Najstarsze znane przedstawienie konsultacji lekarskiej: lekarz dokonujący upuszczania krwi na pacjencie. Aryballus czerwonofigurowy autorstwa malarza kliniki, ok. 480 – 470 p.n.e Muzeum w Luwrze. Par Peintre de la Clinique (vase éponyme) — Marie-Lan Nguyen (2011), CC BY 3.0, https://commons.wikimedia.org/w/index.php?curid=3727180
Streszczenie
Celem pracy było przedstawienie filozofii świadczenia opieki w starożytnej Grecji oraz podkreślenie wpływu ideału Hipokratesa na współczesne praktyki opieki zdrowotnej.
Przeglądu literatury dokonano metodami przeglądarkowymi w międzynarodowych bazach danych.
Jak podaje literatura, głównym elementem filozofii Hipokratesa było „w zdrowym ciele zdrowy duch”. W świadczeniu opieki Hipokratesa zaobserwowano trzy główne kategorie: promocja zdrowia, interwencje w zakresie leczenia urazów oraz interwencje związane z opieką psychiatryczną i arteterapią. Promocja zdrowia obejmowała aktywność fizyczną jako istotny element zdrowia fizycznego i psychicznego oraz podkreślała znaczenie odżywiania dla poprawy wyników na igrzyskach olimpijskich. Interwencje dotyczące leczenia urazów obejmowały praktyki chirurgiczne opracowane przez Hipokratesa, głównie ze względu na częste wojny w starożytnej Grecji. Interwencje w zakresie opieki psychicznej i arteterapii były zgodne z pierwszą klasyfikacją zaburzeń psychicznych zaproponowaną przez Hipokratesa. W tej kategorii muzyka i teatr zostały wykorzystane jako narzędzia zarządzania w leczeniu chorób i poprawie ludzkiego zachowania. Podkreślona została rola Asklepieiona z Kos, co jednoznacznie wskazuje na holistyczny model opieki zdrowotnej w świadczeniu opieki. Wreszcie wszystkie praktyki dotyczyły szczegółowego rejestrowania i oceny informacji w ramach wytycznych.
Filozofia Hipokratesa dotycząca świadczenia opieki zdrowotnej skupiała się na holistycznym modelu opieki zdrowotnej, stosując standardy i zasady etyczne, które obowiązują do dziś.
Słowa kluczowe: Medycyna Hipokratesa, medycyna starożytnej Grecji, opieka zdrowotna, interwencje zdrowotne
Wstęp
Powszechnie przyjmuje się, że podstawy nauki oraz badania fizjologii, anatomii i psychologii w starożytnej Grecji zostały opracowane w celu znalezienia źródeł chorób i promowania stanu zdrowia ( 1 ). Co więcej, istniały obowiązki moralne osób pracujących w służbie zdrowia i innych dziedzinach nauki ( 2 ). Wraz z postępującym rozwojem nauk medycznych ukształtowały się różne poglądy na temat wykonywania praktyki lekarskiej, co było konsekwencją powstawania różnych szkół medycznych. Do najbardziej znanych należy filozofia lekarzy z Knidos, gdzie filozofia skupiała się całkowicie na chorobie, która nękała pacjenta ( 3 ). Jednak jak dotąd najbardziej dominującą filozofią była filozofia metodystów (myślenie medyczne), założona przez Asklepiosa, która skupiała się na utrzymaniu zdrowia i znaczeniu zrozumienia całości rozważań na temat zdrowia i stanu zdrowia pacjentów ( 4 ).
Kierując się paradygmatem Asklepiosa, Hipokrates skupił się na „naturalnym” leczeniu choroby ( 5 ). Podejście to jest powszechnie akceptowane do dziś, dlatego Hipokrates uważany jest za twórcę starożytnej medycyny greckiej. Według Kristen i wsp. centralnym punktem medycyny Hipokratesa jest przekonanie, że medycyna powinna być uprawiana jako dyscyplina naukowa oparta na naukach przyrodniczych, zajmująca się diagnozowaniem i zapobieganiem chorobom oraz ich leczeniem ( 6 ). Hipokrates uważał także, że lekarz powinien studiować anatomię, zwłaszcza kręgosłup i jego związek z układem nerwowym, który kontroluje wszystkie funkcje organizmu. Ponadto jako pierwszy uważał, że obserwacja ta pomaga rozpoznać objawy każdej choroby ( 7 ). Ponadto tradycja Hipokratesa kładła nacisk na przyczyny środowiskowe i naturalne metody leczenia chorób, przyczyny i terapeutyczne znaczenie czynników psychologicznych, odżywianie i styl życia, niezależność umysłu, ciała i ducha oraz potrzebę harmonii między jednostką a środowiskiem społecznym i naturalnym ( 8 ). Ponadto lekarz „hipokratesa” przede wszystkim dbał o to, aby pacjent był zdrowy, tak jak tego wymagała praktyka lekarska ( 9 ). Co zaskakujące, ideał Hipokratesa znalazł odzwierciedlenie w Przysiędze Hipokratesa (przysięga wymagana do uzyskania licencji lekarskiej w Grecji), która skupia się na uczciwości zawodowej, życzliwości i godności ludzkiej w praktyce lekarskiej ( 7, 10 ).
Celem artykułu jest przedstawienie filozofii zdrowia i świadczenia opieki na poziomie fizycznym i psychicznym w starożytnej Grecji oraz podkreślenie wpływu ideału Hipokratesa na współczesne praktyki opieki zdrowotnej.
Metoda
Przeglądu literatury dokonano metodą przeglądania międzynarodowych baz danych (Medline, Scopus i Proquest) w okresie od czerwca 2011 r. do maja 2012 r. Przeszukano 185 artykułów na ten temat. W tym przeglądzie literatury jedynie siedemnaście recenzji, osiem prac oryginalnych i dziewięć artykułów o charakterze ogólnym spełniło kryterium włączenia ze względów medycznych, podczas gdy ogółem 151 publikacji zostało wykluczonych ze względów filozoficznych lub archeologicznych.
Wyniki
Ćwiczenia fizyczne: klucz do utrzymania zdrowia
Starożytni Grecy wierzyli, że zdrowie psychiczne i fizyczne są ze sobą powiązane, ponieważ odkryli, że ciało i umysł powinny być w harmonii. Arystoteles uważał, że sport i gimnastyka są niezbędne do rozwoju ludzkiego ciała, aby zoptymalizować jego możliwości funkcjonalne i harmonię między umysłem a ciałem, stąd słynne sformułowanie „w zdrowym ciele zdrowy umysł” ( 11 ). Stwierdzenie to zostało potwierdzone w kilku niedawnych badaniach, w których wykazano, że uczniowie, których czas przebiegu/chodu przekracza standardy gramatyczne California Fitness lub ci, których wskaźnik masy ciała (BMI) jest wyższy niż standardy zależne od płci i wieku sugerowane przez Centra Kontroli Chorób (CDC), wypadały mniej zadowalająco w testach akademickich niż uczniowie z zdrowszym BMI lub lepszym poziomem sprawności fizycznej, nawet po uwzględnieniu wykształcenia rodziców i innych współzmiennych ( 12 ). Inne odkrycie wskazuje, że pojedyncze, energiczne sesje umiarkowanie intensywnych ćwiczeń aerobowych, takich jak chodzenie, mogą zwiększyć kontrolę poznawczą uwagi u dzieci w wieku przedszkolnym. Co więcej, ćwiczenia o umiarkowanej intensywności mogą poprawić koncentrację i wyniki w nauce. Dane te sugerują, że pojedyncze sesje ćwiczeń wpływają na pewne podstawowe procesy, które są korzystne dla zdrowia poznawczego i mogą być istotne dla zadowalających wyników w ciągu życia ( 13 ). Dodatkowo dziewczęta uczestniczące w dłuższych lekcjach wychowania fizycznego (70–300 minut tygodniowo) osiągały nieco, ale znacząco lepsze wyniki w matematyce i czytaniu (referent: 0–35 minut tygodniowo). Nie zaobserwowano jednak takich różnic wśród chłopców, których osiągnięcia w nauce nie wydawały się mieć ani pozytywnego, ani negatywnego wpływu dłuższych sesji wychowania fizycznego ( 14 ).
Promocja zdrowia
Aktywność fizyczna była niezbędną częścią szkolenia prowadzonego w szkołach, przede wszystkim w celu promowania zdrowia fizycznego i psychicznego ( 15 ). Promocja zdrowia pojawiła się w czasie igrzysk olimpijskich, gdyż opieka nad sportowcami i zapobieganie kontuzjom były specjalistycznymi usługami świadczonymi przez instruktorów zwanych „paidotrivai” ( 16 ). Według badań Hipokratesa „na temat jedzenia” do ćwiczeń wykonywanych przez sportowców oliwę z oliwek stosowano w celu podniesienia temperatury ciała, rozgrzania i uelastycznienia mięśni, aby uniknąć kontuzji sportowych ( 17 ). Ponadto sportowcom oferowano figi i inne owoce o wysokim stężeniu glukozy, które dostarczają energii, w celu poprawy wyników ( 18 ).
Interwencje dotyczące leczenia urazów
Wojny były zjawiskiem powszechnym w starożytnej Grecji. Istnieją zapisy wskazujące praktyki leczenia ran podczas wojny trojańskiej, a nawet leczenie zakażonych ran. Do takich zabiegów pozyskiwano preparaty lecznicze z natury, takie jak woda morska, miód, ocet, woda deszczowa oraz rośliny lecznicze w postaci proszku ( 18 ). W „Iliadzie” Homera urazy i amputacje odzwierciedlające faktyczne opatrywanie ran są opisane podczas wojen w starożytnej Grecji, a Hipokrates zauważył oddzielenie się gangreny kończyn i w celu leczenia tej choroby wykonał nacięcia pomiędzy martwą i żywą tkanką ( 19 ). Poglądy Hipokratesa były jak na tamte czasy wysoce innowacyjne, ponieważ zasugerował wyjście rurki klatki piersiowej w celu uzyskania potencjalnego płynu w zewnętrznym unieruchomieniu i trakcji podczas wyrównywania złamanych kości. Uważał, że aby prawidłowo i szybko zagoić rany, należy je utrzymywać w suchości, po uprzednim oczyszczeniu czystą wodą lub winem ( 20 ). Ponadto powstawanie ropy uznano za pozytywny czynnik ograniczający powikłania ran ze względu na częste występowanie infekcji. W konsekwencji połączone odkrycia Hipokratesa i Galena miały wpływ na praktyki chirurgicznego leczenia urazów i ran aż do średniowiecza ( 21 ).
Interwencje opieki psychicznej i terapia sztuką
Pierwsza klasyfikacja zaburzeń psychicznych zaproponowana przez Hipokratesa brzmiała: mania, melancholia, zapalenie nerek, szaleństwo, nieposłuszeństwo, paranoja, panika, epilepsja i histeria. Niektóre z tych terminów są nadal używane ( 22 ). Choroby psychiczne i psychiczne postrzegano jako wpływ natury na człowieka i leczono je jak inne choroby. Hipokrates argumentował, że mózg jest organem odpowiedzialnym za choroby psychiczne, a inteligencja i wrażliwość docierają do mózgu przez usta, poprzez oddychanie. Hipokrates uważał, że choroby psychiczne można leczyć skuteczniej, jeśli traktuje się je w sposób podobny do schorzeń somatycznych ( 23 ). Według Hipokratesa diagnostyka i leczenie chorób psychicznych i fizycznych opiera się na obserwacji, rozważeniu przyczyn, zbilansowaniu teorii oraz na czterech płynach: krwi, flegmie, żółtej i czarnej żółci ( 22 ). Co ciekawe, teoria Platona wspomina, że uzdrowienie ciała i duszy może być prawdziwe lub fałszywe, a medycynę i gimnastykę zalicza się do leczenia prawdziwego, natomiast przy prawdziwym uzdrowieniu duszy mamy władzę ustawodawczą i sądowniczą.
Rola muzyki i teatru w leczeniu chorób fizycznych i psychicznych oraz poprawie ludzkiego zachowania była istotna. Wierzono, że uzdrawianie duszy za pomocą muzyki leczy także ciało, a muzyka miała szczególne zastosowanie w przypadku niektórych chorób. Na przykład naprzemienne dźwięki fletu i harfy leczyły dnę moczanową. Asklepios jako pierwszy zastosował muzykę jako terapię w celu pokonania „namiętności” ( 24 ). Arystoteles twierdzi, że u niektórych melodie religijne poruszające duszę przypominają melodie religijne, które przeszły leczenie i psychiczne katharsis ( 25 ). Starożytne tragedie działały jako psychoterapia dla pacjentów ( 26 ). Teatr w Epidauros przy Starożytnej Świątyni w Epidauros był miejscem, w którym miało miejsce „katharsis”, czyli uwolnienie emocji poprzez spektakl. Ponadto projektowano „ciche pokoje”, w których pacjenci kładli się spać, aby móc marzyć o zdrowiu psychicznym i wierzono, że dzięki temu poprawi się ich zdrowie psychiczne ( 27 ).
Pojęcie „physis” zostało po raz pierwszy zaproponowane przez Hipokratesa, który zmienił medycynę hieratyczną lub teokratyczną w dyscyplinę racjonalną. Podstawowa struktura Asklepiejonu na Kos wskazuje na fakt, że Hipokrates wierzył w holistyczny model opieki zdrowotnej, a nauka w jego szkole spotykała się z farmakoterapią, dietami, ćwiczeniami fizycznymi i umysłowymi oraz boskim wstawiennictwem ( 28 ). Ponadto Asklepieion na Kos oferował wszystkim pacjentom ogólne leczenie obejmujące ćwiczenia fizyczne, masaże i spacery uznane za niezbędne dla przywrócenia zdrowia, dobrego samopoczucia duszy i wewnętrznego spokoju człowieka, a także wykorzystanie snów zarówno w celach diagnostycznych, jak i terapeutycznych ( 5, 29 ). Aby osiągnąć pożądany efekt terapeutyczny, terapeuta powinien posiadać wiedzę na temat pojęcia duszy i jej odróżnienia od ciała zgodnie z platońskim trisekcją duszy ( 30 ).
Wiedza oparta na dowodach Hipokratesa
Kolejnym wielkim wkładem Hipokratesa w medycynę jest etyka zawodowa i standardy, które są szanowane i przestrzegane nawet dzisiaj ( 28 ). Według Milesa medycyna Hipokratesa opiera się na dostępnej wiedzy opartej na dowodach, ponieważ od lekarzy Hipokratesa wymagano przedstawiania pełnej i szczegółowej historii choroby, co przypomina nam o obecnym istniejącym obecnie protokole badań ( 31 ). W szczególności podczas diagnozowania zespołów lub chorób greccy lekarze byli poinstruowani, aby zwracać uwagę na położenie geograficzne, klimat, wiek, płeć, nawyki i dietę. Odnotowano także racjonalne wahania nastroju, długość snu, sny, apetyt, pragnienie, nudności, lokalizację i nasilenie bólu, dreszcze, kaszel, kichanie, odbijanie, wzdęcia, drgawki, krwawienia z nosa, a nawet zmiany menstruacyjne. Badanie fizykalne wymagało zwrócenia dużej uwagi na gorączkę, oddychanie, paraliż i zabarwienie kończyn, ból przy palpacji, stolec, mocz, plwocinę i wymioty. Ogólna ocena tych nagrań zinterpretowała ostateczną diagnozę i określiła rodzaj leczenia choroby. Ponadto Schiefsky wspomina, że kluczowym obszarem medycyny Hipokratesa była precyzja czyli szczegółowość rokowania i wiarygodność objawów prognostycznych ( 32 ). Według niedawnego greckiego przeglądu lekarz Hipokratesa musiał zbadać pacjenta, uważnie obserwować objawy, postawić diagnozę, a następnie leczyć pacjenta ( 33 ). Dlatego Hipokrates ustanowił podstawy medycyny klinicznej w jej dzisiejszej praktyce. Wprowadził wiele terminów medycznych powszechnie używanych przez lekarzy, obejmujących objaw, diagnozę, terapię, uraz i sepsę. Ponadto opisał wiele chorób bez przesądów. Ich nazwy są nadal używane we współczesnej medycynie, np. cukrzyca, zapalenie żołądka, zapalenie jelit, zapalenie stawów, rak, rzucawka, śpiączka, paraliż, mania, panika, histeria, epilepsja i wiele innych.
W związku z tym Hipokrates wniósł ogromny wkład we współczesną medycynę, deklarując, że w celu ustalenia diagnozy, rokowania i leczenia medycyna powinna opierać się na szczegółowej obserwacji, rozsądku i doświadczeniu. Oczywiście po Hipokratesie nie było już mieszanki przesądów, magii, poglądów religijnych i zabiegów empirycznych badanych przez księży-lekarzy, a medycyna stała się prawdziwą nauką poprzez gromadzenie doświadczeń ( 34 ).
Wniosek
Biorąc pod uwagę, że starożytni Grecy już dawno temu zrozumieli, że „w zdrowym ciele zdrowy duch” jest kluczem do zdrowia fizycznego i psychicznego człowieka, nasze wyniki sugerują, że opieka zdrowotna w starożytnej Grecji oferowana była przede wszystkim promując jedno i drugie; zatem opieka zdrowotna i wsparcie psychologiczne miały na celu podejście do jednostki psychosomatycznej, a nie tylko do objawów choroby. Opieka psychiczna i fizyczna była zapewniona równolegle, niezależnie od tego, czy choroba pochodziła z duszy, czy z ciała. Ogólnie rzecz biorąc, Hipokrates położył odskocznię pod podstawy medycyny, opracowując terminy i definicje medyczne, protokoły i wytyczne dotyczące klasyfikacji chorób, które są uważane za złote standardy w diagnostyce, leczeniu i zapobieganiu chorobom.
Podziękowanie
Autorzy deklarują, że nie mają konkurencyjnych interesów.
Bibliografia
1. Tountas Y. Historyczne korzenie podstawowych koncepcji promocji i edukacji zdrowia: rola filozofii i medycyny starożytnej Grecji. Międzynarodowe Stowarzyszenie Promocji Zdrowia 2009; 24 (2): 185–92. [ PubMed ] [ Google Scholar ]
2. Coleman C, Bouësseaub M, Reisb A, Capronc A. W jaki sposób należy włączyć etykę do polityki i praktyki w zakresie zdrowia publicznego? Światowy Organ Zdrowia Byka. 2007; 85 (7) [ Bezpłatny artykuł PMC ] [ PubMed ] [ Google Scholar ]
3. Petersdorf R. Studenci medycyny i podstawowa opieka zdrowotna: co czyni specjalizacje tak wyjątkowymi? JAMA. 1994; 271 (12): 946–7. [ PubMed ] [ Google Scholar ]
4. Porter D. Cywilizacja zdrowia i państwo: historia zdrowia publicznego od starożytności do czasów współczesnych. Londyn: Routledge; 2001. [ Bezpłatny artykuł PMC ] [ PubMed ] [ Google Scholar ]
5. Heyse-Moore L. Mówiąc o umieraniu: praktyczny przewodnik po korzystaniu z umiejętności doradczych w opiece paliatywnej. Wydawcy Jessiki Kingsley; 2009. [ PubMed ] [ Google Scholar ]
6. Kirsten T, Van der Walt H, Viljoen C. Zdrowie, dobre samopoczucie i dobre samopoczucie: antropologiczne podejście ekosystemowe. Zdrowie SA Gesondheid. 2009; 14 (1) [ Google Scholar ]
7. Rothstein M. Okazja Hipokratesa i technologia informacji zdrowotnej. J Law Med Etyka. 2010; 38 (1): 7–13. [ Bezpłatny artykuł PMC ] [ PubMed ] [ Google Scholar ]
8. Gordon S. Medycyna holistyczna i praktyka zdrowia psychicznego: w kierunku nowej syntezy. Am J. Ortopsychiatria. 1990; 60 (3): 357–71. [ PubMed ] [ Google Scholar ]
9. Fabre J. Hip, hip, Hipokrates: wyciągi z lekarza Hipokratesa. BMJ. 1997; 315 (7123): 1669. [ Bezpłatny artykuł PMC ] [ PubMed ] [ Google Scholar ]
10. Jotterand F. Przysięga Hipokratesa a medycyna współczesna: dialektyka pomiędzy dawnymi ideałami a obecną rzeczywistością? J Med Philos. 2005; 30 :107–28. [ PubMed ] [ Google Scholar ]
11. Vasiliadis E, Grivas Th, Kaspiris Ag. Historyczny przegląd deformacji kręgosłupa w starożytnej Grecji. Skolioza. 2009; 4 (6) [ Bezpłatny artykuł PMC ] [ PubMed ] [ Google Scholar ]
12. Roberts Ch, Freed B, McCarthy W. Niska wydolność aerobowa i otyłość są powiązane z niższymi wynikami standaryzowanych testów u dzieci. J Pediatra. 2010; 156 (5):711–18. [ Bezpłatny artykuł PMC ] [ PubMed ] [ Google Scholar ]
13. Hillman Ch, Pontifex M, Raine L, Castelli D, Hall E, Kramer A. Wpływ ostrego chodzenia na bieżni na kontrolę poznawczą i osiągnięcia w nauce u dzieci w wieku przed dojrzewaniem. Neuronauka. 2009; 31 (3): 1044–54. 159. [ Artykuł darmowy PMC ] [ PubMed ] [ Google Scholar ]
14. Carlson S, Fulton J, Lee S, Maynard M, Brown D, Kohl H, III, Dietz W. Wychowanie fizyczne i osiągnięcia w nauce w szkole podstawowej: Dane z badania podłużnego wczesnego dzieciństwa. Am J. Zdrowie publiczne. 2008; 98 (4): 721–7. [ Bezpłatny artykuł PMC ] [ PubMed ] [ Google Scholar ]
15. Mac Auley D. Historia aktywności fizycznej, zdrowia i medycyny. JR Soc Med. 1994; 87:32 . [ Bezpłatny artykuł PMC ] [ PubMed ] [ Google Scholar ]
16. Tipton Ch. Medycyna sportowa: stulecie postępu. J Nutr. 1997; 127 (5): 878–885 S. [ PubMed ] [ Google Scholar ]
17. Nomikos N, Nomikos G, Kores D. Zastosowanie masażu głębokiego tarcia oliwą z oliwek w leczeniu kontuzji sportowych w starożytności. Arch Med Sci. 2010; 6 (5): 642–5. [ Bezpłatny artykuł PMC ] [ PubMed ] [ Google Scholar ]
18. Mariani-Costantini R, Catalano P, di Gennaro F, di Tota G, Angeletti L. Nowe światło na chirurgię czaszki w starożytnym Rzymie. Lancet. 2000; 22 (9200): 305–7. 355. [ PubMed ] [ Google Scholar ]
19. Kirkup J. Postrzeganie amputacji przed i po prochu. Wesaliusz. 1995; 1 (2): 51–58. [ PubMed ] [ Google Scholar ]
20. Manring M, Hawk A, Calhoun J, Andersen R. Leczenie ran wojennych: przegląd historyczny. Clin Orthop Relat Res. 2009; 467 (8):2168–91. [ Bezpłatny artykuł PMC ] [ PubMed ] [ Google Scholar ]
21. Eardley W, Brown K, Bonner T, Green A, Clasper J. Infekcja rannych w konflikcie. Philos Trans R Soc Lond B Biol Sci. 2011; 366 (1562): 204–18. [ Bezpłatny artykuł PMC ] [ PubMed ] [ Google Scholar ]
22. Meletis J. Wierzenia, mity i rzeczywistość wokół słowa hema (krew), od Homera do czasów współczesnych. Niedokrwistość. 2010; 857657 [ darmowy artykuł PMC ] [ PubMed ] [ Google Scholar ]
23. Ivanovic-Zuvic F. Epistemologiczne rozważania na temat medycyny i zdrowia psychicznego w starożytnej Grecji. Wielebny Chil Neuro-psiquiatr. 2004; 42 (3): 163–75. [ Google Scholar ]
24. Konrad Cl. Sztuka medycyny: muzyka do leczenia: od magii do medycyny. Lancet. 2010; 376 (9757): 1980–1. [ PubMed ] [ Google Scholar ]
25. Georgiadi E. Terapeutyczne właściwości muzyki na przestrzeni wieków. Vima Asklipiou. 2007; 2 :1–8. [ Google Scholar ]
26. Kourkouta L. Psychoterapia starożytnej Grecji dla współczesnych pielęgniarek. J. Psychosoc Nurs Ment Health Serv. 2002; 40 (8): 36–9. [ PubMed ] [ Google Scholar ]
27. Ouzouni Ch. Terapeutyczne zastosowanie odosobnienia w poradni psychiatrycznej. Nosileftki. 2006; 45 (1): 68–77. [ Google Scholar ]
28. Orfanos C. Od Hipokratesa do współczesnej medycyny. J Eur Acad Dermatol Venereol. 2007; 21 (6): 852–8. [ PubMed ] [ Google Scholar ]
29. Xatzinikolaou A, Scanthalaki N. Opieka medyczno-pielęgniarska w Asklepiejonach starożytnej Grecji. Νosileftiki. 2007; 46 (3): 326–34. [ Google Scholar ]
30. Miller Io. Nowatorskie podejście do nauki o genomice: odzyskiwanie i leczenie. Rozszyfrowanie DNA J. 2012; 2 (2): 104–29. [ Google Scholar ]
31. Miles St. Sztuka medycyny: Hipokrates i świadoma zgoda. Lancet. 2009; 374 (9698): 1322–3. [ PubMed ] [ Google Scholar ]
32. Schiefsk M. Hipokrates o medycynie starożytnej. Brill: Wydawcy akademiccy; 2005. [ Google Scholar ]
33. Yapijakis Ch. Hipokrates z Kos, ojciec medycyny klinicznej i Asklepiades z Bitynii, ojciec medycyny molekularnej. W Vivo. 2009; 23 (4): 507–14. [ PubMed ] [ Google Scholar ]
34. Grammaticos Ph, Diamantis A. Przydatne znane i nieznane poglądy ojca współczesnej medycyny, Hipokratesa i jego nauczyciela Demokryta. Piekło J Nucl Med. 2008; 11 (1): 2–4. [ PubMed ] [ Google Scholar ]
J Med Etyka Hist Med. 2014; 7:6.
Opublikowano w Internecie 15 marca 2014 r.
PMCID: PMC4263393
PMID: 25512827
Link do artykułu: https://www.ncbi.nlm.nih.gov/pmc/articles/PMC4263393/
