarzają się też twardo stąpający po ziemi, doświadczeni przez los jak Gorgiasz, niezbyt zaradni życiowo, czasem całkiem bierni, zasadniczo szlachetni. Nie ma wśród nich czarnych charakterów, a jeśli nawet jak Charisjos uwiodą dziewczynę, potrafią się do tego przyznać i zadośćuczynić. Córki obywatelskie są w komediach Menandra postaciami najczęściej bezimiennymi, a często też niemymi. Jedynie Pamfile w Sądzie polubownym ma imię i wyrazistszą osobowość eleganckiej, dumnej mężatki, cierpiącej z powodu porzucenia dziecka i stającej w obronie krzywdzącego ją męża. Postaciami niemymi są też matki. Epizodycznie Menander traktuje piastunki. Natomiast niezwykle plastycznie przedstawia hetery Chrysis i Habrotonon, sprytne, obrotne, często śmiałe, marzące o zmianie swego statusu społecznego[5]. Najbogatszą chyba galerię typów przedstawia w sztukach Menandra grupa niewolników. W czterech zachowanych sztukach jest ich aż dziewięciu. Jest wśród nich uciekający i biorący baty Pyrrias, ciężko myślący pasterz Daos i wyszczekany węglarz Syriskos, nieufny i podejrzliwy Getas, niewolnik wiejski i jego miejskie przeciwieństwo, znający słabostki swoich państwa, oblatany, nie lubiący wysiłku Getas. Sprytny, ale sfrustrowany niepowodzeniami Onesimos, zżyty ze swym paniczem, ale bojący się o własną skórę Parmenon i wreszcie będący głównym bohaterem Tarczy Daos, rozgrywający trudną partię z bratem swego pana Smikrinesem, czarnym charakterem sztuki[6].
Menander posiadał umiejętność utrzymywania widza w nieustannym napięciu. Komedie jego odznaczają się świetną techniką budowy i obfitują w nieoczekiwane powikłania. Dostrzegamy w nich mistrzostwo stylu, wycieniowanie psychologiczne postaci i indywidualizowanie ich języka. Menander rzadko pozwala sobie na coś więcej aniżeli lekki grymas uśmiechu, a chwilami napotykamy w jego sztukach spokojny, kontemplacyjny nastrój. W twórczości przyjął niektóre z filozoficznych poglądów swego przyjaciela Epikura, prawdopodobnie zaś pod wpływem Teofrasta zainteresował się rysunkiem typów postaci. W jego sztukach motywy często się powtarzają. Dostrzegamy w nich pewne ustalone chwyty, typowe zawiązania i rozwikłania konfliktów, które prawdopodobnie przejął od Eurypidesa. Często pojawiają się w tych komediach uwiedzione dziewczyny lub porzucone niemowlęta odszukane i przyjęte do rodziny przez rodziców. O przebiegu akcji decyduje charakter bohaterów. W „Sądzie rozjemczym” na pytanie, czy bogowie roztaczają nad człowiekiem swą opiekę, Menander ustami niewolnika odpowiada tak: Zrozumiesz, w każdego bogowie człeka charakter włożyli na stróża, który strzegąc jego stale gubi człowieka, gdy go źle zażywa, innemu daje zbawienie. Charakter jest naszym bogiem, stąd to szczęście nasze i bieda płyną[7]. Tytuł tej sztuki wziął autor od sceny poprzedzającej rozpoznanie, sporu dwu pasterzy o znalezione porzucone dziecko i jego bogatą wyprawkę z klejnotów. Spór między pasterzami miał rozstrzygnąć starzec Smikirines, jak się później okaże dziadek znalezionego dziecka. To syn Smikirnesa ożenił się z dziewczyną, która wkrótce po ślubie powiła dziecko. Upokorzony tym faktem pan młody cierpiał, gdyż mimo wszystko kochał swą żonę. W końcu jednak w wyniku skomplikowanej akcji okazało się, że jest to jego dziecko, gdyż to on wcześniej uwiódł swą przyszłą małżonkę w czasie świątecznej orgii.
Manander zmarł w 52. roku życia (291/290 p.n.e.) w Pireusie, utopiwszy się w czasie kąpieli, jego rówieśnikiem i rywalem był Filemon z Syrakuz[8] (368/60–267/63 r. p.n.e.), trzykrotny zwycięzca w agonach dramatycznych. Był on twórcą 97 komedii, z których znane są tytuły 60. Zachowały się tylko niewielkie fragmenty jego utworów (około 200), podkreślających moralizatorski aspekt myśli Filemona : np. ks. 22 KA; 74 KA, pokój jedynym prawdziwym dobrem. Silną stroną jego twórczości miało być układanie sensacyjnych, żywych i powikłanych fabuł. Według Apulejusza[9] ( Flor. 16) sztuki Filemona zawierały dowcip, zgrabne fabuły, klarownie ułożone rozpoznania (lub rozwiązania), realistyczne postacie, sentencje zgodne z życiem i nieliczne pokusy. W Atenach komedie Filemona zostały wznowione po jego śmierci; w II w. CE wzniesiono pomnik na jego cześć). Wiemy też, że Plaut wzorował na Filomenie kilka swoich komedii: Mercator (od Ἔμρορος , Kupiec), Trinummus (od Θησαυρός , Skarb) i prawdopodobnie Mostellaria (? od Φάσμα , Phantom).
Komedie pisał też młodszy syn Filemona – Filemon (3) Młodszy, który napisał 54 sztuki (nie znamy tytułu żadnej z nich). Sztuki jego cieszyły się sporą popularnością, gdyż Filemon Młodszy odniósł aż sześć zwycięstw.
O dorobku innych dramaturgów tego okresu, Difiliosa z Synopy (przed 340 – po 289 r. p.n.e.) i Apollodora z Karystos (pocz. III w. p.n.e. 300-260 r. p.n.e.?) wiemy tylko za pośrednictwem komedii łacińskiej. Diofilos z Synopy stworzył około setki komedii, które nie dochowały się do czasów współczesnych – znanych jest ok. 50 tytułów i kilka fragmentów zawartych w przekazach m.in. w Uczcie mędrców Atenajosa z Naukratis. Kilkakrotnie zwyciężał w agonie dramatycznym. Jego styl literacki odznaczał się wyjątkową czystością i prostotą języka. Naśladowców znalazł wśród rzymskich epigonów – Plauta (Casina i Rudens) i Terencjusza. Apollodor z Karystos był autorem 47 komedii i aż pięciokrotnie zwyciężał w Lyneach.
Zwróćmy tu uwagę na fakt, że rozkwit teatru nastąpił wówczas w całym świecie helleńskim i że pewnym uproszczeniem jest przypisywanie go wyłącznie Grekom. Aleksandria była stolicą jednej z części imperium stworzonego przez Aleksandra Macedońskiego, jej rozkwit wynikał z położenia geopolitycznego, mieszkańcami tego miasta byli ludzie pochodzący z różnych stron ówczesnego świata. Sztuka w niej powstająca odpowiadała na zapotrzebowanie aleksandryjczyków wyrażała ich gusty, odczucia, i poruszała bardzo często ich przyziemne problemy, sklepikarską mentalność. Warto zauważyć ponadto i to, że wraz z upowszechnieniem kultury w szerokich kręgach społecznych i przekształceniem widowisk teatralnych w działalność o charakterze dochodowym dla osób zaangażowanych w ich organizację z pewnością przyczyniło się do obniżenia ich poziomu. W teatrze następuje upowszechnienie widowisk mimicznych i stopniowe zastępowanie przez ten rodzaj przedstawień widowisk opartych na tekstach literackich. Zdaniem niektórych historyków przedstawienia mimiczne były prawdopodobnie przyczyną upadku teatru tragicznego, również z tego powodu, że tragedie były przeznaczone głównie do czytania, a nie do recytowania, podczas gdy mim spełniał lepiej oczekiwania publiczności, dając aktorom okazję do wykazania się zręcznością i uzdolnieniami osobistymi. Mim wywodził się ze starożytnych widowisk związanych z tańcem ludowym, którego nieodłącznym elementem były grymasy i okrzyki. Mimika decydowała o popularności aktorów, którym w teatrze przypisywano wartość większą od pozostałych elementów widowiska[10]. Moim zdaniem, przyczyn tego regresu należy upatrywać raczej w zmianie struktury ówczesnego społeczeństwa. Znaczną jego część stanowili żołnierze o niewybrednych gustach oraz niepiśmienny plebs.
Komedia nowa za pośrednictwem komedii rzymskiej wywarła silny wpływ na kształtowanie się komedii nowożytnej.
Piotr Kotlarz
Przypisy:
[1] Por. Lidia Winniczuk, Rola kobiet w komedii greckiej i rzymskiej. Kobiety w komediach Menandra, „Meander”, 1991, s 288.
[2] Teofrast z Eresos (gr. Θεόφραστος, Theophrastos), (ok. 370-287 p.n.e.) – grecki uczony i filozof. Uczeń i przyjaciel Arystotelesa, w latach 322-287 p.n.e., jako jego następca, był scholarchą Lýkeionu w szkole perypatetyków. Był nauczycielem Demetriusza z Faleronu.
[3] Jerzy Wielowiejski podaje jako daty życia Menandra lata 344-290 r. p.n.e. i wspomina o jego 105 lub 108 utworach scenicznych. [Por.: J. Wielowiejski, Nowy tytuł nieznanej komedii Menandra, „Meander” 1954, s. 171.] Znane nam są tytuły 96 sztuk tego twórcy. [Por.: Leksykon PWN, Warszawa 1972, s. 694; Leksykon podaje jako datę śmierci Manandra 291 rok p.n.e.]
[4] Por.: K. Kumaniecki, Historia kultury starożytnej Grecji i Rzymu, Warszawa 1964, s. 220-223; por. też: J. Łanowski, Literatura starogrecka, [w:] Dzieje literatur europejskich, t. 1, Warszawa 1979, s. 79.
[5] Plotka antyczna podaje, że Menander był do szaleństwa czuły na wdzięki niewieście. Za jego partnerki uważa się dwie wybitne ówczesne hetery – Taide (m.in. przyjaciółkę Aleksandra Macedońskiego) i Glykerę (kochankę Harpalosa, bohatera największego skandalu epoki). Przypuszczenie to opiera się na tym, że ich imionami zatytułował dwie swoje komedie. [Por.: Wikipedia – hasło: Menander.]
[6] J. Łanowski, Wstęp [w:] Meander: Wybór komedii i fragmentów, Wrocław 2005, s. XLVI-LVII.
[7] Menander, Sąd rozjemczy, przełożył i opracował Jerzy Manteuffel, Wrocław 1951, s. 53-54, (w. 656 i n.).
[8] Przed rokiem 307/6 przyznano mu obywatelstwo ateńskie.
[9] Apulejusz z Madaury (Lucius Apuleius) (ur. ok. 125 w Madaurze, zm. po 170) – rzymski pisarz, filozof i retor.
[10] Por.: M. A. Levi i A. Bernardi, Konsolidacja hellenizmu, [w:] Historia powszechna, t. 4, pod red. Luca Serafini, Novara 2007, s. 134.
Obraz wyróżniający: Scena z IV aktu Sztyletu Menandra. Mozaika z Mityleny. Koniec III w. Autorstwa anonymous, 3rd century AD – http://www.utexas.edu/courses/gciv/images3/dagger.jpg, Domena publiczna, https://commons.wikimedia.org/w/index.php?curid=15540208
