Najstarsze znane nam zapisy rękopiśmienne w języku łotewskim pochodzą z 1507 roku. W dziele Abenda sive benedictionale (Lipsk, 1522) pod drukowanym tekstem łacińskim wpisano odręcznie zwroty łotewskie oraz tekst modlitwy Ojcze nasz. Pierwszy znany tekst świecki, anonimową łotewską pieśń ludową „Moja biała mamuleńko” (Manne Balte Mamelyt), ogłosił drukiem Friedericus Mein w „Zdaniach o początku Liwonów” (Syntagma de origine Livonorum, Dorpat 1632). Większość literatury starołotewskiej to dzieła religijne, protestanckie i częściowo katolickie. Pierwsza łotewska sztuka teatralna, Bartłomiej pijanica (Żupu Bertulis, 1790) powstała dopiero w epoce oświecenia. Autorem tego, będącego adaptacją znanej sztuki duńskiego pisarza, utworu Ludviga Holberga25[1], był Alexander Johan Stender (1744-1819).
Właśnie w epoce oświecenia społeczeństwo Łotwy zaczynało zdobywać świadomość narodową, to w tym okresie zaczęli tworzyć swe dzieła pierwsi łotewscy pisarze. Dążenie do stworzenia łotewskiej literatury narodowej ujawniło się w pełni jednak dopiero w epoce romantyzmu, w poczynaniach ruchu tzw. Młodych Łotyszów. W 1870 roku powstał teatr łotewski w Rydze (1870). Założył go i przez pierwsze piętnaście lat nim kierował Adolf Alunans (1848-1912), który wystawiał w tym teatrze również własne utwory typu wodewilowego. W drugiej połowie XIX wieku rozwija się na Łotwie działalność translatorska, w wyniku której łotewskiej kulturze literackiej przyswojone zostały wybitne dzieła klasyków literatury europejskiej, od Schillera i Goethego, przez Lessinga, Gogola, Puszkina, Heinego, Burgera, Turgieniewa, aż po A. Czechowa, Lwa Tołstoja, Zolę i Maupassanta, a także Ibsena, G. Hauptmanna i Gorkiego.
Dziś za klasyka literatury łotewskiej uznawany jest Rudolfs Blumanis (1863-1908). Jego dramaturgia pozostawała pod wpływami francuskiego symbolizmu, z tym, że wzbogacił ją o problematykę społeczną, wcześniej nieobecną w dramaturgii łotewskiej. Najbardziej znane dramaty tego pisarza to: „Indrani” (1904) i „W ogniu” (Uguni, 1905). Ideę emancypacji kobiet wprowadziła do twórczości łotewskiej autorka dramatów „Wajdelotka” (Vaidelote, 1894) i „Stracone prawa” (Zaudetas tiesibas, 1984) Aspazja (nazwisko panieńskie: Elza Rozenberg, 1865-1943), prawu kobiety do szczęścia osobistego nadała kształt symbolu. Warto tu odnotować fakt, że idea emancypacji kobiet rozwijała się również w sąsiednich państwach nadbałtyckich. Pierwszym krajem, który przyznał kobietom prawa polityczne była Finlandia. Rozwój dramaturgii łotewskiej, poważnie ograniczony przez brak łotewskich teatrów, cechowało uprawianie epigońskich postaci dramatu romantycznego i obok tego – równie epigońskiego – dramatu realistycznego. Jedyny, wspomniany wyżej, teatr łotewski w Rydze na przełomie lat 1880/1890 dawał około 50 przedstawień rocznie i mimo stale organizowanych konkursów trzon repertuaru tworzyły sztuki Blumanisa i Aspazji. Pisarzem, który stworzył pomost między literaturą „Nowego Prądu” a współczesną literaturą łotewską, był Janis Rains (właściwe nazwisko: Pilekšāns, 1685-1929). Pochodził z rodziny chłopskiej. Ważną część jego dorobku stanowił przekłady dzieł Szekspira, Calderona, Lessinga, Byrona, Goethego, Schillera, Puszkina, Lermontowa, Heinego, Ibsena. Spośród piętnastu dramatów jego autorstwa za najcenniejsze uważa się: „Ogień i noc” (Uguns un nakts, 1908), „Złoty koń” (Zelta zirgs, 1910), „Indulis i Arija” (Indulis un Arija, 1911), „Wiej, wietrze” (Püt, vejini, 1913), „Tańcząc, śpiewając” (Speleju, dancoju, 1919), „Józef i jego bracia” (Jázeps un vina bráli, 1919) i „Mały kruk” (Kraukitis,1920). Tematem sztuki Rainsa „Józef i jego bracia” jest problem nienawiści i zemsty oraz miłości i przywiązania. Ukazując to zagadnienie w kostiumie biblijnym pisarz ten wskazuje na ogólnoludzki i ponadczasowy charakter tych postaw. Dramat „Ogień i noc” w sposób symboliczny podnosi zagadnienie walki dobra ze złem i nawiązuje do rewolucji 1905 roku[2]. W 1941 roku Łotwa weszła w skład Związku Radzieckiego, co wpłynie negatywnie na rozwój kultury (również dramaturgii tego narodu), niepodległość odzyskała dopiero pod koniec dwudziestego wieku, w 1990 roku.
Piotr Kotlarz
[1] Holberg Ludvig (1684-1754), duński komediopisarz i historyk, zwany duńskim Molierem.
[2] Por.: S.F. Kolbuszewski, J. Kolbuszewski, Literatura łotewska, [w:] Dzieje literatur europejskich, pod redakcją W. Floryana, t. 2, cz. 2. Warszawa 1983, s. 417-428.
Obraz wyróżniający: Aspazija, właśc. Johanna Emīlija Lizete Rozenberga, Elza Pliekšāne (ur. 16 marca 1865 w Zalenieku Daukšas w Kurlandii, zm. 5 listopada 1943 w Rydze) – łotewska poetka i dramatopisarka, zwolenniczka emancypacji kobiet, posłanka na Sejm (1920–1934). Jej pseudonim pochodzi od Aspazji.