Początki osadnictwa wiążą się z kulturami łowieckimi. Korzystne warunki klimatyczne doprowadziły do znacznego wzrostu stad gazeli i innych zwierząt, których wielkie zasoby na obszarze tzw. „żyznego półksiężyca” były tak duże, że umożliwiły wręcz gwałtowny wzrost populacji ludzkiej, również początki osadnictwa[1]. Przechodzenie do osiadłego trybu życia wiązało się z rozwojem hodowli, a także rolnictwa („udomowiano” nowe gatunki roślin, rosła wiedza o ich uprawie). Z czasem osady osiągały bardzo znaczną wielkość, niektóre z nich dochodziły do tysiąca, a nawet większej liczby mieszkańców. Przez tysiąclecia zmieniała się ich wielkość, nie dochodziło jednak do zasadniczej zmiany ich struktury, w zasadzie (poza jednostkowymi przykładami) nie powstawały w nich budynki o innym niż mieszkalny charakterze. Zmiana taka będzie zauważalna dopiero od przełomu IV i III tysiąclecia p.n.e. Np. W Mezopotamii wielkie świątynie i pałace powstały w Uruk po przejęciu władzy przez Sumerów. W wyniku ich najazdów tworzyło się wówczas zhierarchizowane i zróżnicowane zawodowo społeczeństwo.
Powstawanie i rozwój miast niektórzy historycy nazywają rewolucją urbanistyczną (np. G. Childe). Julia Zabłocka stawia wręcz tezę, że cała historia starożytna – od najstarszych państw poczynając po późne cesarstwo rzymskie – to dzieje społeczności zorganizowanych w miasta[2]. Moim zdaniem, to pewna nadinterpretacja i niedokładność pojęć. Podstawową formą organizacyjną było oczywiście państwo (w pierwszym okresie tzw. miasto-państwo). Zabłocka słusznie zauważą, że w ramach miast, (które często były stolicą państwa, stolicą jego prowincji, lub ważnym ośrodkiem handlowym) istniały (powstawały) odrębne struktury organizacyjne – samorządy miejskie. Warta podkreślenia jest również cywilizacyjna rola miast, ale rozwój państwowości, jej początki, niestety opóźnił – moim zdaniem – rozwój samorządności miejskiej. Despotyczna, oparta na sile zbrojnej patrymonialna władza pierwszych monarchów taką samorządność ograniczała, wręcz uniemożliwiała.
Zanim jednak przejdę do omawiania kultur miejskich myślę, że warto kilka uwag poświęcić jednej z kultur hodowlano-pasterskich – kulturze Botai z terenu dzisiejszego północnego Kazachstanu. To ludom tej kultury przypisuje się udomowienie konia około 3500 lat p.n.e. W trakcie badań[3] pozostałości po tej kulturze odkryto ślady ponad 160 chat i konstrukcji przypominającej zagrodę dla zwierząt. Przebadano także szkielety końskie znajdując dowody na ujarzmienie konia: nogi były szczuplejsze, kości grzbietowe nosiły ślady dźwigania ciężarów, na szkliwie zębów wykryto charakterystyczne ślady po wędzidle, co może wskazywać także na ujarzmienie. Dodatkowo w naczyniach wykryto resztki kobylego mleka. [Udomowienie, hodowla i ujarzmienie to odrębne kwestie. Być może początkowo koń był wykorzystywany, jako zwierzę juczne. Ujarzmienie konia nastąpiło dopiero około drugiego tysiąclecia p.n.e.]
Spotyka się czasami opinie, że można łączyć czas udomowienia konia przez kulturę Botai z jedną z hipotez o pochodzeniu i ekspansji Indoeuropejczyków. Moim zdaniem to zbyt daleka hipoteza. Wielu publicystów i, niestety też, historyków często na bazie szczątkowych informacji formułuje ogólne teorie nie uwzględniając informacji dotyczących okresów późniejszych. Teoria tzw. ludów Indoeuropejskich jest, moim zdaniem, bardzo dyskusyjna. Nie uwzględnia późniejszych ruchów ludności, jej mieszania się (również w okresie wcześniejszym) i przejmowania tożsamości przez rozmaite społeczeństwa w dalszym procesie historycznym[4].
Suchy klimat, który nastał pod koniec IV tysiąclecia p.n.e. (w początkach III tysiąclecia p.n.e.) wymusił na mieszkańcach południowej Mezopotamii masowe stosowanie irygacji. Zastosowanie tej techniki przyczyniło się do takiego wzrostu plonów, że część społeczeństwa mogła zostać zwolniona z pracy na roli. Po początkowym spadku populacji, spowodowanym kryzysem klimatycznym, nastąpił wzrost liczby ludności oraz zwiększyła się specjalizacja w rzemiośle Wzrost produkcji zaowocował zwiększonym dobrobytem i niespotykanym wcześniej rozwojem handlu lądowego i morskiego. Ilość miast w tym czasie wzrosła, a ich charakterystycznym elementem stała się świątynia umieszczana na sztucznym wzniesieniu (pierwowzór ziguratu)[5]. Opanowanie produkcji brązu umożliwiło wytwarzanie nowych rodzajów broni, co pociągnęło za sobą rozwój fortyfikacji wokół miast i niektórych wsi. To społeczeństwom dysponującym bronią z brązu udało się narzucić swoją zwierzchność ludom, które tej techniki jeszcze nie poznały. Ludy, które rozpoczęły podboje wywodziły się ze społeczeństw nomadów, hodowców i pasterzy, o strukturze rodowej. Zręby tej struktury zachowają tworząc nowe formy organizacyjne na zajętych (podbitych) terenach.
Okres Dżemdet Nasr
Nazwą kultura Dżemdet Nasr określa się ostatnią fazę (około 3150–2900 r. p.n.e.) epoki predynastycznej w Mezopotamii[6]. Najbardziej charakterystyczną cechą tej kultury jest ceramika malowana na czarno i czerwono we wzory geometryczne (zwana ceramiką Dżemdet Nasr). Pojawiły się też wtedy reliefowe naczynia kamienne oraz naczynia metalowe i rzeźby figuralne (głowa z Uruk). Stosowano już wtedy dość powszechnie tak charakterystyczne dla Mezopotamii rzeźbione pieczęcie cylindryczne. Odkryto również pochodzące z tego okresu tabliczki z pismem obrazkowym, będące głównie tekstami ekonomicznymi. Kultura Dżemdet Nasr przez część historyków uważana jest za bezpośredniego poprzednika cywilizacji sumeryjskiej.
Kaukaz i Zakaukazie
Na obszarze Kaukazu i Zakaukazia, (od wybrzeża Morza Kaspijskiego po wybrzeża Morza Czarnego i od wcześniejszej Czeczeno-Inguszowskiej ASRR aż po wschodnią Anatolię i północno-zachodni Iran, do rejonu jezior Wan i Urmia) od początku IV tysiąclecia p.n.e. do około 2500 r. p.n.e. rozwijała się kultura kuro-arakska[7]. W jej przypadku Kaukaz okazał się być jedynie pozorną barierą, położenie pomiędzy Bliskim Wschodem a obszarami stepowymi pozwoliło ludności kuro-arakskiej na korzystanie z dziedzictwa wielu ludów i wielu obszarów, co bardzo wpłynęło na rozwój lokalnych społeczności. Obszary górzyste bogate w złoża metali okazały się być swoistym refugium dla okolicznych ludów. W jej rozwoju wyróżniamy zazwyczaj trzy fazy, przy czym na terenach północnych (Dagestan) jednostka ta pojawia się dopiero w fazie młodszej. Kultura kuro-arakska zajmowała całe Zakaukazie, a zwłaszcza obszary położone nad rzekami Kurą i Araksem. Sięgała aż do północno-zachodniego Iranu i wschodniej Anatolii, a jej wpływy dają się zauważyć nawet na terenie Syrii i Palestyny. Ku północy sięgała do Czeczeno-Inguszetii, Dagestanu i północnej Osetii. Podstawą gospodarki mieszkańców tego obszaru było rolnictwo z uprawą orną sprzężajną (jako siłę pociągową używano woły, czasami zapewne i krowy) zwłaszcza na równinach oraz tarasową i hodowla zwierząt. Wśród zbóż dominowały różne odmiany pszenicy i jęczmień. Zboże żęto sierpami o obsydianowych lub krzemiennych wkładkach. W połowie III tysiąclecia rolnicza gospodarka zaczęła przeżywać kryzys związany ze zmianami klimatycznymi. Stanowiska kultury kuro-arakskiej to głównie osiedla, które występują w różnych środowiskach geograficznych. Spotyka się je zarówno na obszarach nizinnych gdzie przybierają formę telli, wyżynnych i pagórkowatych gdzie występują na miejscach z natury obronnych, jak i w wysokich górach. Budowano domy różnych typów, z czego najczęściej spotykane to domy budowane na planie koła, z kamienia lub suszonej cegły na podmurówce kamiennej. Ich średnica wynosi najczęściej 4 – 5 metrów, a grubość ścian dochodzi do 1 metra. Często do kolistych budowli dobudowane są budynki czworoboczne. Niektóre domostwa dzielą się na przedsionek i izbę. Z niektórych stanowisk znamy także domy na planie prostokąta, jak i domy na planie zbliżonym do prostokąta, z zaokrąglonymi rogami. Dachy były płaskie, wsparte na drewnianych belkach. Znajdowały się w nich dymniki, przez które wydobywał się ze środka dym. We wnętrzu odkryto ślady kolistych palenisk, wykonanych z gliny, niekiedy zdobionych i dekorowanych reliefem geometrycznym. Niekiedy dekorowane malunkami były także wnętrza domów. Osiedla nie były zabudowane w sposób planowy, a domostwa grupowały się w małe, nieregularne skupienia, chociaż znamy także przypadki, kiedy domy były rozłożone wokół dziedzińca. W niektórych osiedlach spotyka się jamy zasobowe służące do przechowywania ziarna. Najbardziej znane stanowiska tej kultury to Kul Tepe gdzie odkryto 28 kolistych budowli o średnicach od 4 do 13 metrów, Mingeczaur skąd znamy wspomniane już budowle o planie zbliżonym do prostokąta z zaokrąglonymi rogami oraz Kvacchelebi gdzie odkryto budynek, uważany przez niektórych badaczy za świątynie (podobnie jak w poprzednich wypadkach uważam, że był to obiekty centralnych spotkań tej społeczności, który dopiero z czasem zyskiwał charakter kultowy). Ludność kultury kuro-arakskiej preferowała szkieletowy obrządek pogrzebowy. Zmarli chowani byli w skrzyniach kamiennych, czasami pod nasypami kurhanów. Występują także pochówki wewnątrz osiedli mieszkalnych, często między domami lub pod podłogami domostw. Trudno jednak w takich przypadkach ustalić, jaki jest stosunek czasowy funkcjonowania domostw ze znalezionymi pod nimi grobami. We wschodnich partiach Zakaukazia, zwłaszcza w Azerbejdżanie, spotyka się groby ciałopalne. Garncarstwo ludności kultury kuro-arakskiej było bardzo rozwinięte. Typowe są tu naczynia wazowate, z których niektóre zaopatrzone są w dwa ucha oraz naczynia z dwoma uchami umieszczonymi przy brzegu, a także kubki i pokrywki. Wśród ornamentów najpopularniejsze są spirale, koncentrycznie ułożone koła, pasma zygzakowate, trójkąty, pasma zakreskowane, jak i schematyczne i zgeometryzowane przedstawienia zwierząt. W omawianej jednostce kulturowej poświadczony jest wysoki poziom metalurgii brązowej, stosującej technologię uzyskiwania brązów cynowych. Bogata metalurgia ilustruje proces tworzenia się na terenach kaukaskich silnych ośrodków metalurgicznych, pracujących na miejscowych surowcach i tworzących swój własny styl. Poświadczone jest także tkactwo oraz obróbka kości, krzemieni i obsydianu. Spotykamy także gliniane figurki antropomorficzne i zoomorficzne oraz gliniane ozdobne podstawki na paleniskach.
Na Przedkaukaziu rozwijała się kultura majkopska, która tak samo jak pokrewna jej kultura kuro-arakska bazowała na wzorcach eneolitycznych, korzystając z dogodnego położenia geograficznego. Twierdzi się jednak, że jej twórcami byli przybysze zza Kaukazu, którzy przynieśli ze sobą technologię brązów cynowych. Zajmowała prawie całą równinę i podgórską część północno-zachodniego Kaukazu, od Półwyspu Tamańskiego do Dagestanu[8], a swój początek bierze w początkach IV tysiąclecia p.n.e. W okresie kultury późnego Uruk (3500 – 3200 r. p.n.e.) dają się w niej zauważyć liczne wpływy z Bliskiego Wschodu i w tym czasie kształtuje się charakter tej kultury, natomiast u schyłku czwartego tysiąclecia mamy do czynienia z początkiem presji kulturowej ugrupowań stepowych i kultury dolmenów, co ostatecznie doprowadziło do zatarcia się tej kultury w okresie około 2500 lat p.n.e. Kultura majkopska rozwijała się na terenie północnego Przedkaukazia i na stepach kubańskich. Ludność kultury majkopskiej zajmowała się głównie pasterstwem. Hodowano kozy i owce, zwierzęta najbardziej typowe dla mobilnego trybu życia. Osady bardzo często usytuowane były nad rzekami w miejscach dogodnych do osadnictwa. W budownictwie występują domy o ścianach wzniesionych w konstrukcji plecionkowej, wylepionych gliną, z paleniskami pośrodku (Osiedle Dolinska koło Nalczyka). W klepiskach tych domostw osadzone były wielkie naczynia służące do przechowywania ziarna. Na stanowisku w Mešoko nad rzeką Biełą odkryto domy o konstrukcji glinobitej, natomiast osiedle tych domostw otoczone było kamiennym murem.
Kultura majkopska znana jest głównie z wielkich, bogato wyposażonych kurhanów, świadczących o elitarnym charakterze tej kultury. Wewnątrz tych kurhanów występują pochówki szkieletowe w pozycji skurczonej na boku, wyposażone w ceramikę, wyroby metalowe, zwłaszcza miedziane kotły, broń, narzędzia oraz kamienne głowice buław i krzemienne grociki. Ponadto w bogatych grobach spotyka się srebrne naczynia ozdobione figuralnymi przedstawieniami oraz wykonane ze złota i srebra figurki zwierząt. Trudno jednoznacznie stwierdzić, czy wyroby te były produkowane na miejscu, czy w Mezopotamii. Znane są także groby budowane z płyt kamiennych (Dolmeny), niekiedy zdobione wewnątrz zdobione geometryczną dekoracją. Grobowiec tego typu znamy z miejscowości Nalczyk, gdzie pod nasypem grób zbudowany był z 24 płyt tufowych i tworzył dość obszerną skrzynię. Ściany skrzyni były od zewnątrz obstawione kamieniami, a wewnątrz znajdowały się dwa szkielety, jeden na lewym, a drugi na prawym boku. Oba szkielety były posypane ochrą i bogato wyposażone. Inwentarz naczyń reprezentowany jest zarówno przez ceramikę jak i naczynia metalowe, bardzo bogato zdobione, wykonane często ze srebra i złota. Z wyrobów metalowych najczęściej występują miedziane lub brązowe sztylety, a prócz tego spotyka się topory, dłuta, szydła, różnego rodzaju narzędzia i przybory osadzone na tulei, pobocznice wędzidła, złote ozdoby, takie jak kółka, płytki, kolie, paciorki. Ponadto współwystępują także narzędzia oraz broń kamienna i krzemienna. u schyłku IV tysiąclecia p.n.e. W środowisku kultury majkopskiej coraz silniej zaczęły się ujawniać miejscowe tradycje kulturowe (zespoły typu Novosvobodnaja). Przy jednoczesnej presji ze strony ugrupowań stepowych i kultury dolmenowej, omawiana jednostka zaczęła zanikać.
Zmiany klimatyczne w połowie III tysiąclecia doprowadziły na obszarach zakaukaskich do załamania się tamtejszej gospodarki. Zmniejszyła się w tym czasie liczba osiedli, a od północy zaczęły przenikać grupy ludności o gospodarce pasterskiej. Nastąpił proces kształtowania się nowej jednostki taksonomicznej zwanej kulturą bedeńską. Należy zauważyć również, że formy naczyń występujące w kulturze kuro-arakskiej mają swoje odpowiedniki w młodszych od niej kulturach z Kotliny Karpackiej, a nawet z Półwyspu Iberyjskiego.
Powstanie pierwszych ośrodków państwowych (prepaństw, miast-państw) na bazie wcześniejszego osadnictwa kultury Uruk
W poprzednim rozdziale wspominałem o ludach tzw. kultury Uruk, której rozwój na obszarze Mezopotamii obejmował większą część IV tysiąclecia p.n.e. Była to kultura rolnicza, jej twórcy byli założycielami osiedli o charakterze zasadniczo egalitarnym.
Zdaniem części historyków dorobek okresu Uruk i kultury Dżemet Nasr to duże, bardzo dobrze funkcjonujące miasta-państwa zarządzające lokalną polityką i gospodarką z rozwiniętym rolnictwem opartym już na budowie sieci kanałów, rzemiosłem oraz handlem o dalekim zasięgu; to także wynalazek pisma, które wyznaczyło nowe tory rozwoju cywilizacji mezopotamskiej.
Należy jednak zwrócić uwagę na fakt, że do powstania miast-państw doszło dopiero pod koniec okresu Uruk, około początków III tysiąclecia p.n.e. Również dopiero u schyłku kultury Uruk zaczęły zachodzić poważne zmiany w zakresie zróżnicowania struktury społecznej mieszkańców Mezopotamii. Nastąpiła też ekspansja społeczeństw rolniczych. Wokół miast powstawały nowe osady rolnicze (wioski), a ludność hodowlano-pasterska wypierana była na północ. Oba okresy (Uruk i Dżemdet Nasr) cechował bezprecedensowy rozwój techniczny i urbanistyczny – nie tylko jeśli chodzi o liczbę miast, ale także o ich wielkość i zmiany w zakresie architektury.
Do największych miast Mezopotamii tego okresu należały m.in.: Uruk, Ur, Eridu[9], Suza, Eszunna, Kisz. Ślady życia miejskiego w Suzie sięgają tu już IV tysiąclecia p.n.e.. Miasto to było już wówczas znaczącym ośrodkiem gospodarczo-politycznym i kulturalnym Elamu. W 2350 roku Suza została podbita przez Akad. Po upadku tego państwa stała się ponownie stolicą Elamu i była nią do około 1250 roku, w którym utraciła ten statut na rzecz Dur-Untasz. Około 1000 roku p.n.e. Suza została podbita przez Babilonię. Po kilkudziesięciu latach panowania Babilonii Suza odzyskała suwerenność, podbój jednak i okupacja doprowadziły do zniszczenia miasta i upadku jego znaczenia. W 645 roku p.n.e. podbili Suzę (wraz z całym Elamem) Asyryjczycy, doszczętnie niszcząc miasto i uprowadzając jego mieszkańców w głąb państwa asyryjskiego. W późniejszym okresie Suza był jedną ze stolic Persji. Suzjana, Chuzistan to kraina historyczna położona na zachód od gór Zagros, w południowo-zachodnim regionie późniejszej Persji. Położona w bezpośredniej bliskości Mezopotamii między górami Zagros, Zatoką Perską, rzeką Tygrys i Szatt al-Arab. Tereny te to aluwialna nizina zbudowana z osadów naniesionych przez rzeki. W starożytności była częścią Elamu, który obejmował oprócz Suzjany także wyżynę Farsu. Nazwa krainy pochodzi od miasta Suza – przez tysiąclecia głównego ośrodka Elamu[10].
Esznunna to obecnie stanowisko archeologiczne Tall Asmar w Iraku, niedaleko Bagdadu, nad rzeką Dijalą. W czasie wykopalisk amerykańskiej ekspedycji w latach 1930 – 1936 odkryto w ruinach świątyni figurki wotywne. W Esznunnie zlokalizowano ruiny pałacu namiestnika z III dynastii z Ur, ruiny innych świątyń, domy mieszkalne. Była ona od końca III tys. p.n.e. stolicą i zarazem największym miastem całego regionu zwanego wówczas Warum. W XXI w. p.n.e. wchodziła w skład imperium III dynastii z Ur. Wraz z jego upadkiem odzyskała niezależność – w 2027 r. p.n.e. (chronologia średnia) niejaki Iliszu-ilia objął tu tron i przyjął tytuł „króla potężnego, króla kraju Warum, sługi boga Tiszpaka”. Do pozycji hegemona doszła Esznunna ok. roku 1860 p.n.e., za sprawą założyciela nowej amoryckiej dynastii – Ibal-pi-Ela I, któremu przejściowo udało się stworzyć rozległe państwo, obejmujące dużą część północnej i środkowej Mezopotamii. W latach panowania Hammurabiego (1792-1750 r. p.n.e.) była jednym z głównych ośrodków rywalizujących z Babilonem o władzę nad Mezopotamią. Zwycięsko wyszedł z tej walki Hammurabi, któremu udało się pokonać armię Esznunny i w 38 roku swego panowania (1757 roku p.n.e.) zdobyć i zburzyć to miasto[11]. Miasto Kisz, obecnie stanowisko archeologiczne Tall al-Uhajmir (Czerwony Pagórek) w Iraku to niewątpliwie jedno z najstarszych miast świata. Odegrało dużą rolę w kształtowaniu się państwa Sumerów. Wykopaliska, rozpoczęto w latach 1911—1912 przez Francuzów, prowadzone są od roku 1921 wspólnie przez Field Museum w Chicago i Uniwersytet Oksfordzki. Powstało nad Eufratem. Wczesne jego dzieje nie są nam znane. Pierwsza dynastia z Kisz i pierwsza dynastia z Uruk były sobie współczesne, wskazywałoby to, że założone one zostały przez ten sam lud, który dokonał podboju. Na zachodnim brzegu Eufratu znajdowała się wielka twierdza i wielka świątynia, na wschodnim brzegu pałac królewski (opuszczony ok. 3000 roku p.n.e.), wielka świątynia z wieżą o wysokości 75. metrów i dzielnica mieszkalna z wielkim parkiem. Pałac składał się dwóch budynków umieszczonych naprzeciw siebie. Starszy, północny o prostokątnym kształcie opasany był podwójnym murem z cegieł. Południowy budynek zawierał najprawdopodobniej obszerną salę kolumnową. Twierdza dowodzi zwierzchność obcego kulturowo ludu. Może zbudowali ją Sumerowie po podboju Kisz. Opuszczenie pałacu królewskiego mogło nastąpić po pokonaniu dowodzonych przez Agga wojsk Kisz przez siły Uruk, dowodzone przez Gilgamesza. Kisz zostało pokonane i utraciło suwerenność, a królestwo zostało przeniesione do E-anna (nazwa głównej świątyni w Uruk)[12].
W południowej Mezopotamii pod koniec IV tysiąclecia p.n.e. powstało miasto Lagasz[13]. W drugiej połowie III tysiąclecia p.n.e. było ono ważnym ośrodkiem politycznym Sumerów. Po upadku, zostało odbudowane za rządów Gudei (2144- 2124 r. p.n.e.) stając się głównym ośrodkiem sumeryjskim, później jednak utraciło znaczenie. Dowody archeologiczne wskazują, że pod koniec okresu nastąpił wzrost kontaktów handlowych tego miasta z innymi, o podobnym poziomie gospodarki, które powstawały wówczas na terenie Mezopotamii (np. Niniwa), na wybrzeżu Morza Śródziemnego (Byblos) a także na obszarze Północnych Indii (Doliny Indusu).
W różnych opracowaniach historycznych, zwłaszcza w hasłach dotyczących tworzonych, na miejscu wspominanych wcześniej tzw. kultur, miast, możemy zauważyć, że historycy płynnie przechodząc do kolejnego, właśnie miejskiego (a właściwie państwowego, już zhierarchizowanego etapu miast-państw) okresu, pomijają kwestię genezy ich powstania, a później kwestię zasadniczej zmiany struktury organizacji tych społeczeństw miejskich. Autorzy haseł encyklopedycznych najczęściej płynnie przechodzą w opisie miast Bliskiego Wschodu z jednej epoki do drugiej, często nie dostrzegając, że tysiąc, a nawet sto lat w historii to okres niezwykle długi, w czasie którego zmieniała się często nie tylko funkcja danego miasta ale też i jego mieszkańcy (ich pochodzenie, struktura itd.). Na przykład Niniwa (akad. Ninua) [14], na terenie, której najstarsze ślady osadnictwa datuje się na VI tysiąclecie p.n.e., rozwijała się przez setki lat, po których w III tysiącleciu p.n.e. doszło do utworzenia się w tym miejscu dość znacznego jak na tamte czasy miasta, znanego jako, miejsce kultu bogini Inany[15]. Dziś prześledzenie etapów rozwoju tego miasta jest niezwykle trudne, prawie niemożliwe. Nie sposób prześledzić procesów migracji, zmian demograficznych, sposobów kształtowania się jego elit.
Według Księgi Rodzaju (10, 8-12) miasto założył Nimrod: Kusz zaś zrodził Nimroda, który był pierwszym mocarzem na ziemi. Był on też najsławniejszym na ziemi myśliwym. Stąd powstało przysłowie: «Dzielny jak Nimrod, najsławniejszy na ziemi myśliwy». On to pierwszy panował w Babelu, w Erek, w Akkad i w Kalne, w kraju Szinear. Wyszedłszy z tego kraju do Aszszuru, zbudował Niniwę, Rechobot-Ir, Kalach i Resan, wielkie miasto pomiędzy Niniwą a Kalach[16]. Mit o Nimrodzie wskazuje, że założycielem tego miasta-państwa był przedstawiciel ludu nomadów (przypuszczalnie zajmujących się gospodarką łowiecką), który podporządkował sobie tamtejsze ludy rolnicze. Nie potrafimy dziś zidentyfikować podanych w powyższym micie miast ani odtworzyć ich początków.
Inne miasto, Iszuwa lub Isuwa[17] było położone na obszarach, gdzie współcześnie znajduje się turecka prowincja Elazığ[18]. Pod względem topograficznym teren ten znajdował się w dolinie Eufratu, otoczonej przez bogate w złoża miedzi góry. Klimat doliny był przyjazny, a dzięki nieskomplikowanemu systemowi nawadniania w Iszuwa dość wcześnie pojawiło się rolnictwo. W wyżej położonych regionach rozwijała się hodowla bydła. Mieszkańcy Iszuwa nie rozwinęli własnego pisma. Nie wiadomo, do której grupy językowej należeli. Istnieją przypuszczenia, że byli spokrewnieni z Hetytami i porozumiewali się językiem z grupy anatolijskiej. Jest to mało prawdopodobne, ponieważ zabytki kultury materialnej Iszuwa różnią się od hetyckich. Według innej hipotezy byli spokrewnieni z Hutyrami i Urartyjczykami, sąsiadującymi z Iszuwa od wschodu. Jeszcze inne teoria mówi, że byli on odłamem ludu Hatti, który zamieszkiwał centralną część Anatolii sprzed ekspansji Hetytów. Przed historykami wciąż stoją pytania, na które nie sposób odpowiedzieć.
Pierwsze większe osady w tym regionie pojawiły się na przełomie IV i III tysiąclecia p.n.e.. W III tysiącleciu p.n.e. zaczęły powstawać pierwsze miasta-państwa. Historyczne źródła pisane na temat Iszuwa pochodzą głównie z królestwa hetyckiego. Na terenach Iszuwa znaleziono tylko kilka zabytków pisanych, więc wiedza historyczna o regionie opiera się głównie na przekazach hetyckich. Najstarsze źródło hetyckie, które poświadczyło nazwę Iszuwa, pochodzi z II tysiąclecia p.n.e. Wiadomo, że na przełomie XVIII–XVII wieku p.n.e. Hattusili i na czele armii przekroczył Eufrat i splądrował miasta Iszuwa. Ta informacja znalazła potwierdzenie w badaniach archeologicznych. Młodsze roczniki Suppiluliumy i z XIV wieku p.n.e. zawierają wzmianki o tym, że od czasów jego ojca, Tudhaliji III (około 1400 roku p.n.e.), Iszuwa znajdowała się w ciągłym konflikcie z królestwem hetyckim. Miała poparcie państwa Mitanni, sąsiadującego z Iszuwa od południa, i dążącego do poszerzenia antyhetyckiej koalicji. Otwarta wojna wspieranego przez Iszuwa Mitanni z państwem hetyckim trwała od czasów panowania Szausztatary Mitannijczyka i Arnuwandy i Hetyty. W połowie XIV wieku p.n.e. Suppiluliuma i opanował Melid, skąd ruszył na Mitanni, a terytorim Iszuwa przyłączył do państwa hetyckiego. Pod panowaniem Hetytów władzę nad Iszuwa sprawowali zależni od suwerena królowie. Znane są imiona dwóch władców: Ehli-Szarrumy, panującego w XIII wieku p.n.e. i Ari-Szarrumy, wspomnianego na glinianej pieczęci z Korucutepe. Na początku XII wieku p.n.e królestwo Hetytów upadło, a na obszarze Iszuwa na potęgę wyrosło miasto Melid, które było ośrodkiem władzy luwijskiego państewka Kammanu. Od zachodu sąsiadami Iszuwa zostali Frygijczycy, którzy zajęli terytoria byłego królestwa hetyckiego. Od wschodu graniczyła z młodym państwem Urartu. Zagrożenie od południa stanowiła Asyria, która w krótkim czasie zdobyła Kammanu i uzależniła je od siebie[19].
Badania archeologiczne wciąż przynoszą nowe odkrycia, które każą historykom zmieniać wcześniej przyjęte tezy. Odkrywane są pozostałości nieznanych dotąd ośrodków miejskich. Jednym z nich był np. Dżiroft.
Dżiroft (Jiroft) to stanowisko archeologiczne[20], jak również miasto w prowincji Kerman w obecnym Iranie, (1,375 km na południe od Teheranu). W starożytności istniało tu bogate miasto, odkryte pod obecnie istniejącymi kopcami na pustyni, zwanymi Konar Sandal A i B. W obrębie drugiego kopca archeolodzy znaleźli odciski pieczęci z nieznanym pismem elamickim. Odkrycie Dżiroft dowodzi, że rozwój pierwszych ośrodków „miejskich” miał większy zasięg niż przypuszczano wcześniej i że dużo większe, niż dotąd przypuszczaliśmy, było ówczesne zróżnicowanie kultur tego obszaru; co jest zrozumiałe, choćby z powodu znacznego ograniczenia ówczesnych środków komunikacji (ograniczonej właściwie do komunikacji pieszej i stosunkowo prymitywnej rzecznej oraz przybrzeżnej morskiej).
Przemiany gospodarcze, społeczne i polityczne w miastach Mezopotamii
Nie sposób dziś odtworzyć, w jaki sposób zmieniał się sposób organizacji społeczeństw Bliskiego wschodu na przełomie IV i III tysiąclecia p.n.e. Możemy tylko podejmować takie próby, śledząc losy niektórych z wielu powstających wówczas miast-państw.
Miasto Uruk powstało z połączenia dwóch bliźniaczych osad Kullaba na zachodzie i Eana na wschodzie. Każda z nich miała własne sanktuarium i odrębnych bogów. Nie wiemy, w jaki sposób i z jakiego powodu doszło do połączenia się tych osad. Nie wiemy też, w jaki sposób doszło do powstania w Uruk silnej scentralizowanej władzy. Julia Zabłocka szuka przyczyn powstania państwowości, w tym utworzenia się centralnych ośrodków administracyjnych, w głębokiej przeszłości ustroju rodowego oraz w przyczynach gospodarczych. Pisze: na skutek obfitości zbiorów na aluwialnych glebach stworzone zostały podstawy do wyodrębnienia się kultu. Wyrazem tego było wzniesienie pierwszych sanktuariów. (…) Eksponowana zaś rola świątyni wśród społeczności Eredu stała się na etapie kultury Uruk podstawą do przejęcia przez nią administracji miasta[21]. Podobnie, jak wspomniana autorka, uważam, że przejście do etapu państwowości stało się możliwe dzięki obfitości zbiorów, które dawały możliwość długotrwałego utrzymywania elit, nie to jednak przyczyniło się do wyodrębnienia się kultu. Nie widzę też możliwości tak znacznej, szybkiej hierarchizacji społeczeństwa i znacznego zawłaszczenia własności przez powstałe elity bez użycia siły. Odnośnie budowli z tego okresu odczytywanych przez archeologów jako świątynie istnieje sporo wątpliwości. W Uruk w kompleksie Eanna w najstarszej V fazie odkryto budowlę rzeczywiście przypominającą świątynię swym regularnym trójdzielnym planem, mogło to być jednak równie dobrze centrum elit zdobywców, warto też zauważyć, że już w następnej IV fazie otoczono murami dwa odrębne kompleksy[22]. Budowa tych murów być może wynikała z konieczności obrony elit panujących przed pozostałą społecznością miasta – poddanymi (ludnością zależną i niewolną).
Na przełomie IV i III tysiąclecia p.n.e. w Uruk[23] doszło do zhierarchizowania społeczeństwa tego miasta-państwa. Pojawił się podział na warstwy: na pierwszym miejscu był król wraz z dworem, na drugim kapłani, następnie wyspecjalizowani wojownicy, rzemieślnicy, którzy przybywali do miasta (a może jak i w dużo późniejszych okresach byli tu sprowadzani w wyniku podbojów), później przekazując swą wiedzę synom, niżej od nich znajdowały się tysiące rolników, wolnych i posiadających[24] ziemię, ale narażonych na skutki klęsk nieurodzaju. Ponieważ ziemia była dzierżawiona klęski nieurodzaju mogły powodować, że dzierżawiący ją najemni chłopi nie byli w stanie opłacić wymaganych świadczeń, przez co popadali z różne formy zależności od dzierżawcy (świątyni, władcy). Najniżej w hierarchii Uruk znajdowali się niewolnicy (byli to np. robotnicy świątyni, którzy mieli zapewnione utrzymanie, ale nie byli wolni).
Napisałem powyżej pojawił się – jest to określenie nienaukowe, raczej zaciemniające, przez to, że tylko pozornie cokolwiek wyjaśnia, niż wyjaśniające cokolwiek. Myślę, że właściwszym byłoby stwierdzenie, że w wyniku podboju i narzuceniu zwierzchności jednych ludzi innym ludziom doszło do powstania społeczeństw zhierarchizowanych miast-państw.
Niestety, z powodu braku dokumentów pisanych nie jesteśmy w stanie odtworzyć procesu kształtowania się ustroju pierwszych miast-państw. Analizując jednak nawet nielicznie zachowane mity (np. mit o Gilgameszu) i inne szczątkowe informacje możemy z dużym prawdopodobieństwem założyć, że do powstania tych prepaństwowych ośrodków doszło w wyniku siłowego narzucenia władzy. Grupy narzucające zwierzchnictwo wywodziły się prawdopodobnie z ludów o gospodarce łowieckiej lub/oraz pastersko-hodowlanej, grupy podporządkowane to mieszkańcy osad ludów gospodarki już wówczas głównie rolnej. Nie możemy wykluczyć jednak, że do powstania miasta-państwa mogło dojść w wyniku narzucania władzy przez mieszkańców jednej z osad (może tylko grupy jej mieszkańców), osadzie sąsiedniej o podobnej formie gospodarki i kultury. Dowodzić tego mogą odkryte wśród ruin tych miast cytadele, zapewne siedziby pierwotnych zdobywców.
Przypuszczalnie już po powstaniu państwowości w Uruk i innych miastach-państwach tego regionu doszło do dość znacznego zróżnicowania zajęć ludności pod względem zajęć (zawodowym): pojawili się pierwsi księgowi, łaziebni, strażnicy, a nawet prostytutki[25]. Proces ten trwał zapewne dziesiątki lat i dopiero z czasem pewne usługi, które wykonywane były początkowo tylko na potrzeby dworu stawały się bardziej powszechne. W miastach-państwach pojawiły się również, choć nie można wykluczyć, że istniały już w formie zwyczajowej już wcześniej, pierwsze swego rodzaju podatki. Niektórzy historycy zakladają, że to religia nakazywała mieszkańcom składać ofiarę np. bogini Innanie. Dary do świątyni przynosili tkacze, pasterze, piwowarzy, rolnicy. Później sprzed ołtarza kapłani zabierali wszystko, co się tam znajdowało, zanosząc to do króla. Była to forma płacenia podatków, których, być może, sami mieszkańcy nie byli świadomi. Tyle wynika z dotychczasowych ustaleń badaczy, którzy jednak nie uwzględniają zmiany struktury społecznej po podboju. System podatkowy może rzeczywiście miał taką genezę, ale instytucja króla powstała dopiero w wyniku podboju. Po nim też doszło do zawłaszczenia całego majątku zwłaszcza ziemi przez władcę i dopiero w wyniku wielopokoleniowej ewolucji doszło do wprowadzenia pewnych form dzierżawy i częściowego podziału własności. Powinniśmy też uwzględnić kwestię zmian (ewolucji) religii, np. ubóstwiania pierwszych władców.
Inna z hipotez zakłada, że wraz ze wzrostem liczby ludności pojawił się problem zarządzania zasobami ziemi uprawnej. Wówczas to, kapłani przejęli również funkcje administracyjne. Warstwa kapłańska była częścią elit władzy w miastach sumeryjskich, która z czasem zagarniała część ziemi na własne potrzeby i w ten sposób obok własności dynastycznej tworzyła się własność świątynna („boga”). Zauważmy jednak, że twórcy tej hipotezy używają też określenia obok własności dynastycznej, czyli taką uznają za pierwotną. Należy zaznaczyć, że najczęściej główni kapłani – po utworzeniu państwowości – byli również przedstawicielami dynastii panującej (mogły być nimi również żony monarchów lub sami władcy). Wykopaliska archeologiczne na terenie Uruk odsłoniły wielki kompleks świątynny obejmujący posiadłości ziemskie i trzy świątynie: boga nieba Anu, bogini płodności, miłości i wojny Inanny oraz świątynia Gareusa. Do najbardziej znanych obiektów zalicza się tzw. Białą Świątynię. Natomiast najstarszą świątynią w Uruk jest tzw. Świątynia Wapienna, o wydłużonym, prostokątnym kształcie, zbudowana z kamiennych bloków. Z Uruk pochodził Gilgamesz. To podobno za jego panowania miasto zostało otoczone pierścieniem murów obronnych (ok. 2700 r. p.n.e.).
Przed przejściem do analizy mitów o tym władcy-herosie warto przyjrzeć się tzw. Liście królów. Mówi ona: Potem, jak potop wszystko wyrównał, królestwo [znów] zeszło z nieba i powstało Kisz[26]. Georges Roux zamieścił ten cytat w podrozdziale zatytułowanym „Dynastie nadludzi”. Myślę, że tytuł ten jest mylący. Powinien brzmieć raczej „Dynastie Bogów”, za takich, bowiem uważali swych pierwszych władców ówcześni mieszkańcy powstających państw. Władcy Kisz nie byli zresztą pierwszymi ani jedynymi, którzy sięgnęli po taką ideę. Zauważamy jej istnienie we wszystkich prepaństwach Bliskiego Wschodu, nad Nilem, na Dalekim Wschodzie, a nieco później i w Ameryce Prekolumbijskiej. Teza o łączności władzy boskiej i ziemskiej pozostała przez stulecia. Pierwsi władcy kazali uważać siebie za bogów, przypuszczalnie zresztą i sami się za takich uważali. Podbite ludy oddawały im przecież cześć boską. Władcy ci wierzyli też, że ich boska władza trwać będzie i po śmierci. Dlatego też bardzo dbali o swe życie przyszłe, ich przyszłe grobowce miały im i w przyszłości zapewnić osiągniętą pozycję. Jeszcze później zauważymy pewną ewolucję idei boskości władcy. Nie mieli oni być już bogami, tylko rządzić z woli bogów. Wreszcie o ich boskości” miał świadczyć ich talent wojenny. „Wybrańcy bogów”, ileż zła przyniosła ich pycha. Nie dajmy się zwieść, tak zwanej wspaniałości ich grobów. Lista królów pierwotnie rozpoczynała się od i dynastii z Kisz i przypisuje jej 23 władców, którzy panowali przypuszczalnie ok. 150-200 lat[27]. W długiej liście władców przynajmniej 12 nosi imiona semickie. Pewne z nich jak Kalbun – „pies”, „Kalumun – „jagnię”, Zakakipum – „skorpion” zdaniem G. Rouxa wiążą się bez wątpienia z konstelacjami gwiazd[28].
Wielu dzisiejszych historyków zupełnie niepotrzebnie idealizuje tak odległą przeszłość, często też szuka w niej uzasadnienia swych obecnych przekonań i poglądów. Na przykład według Van de Mieroopa, w pierwszych sumeryjskich opowieściach o tych czasach, poddani przyznawali wojennym władcom tylko władzę tymczasową. W czasie kryzysu powszechne zgromadzenie wybierało fizycznie silnego człowieka na wodza i kontrolowało jego poczynania. System taki jest nazywany demokracją prymitywną i był uważany za poprzednika systemu demokratycznego, w którym władzę przekazywano z ojca na syna. Jak pisze Van de Mieroop, wczesno dynastyczny ideał przywódcy wojennego nie pokrywał się z ideałem przełożonego organizacji świątynnej, wybieranego przez bogów ze względu na swe talenty administracyjne. Ich autorytet opierał się na innych podstawach – jednego waleczności, drugiego na posiadaniu łaski bogów[29]. Jak zauważa jednak sam autor kilka stron dalej wodzowie legitymizowali swą pozycję odwołując się do łaski bogów. Więcej nawet władza monarchów uzasadniana była boskim pochodzeniem, w okresie późniejszym jej legitymizacja opierała się na idei woli bogów. Czy rzeczywiście aż tak trudno dostrzec tu sprzeczność z ideą tzw. demokracji prymitywnej?
Sumeryjska lista królów sugeruje, że ostatni król z i dynastii Kisz – Aga (lub Akka), został pokonany przez pierwszego króla z dynastii z Uruk. Dziś jednak wiemy, że obie dynastie panowały prawie jednocześnie i że w rzeczywistości Aga był współczesnym piątego króla Uruk Gilgamesza[30]. Piąty władca Uruk – Gilgamesz w micie przedstawiany jest, jako myśliwy. Przypuszczalnie dynastia, z której się wywodził pochodziła z rodu łowców. To przypuszczalnie oni narzucili zwierzchność mieszkańcom osady Uruk i doprowadzili do tego, że z czasem stała się ona miastem-państwem. W wyniku zapewne krwawego najazdu dotychczasowi mieszkańcy zostali pokonani, pozbawieni własności i nawet godności. Dowodzi tego wspomniany mit ukazujący Gilgamesza, jako srogiego tyrana. Za jego panowania zapędzono ludzi do budowy wspomnianych wyżej murów, egzekwował również ius primae nocis – prawo władcy do spędzenia pierwszej nocy z żoną poddanego.
Dalszy wzrost liczby ludności powodował głód ziemi, który w konsekwencji doprowadzał do walk między sąsiadującymi miastami[31]. Narastająca rywalizacja miast o ziemię jest wyraźnie widoczna w serii inskrypcji odnalezionych na południu Mezopotamii, w mieście Lagasz. Przez 150 lat, od około 2500 roku p.n.e. do 2350 roku p.n.e., królowie Lagasz sporządzali relacje o wojnie, jaka toczyli o granicę z sąsiednią Ummą. Wojnę przedstawiano jako spór między Nin-Girsu, bogiem Lagasz, a Szarą bogiem Ummy, o tereny uprawne nazwane Gu’edena, „skrajem równiny”[32]. Królowie Lagasz przedstawiali samych siebie jako wysłanników działających w imieniu bogów. Jeden z nich, Eanatum, pisał nawet o sobie, jako wielkim synu Nin-Girsu, który zrodził go, by walczył za jego sprawę[33].
Walki między poszczególnymi miastami wpłynęły na pozycję władcy w społeczeństwie. Zmieniała się ona zresztą już od chwili przejęcia władzy. Z każdym kolejnym pokoleniem władcy musieli stopniowo ograniczać zakres swego posiadania na rzecz swej najbliższej rodziny (synów, żony, córek). Jak zapewne wcześniej (na etapie rodowym w kulturze łowiecko-hodowlanej) wyposażali swych następców w część inwentarza zwierzęcego, tak teraz wyposażali ich również w część swoich włości wraz z częścią swych poddanych. Inaczej mówiąc następowała powolna feudalizacja kraju. Część włości przejmował pozostający pod kontrolą władcy kościół. To on, to funkcje kapłańskie, z czasem stawały się główną rękojmią ich władzy. Należy podkreślić, że gwarantowało ją zwłaszcza własność kościoła, która wciąż rosła i w związku z tym często była większa niż własność innych feudałów. Pozostała część ludności mogła być tej własności tylko dzierżawcami. Od kościoła, lub innych feudałów dzierżawili ziemię, wynajmowali konieczne do uprawy woły, zapewne tez pożyczali konieczne do zasiewów ziarno. Z czasem jednak i część ludności poddanej stawała się właścicielami ziemi. Mogli na przykład uzyskać prawo do dziedziczenia tzw. „ziemi żywienia”, której areał zależał od funkcji pełnionych w ramach państwa. Wraz z rozpoczęciem wojen na plan pierwszy wysuwała się rola władcy, jako przywódcy wojennego, który dalej jednak pełnił funkcję naczelnego kapłana. Nieco później funkcję tę władca powierzał przedstawicielom swej rodziny (żonie, synom, córkom). Władcy nie mogli przecież w żaden sposób zrezygnować z kontroli własności kościoła, która była gwarancją ich władzy.
Część historyków uważa, że w ówczesnych miastach państwach istniały dwa źródła władzy: królewski i boga miasta, czyli świątyni. Pisze np. Marc Van De Mieroop: Pewien epizod z późnych dziejów Lagasz zdaje się potwierdzać, że pogodzenie tych dwóch ośrodków władzy były podejmowane. Ostatnim niezależnym władcą okresu wczesnodynastycznego, około 2400 r. p.n.e., był uzurpator Uruinimgina. Na początku swego panowania ogłosił reorganizację państwa i podobno zrzekł się sprawowanej przez siebie i swoją rodzinę władzy nad terenami rolniczymi, przekazując ją miejskiemu bogowi Nin-Girsu i jego rodzinie. Co więcej zniesiono część podatków i obowiązków narzuconych ludności przez urzędników, anulowano tez część długów niektórym rodzinom. Równocześnie fundamentalne zmiany zaczęły zachodzić w administracji pewnej instytucji Legasz (…) Otóż m.in., dom żony (władcy miasta) przemianowano na Abu, dom bogini Abu, żony Nin-Girsu. Posiadłość i wszystkie jej zasoby uznawano za własność Bau, a teraz głównymi zarządcami tych dóbr byli Uruinimgama, a potem jego żona. Zmiana nazwy tej instytucji zbiegła się w czasie z jej wzmożoną aktywnością – podwoiła się liczba podległej jej ludności i areał ziemi uprawnej odstąpionej przez inne świątynie. Posunięcia te wskazują na próbę podporządkowania władcy różnych instytucji w mieście. Jako król i przywódca wojenny, Uruinimgina na pozór przekazał swoje ziemie i posiadłości miejskiemu bóstwu i jego rodzinie, w praktyce dążył do podporządkowania sobie ziemi boga, a zatem, król rządził wprawdzie z łaski boga, sprawował jednak zupełną kontrolę nad jego ziemską własnością, tak więc wcześniejsze rozróżnienie na władzę boską i świecką zanikło[34]. Moim zdaniem nie mamy tu do czynienia z jakimś zanikaniem rozróżnienia źródeł czy ośrodków władzy, lecz z działaniami mającymi na celu utrwalenie i legitymizację władzy uzurpatora. Majątek władcy, feudałów (w tym świątyń) należał do przedstawicieli dynastii panującej. Przejmując władzę Uruinimgina dążąc do umocnienia swojej rodziny i zapewnienia jej dziedzictwa pozbawił własności potomków wcześniejszej dynastii (korzystających z niej za pomocą świątyń). Oczywiście nie wywodząc się z dynastii nie mógł odwoływać się do swojej boskości, stąd teza, że rządził z woli boga. By zyskać przychylność części poddanych zmniejszył podatki i ograniczał inne świadczenia. Oczywiście z chwilą umocnienia się nowej dynastii podatki te znów były podnoszone, a obowiązek świadczeń był przywracany.
Wojny, a co za tym idzie podboje, przyczyniały się do ponownego umocnienia władcy, który tocząc je gromadził wokół siebie gromady wojowników. Oczywiście zyskiwał on zwolenników, w postaci tych wszystkim, którzy mogli dzięki niej zdobyć jakieś łupy. Zmobilizowani żołnierze umożliwiali władcom ponowne narzucenie pełnej zwierzchności buntującym się feudałom. Przede wszystkim jednak, zdobyta ziemia stawała się własnością władcy. Zyskiwał on dodatkowe środki na najem żołnierzy, na realizację swych innych planów. W tym również na prace budowlane, które służyły również swego rodzaju polityce propagandowej władcy, legitymizacji jego władzy. Nową klasę wojskowych kojarzy się na ogół z pałacem i władzą królewską. Warto zauważyć, że często grupa ta była obca kulturowo ludowi, któremu narzucono panowanie. Na przykład przyjacielem w walce Gilgamesza był wywodzący się również spośród kultur łowców – Enkidu. Co ciekawe z okresu późniejszego wiemy, że żołnierzami stawali się często nawet niewolnicy – bywało, że jeńcy wojenni.
Na początku okresu wczesnodynastycznego w miastach pojawiły się monumentalne budynki nowego rodzaju – pałace. Co więcej, dokumenty z tego okresu wspominają o nowej, centralnej instytucji, tak zwanym é-gal, dosłownie „wielkim domu” – później określenie to jednoznacznie odnosiło się do królewskiej rezydencji.
Północna Mezopotamia
Obszar dzisiejszego irackiego Kurdystanu stał się miejscem badań archeologicznych stosunkowo późno, jego prehistoria jest jeszcze nierozpoznana. Kilkadziesiąt nieznanych stanowisk archeologicznych odkryli polscy archeolodzy w czasie rekonesansu dopiero w XXI wieku. Naukowcy skupili swoje wysiłki na zachodnim i wschodnim brzegu Wielkiego Zabu w irackim Kurdystanie. To obszar tzw. Żyznego Półksiężyca, gdzie przed ponad 10 tys. lat temu człowiek udomowił rośliny i zwierzęta. Na badanym obszarze nie odkryto osad neolitycznych (o charakterze rolniczym) i wczesno-chalkolitycznych. Pierwsze ludy rolnicze na tym obszarze pojawiły się na tym obszarze przypuszczalnie dopiero u schyłku IV tysiąclecia p.n.e.
Prowadzący badania (od 2013 roku) polscy archeolodzy odkryli pozostałości miasta, które istniało tu pod koniec III tysiąclecia p.n.e. Jego zarys jest półokrągły, a średnica odnotowana przez archeologów liczy ok. 300 m. Przypuszczalnie był to niezależny ośrodek administracji z siedzibą księcia, który władał rozległą i żyzną równiną. Niestety dotychczas nie odkryto tam jeszcze tabliczek zapisanych pismem klinowym. Jednak z archiwów w południowej Mezopotamii znane są teksty z wymienionymi „miastami z północy” i być może nazwa ta zostanie zidentyfikowana. Zapewne w II tysiącleciu p.n.e. miasto podupadło i z czasem zanikło, bo ta część Mezopotamii znalazła się w granicach zaborczego państwa asyryjskiego[35]. Wspomniane tabliczki wskazują, że miast takich musiało być w owym okresie więcej. Wraz z początkiem II tysiąclecia p.n.e. doszło do wzrostu populacji ludów na tym obszarze. Powstawały nowe osady. Badacze odkryli w sumie 10 dużych osad, z których większość istniała do końca tego tysiąclecia[36].
Piotr Kotlarz
Przypisy:
[1] Doświadczenie XX wieku wskazuje, że przy korzystnych warunkach w okresie zaledwie 100 lat może dojść nawet do pięciokrotnego wzrostu populacji.
[2] J. Zabłocka, Historia Bliskiego Wschodu w starożytności…, Wrocław 1982, s, 47.
[3] Badania tej kultury przeprowadzała Sandra Olsen i Alan Outran.
[4] Zespół z Uniwersytetu Warszawskiego przebadał cechy niemetryczne zębów 350 osobników z trzech stanowisk położonych w środkowej dolinie Eufratu (wschodnia Syria) i zamieszkanych z przerwami od początku III tysiąclecia p.n.e. do późnej starożytności, a później wykorzystywanych jako miejsce grzebania zmarłych. Okazało się, że aż do okresu abbasydzkiego (VIII-XIII wiek n.e.) nie nastąpiła na tym obszarze znacząca zmiana ludnościowa, pomimo burzliwej historii tej części Bliskiego Wschodu, którą wiele razy podbijali agresorzy z południa (Hammurabi z Babilonu), ze wschodu (Asyryjczycy i Persowie) i z zachodu (Aleksander Macedoński). Badania Polaków wykazały, że ówczesne przemieszczenia ludności nie wpływały znacząco na lokalną populację zamieszkującą środkową część doliny Eufratu i dopiero najazd Mongołów pod dowództwem Hulagu, który spustoszył całą Mezopotamię, zmienił sytuację. Źródła historyczne podają, że dopiero w XVII wieku wyludniona środkowa dolina Eufratu zaczęła być zasiedlana przez Beduinów z Półwyspu Arabskiego. Zdaniem naukowców jedynie ta migracja doprowadziła do wyraźnych zmian w częstościach cech niemetrycznych zębów.. Por.: szz/ agt/ Polscy badacze rzucili nowe światło na migracje w historii Mezopotamii. PAP – Nauka w Polsce 14.10.2013.
[5] To hipoteza, ale możemy założyć również, że późniejsze świątynie, ziguraty utworzone zostały w miejscu wcześniejszych twierdz Sumerów. Ich ośrodek władzy politycznej stopniowo przekształcił się w ośrodek władzy religijnej. Po podboju, miast lub nawet osad o niewielkim przecież zaludnieniu liczba ludności musiała jeszcze spaść. Populacja szybko się odbudowała i w kolejnych pokoleniach gwałtownie rosła. Pamięć w społeczeństwach, przed wprowadzeniem pisma, sięgała najwyżej 2-3 pokoleń.
[6] Dżemdet Nasr (Dżamdat Nasr) to miasto w Iraku, leżące 75 kilometrów na południe od Bagdadu. Znajdują się w nim ruiny starożytnego miasta, które naukowcy najczęściej identyfikują jako Kidnun. Odkryto w nim ruiny dużej budowli na planie prostokąta (świątynia lub pałac) oraz pozostałości osiedla z okresu predynastycznego (poprzedzającego okres wczesnych dynastii sumeryjskich). Podane daty za G. Roux, dz. cyt., s. 73.
[7] Por.: M. Brézillon, dz. cyt., s. 102. Nazwa kultury pochodzi od rzek Kura i Araks.
[8] Por.: M. Brézillon, dz. cyt., s. 95. Nazwa tej kultury pochodzi od miejscowości Majkop w pobliżu, której przebadano wielki kurhan pochodzący z tego okresu.
[9] Położone nad Eufratem Eridu (Erid), które powstało około 5400 roku p.n.e., uważa się za najstarsze miasto na terenie Mezopotamii. Prawdopodobnie miasto to leżało nad ówczesnym brzegiem Zatoki Perskiej. Według sumeryjskiej mitologii, Eridu założył bóg Enuki. W mieście tym odkryto pozostałości najstarszej znanej świątyni (niewielka prostokątna budowla o wymiarach 3 x 4m.). W okresie późniejszym, pod koniec III tysiąclecia p.n.e., panujący również w tym mieście władca Ur, Ur-Nammu zbudował tu ziggurat.
[10] Por.: Wikipedia, hasło: Suza.
[11] Por.: Wikipedia, hasło: Eszunna.
[12] [Por.: Wikipedia, hasło: Kisz.]
[13] Lagasz (sum. lagaški zapisywane Šir.Bur.Laki) – starożytne miasto-państwo założone przez Sumerów w południowej Mezopotamii; obecnie stanowisko archeologiczne Tell al-Hiba w Iraku. Zostało zasiedlone w czwartym tysiącleciu p.n.e. W drugiej połowie trzeciego tysiąclecia p.n.e. był to ważny ośrodek polityczny i kulturalny Sumerów. Po upadku, miasto-państwo odrodziło się za rządów Gudei (2144-2124 r. p.n.e.), stając się głównym ośrodkiem sumeryjskim, później utraciło jednak znaczenie. W latach 1877-1933 prowadzono w nim, (z przerwami), wykopaliska. W ruinach miasta odkryto liczne tabliczki z pismem sumeryjskim, pieczęcie cylindryczne, srebrną wazę Enmeteny, rzeźby statuaryczne i reliefy (np. Stelę sępów). Władzy miasta Lagasz podlegał również port morski w Eninkimarze nad Zatoką Perską. [Por.: Wikipedia, hasło: Lagasz.]
[14] Starożytne miasto w północnej Mezopotamii, leżące nad wschodnim, lewym brzegiem Tygrysu; jedna ze stolic Asyrii. W latach 1927-1932 na terenie Niniwy prowadził wykopaliska R.C.Thompson, który odkopał pozostałości świątyń Nabu i Isztar. W 1954 r. odkopano bramę prowadzącą do arsenału Sanheryba. Z kolei w latach 1965-1984 Irakijczycy prowadzili na szeroką skalę prace wykopaliskowe i rekonstrukcyjne, odtwarzając m.in. część północno-zachodniego muru i znajdujących się tam bram (wtedy też zauważono ślady intensywnych walk z 612 r. p.n.e.). Obecnie prace wykopaliskowe i rekonstrukcyjne trwają nadal (stanowisko archeologiczne Ninawa w Iraku, na północny wschód od Mosulu), znacznie jednakże utrudnione przez sytuację polityczną w regionie. [Por.: Wikipedia, hasło: Niwa.]
[15] U schyłku II tysiąclecia p.n.e., tacy królowie asyryjscy, jak Assur-resza-iszi i i jego syn Tiglatpilesar I, wybudowali w Ninwie swoje pałace. Do dużego znaczenia miasto to doszło w okresie nowoasyryjskim, kiedy to została obrana na stolicę Asyrii przez Sanheriba, który władał tym państwem w latach 704-681 p.n.e. Z ogromnym rozmachem rozbudował on miasto, którego powierzchnia sięgnęła niemal 8 km2, a długość murów miejskich w obwodzie wynosiła ok. 12 km. System murów obronnych prezentował się imponująco: za pierwszym murem z kamienia o wysokości 4,5 m z regularnie rozmieszczonymi wieżami (również kamiennymi) stał mur z suszonej cegły, który miał szerokość ok. 15 m i wysokość 25 m. Na zewnątrz murów znajdowała się fosa o szerokości ok. 55 m. Sanheryb (lub jego inżynierowie) pomyślał również o stałym nawodnieniu zarówno fosy, jak i zasileniu strumienia Chosr przecinającego miasto, poprzez rozbudowę systemu kanałów, tam i akweduktów znajdujących się na północny wschód od miasta. Miasto miało kształt klina skierowanego cieńszym końcem w kierunku południowo-wschodnim. Do środka prowadziło aż 15 bram (wymienione niżej od północno-wschodniego narożnika zgodnie z ruchem wskazówek zegara): w czasach nowożytnych Niniwę odsłoniły wykopaliska archeologiczne. Już w 1820 r. starożytne miasto oglądał C. J. Rich, nie prowadząc, co prawda wykopalisk, tylko dokonując „powierzchniowych oględzin”. Niniwa stała się szerzej znana dzięki archeologicznym pracom wykopaliskowym prowadzonym od 1845 r. przez Austena H. Layarda. Odkryto bogate znaleziska architektoniczne: 12 km murów obronnych, pałace królewskie (Sanheriba i Aszurbanipala), a także liczne przykłady sztuki asyryjskiej oraz bibliotekę Aszurbanipala – bogaty zbiór tekstów zapisanych pismem klinowym na glinianych tabliczkach, które pozwoliły lepiej poznać historię nie tylko Asyrii, ale i całej Mezopotamii. Zainspirowany tabliczkami G. Smith prowadził wykopaliska w l. 1873-1874, koncentrując się właśnie na odnalezieniu dalszych części odczytanych przez siebie tekstów, m.in. eposu o Gilgameszu. Faktycznie w toku prac znaleziono dalsze brakujące fragmenty sławnego dzisiaj eposu.
[16] Według Biblii Niniwa została uratowana przez Jonasza przed gniewem Jahwe. Jednak po jakimś czasie Asyryjczycy wrócili do starych praktyk, dlatego dwóch izraelskich proroków (Nahum i Sofoniasz), z polecenia Jahwe zapowiedziało upadek Niniwy, co zaczęło się urzeczywistniać, kiedy to w 612 r. p.n.e. połączone siły Nabopolassara, króla Babilonu, oraz Meda Kyaksaresa otoczyły i zdobyły Niniwę. Miasto najwyraźniej zostało spalone, gdyż na wielu płaskorzeźbach widać uszkodzenia od ognia lub ślady dymu. Pewna kronika babilońska tak opisuje to wydarzenie: Uprowadzili oni ciężką zdobycz (z) miasta i pałacu, miasto (zaś) obrócili w ruinę.
[17] Nazwa Isuwa była stosowana przez Hetytów na określenie wrogich ludów, które osiedlały się na wschodnich rubieżach wczesnohetyckiego państwa. Określenie przetrwało także w czasach, gdy Hetyci podbili te obszary. W okresie, gdy królestwo hetyckie chyliło się ku upadkowi, w Iszuwa powstało państwo luwijskie Kammanu.
[18] Dolina, gdzie kiedyś istniało Iszuwa, została zatopiona w latach sześćdziesiątych XX wieku wskutek budowy systemu tam na Eufracie. Przed zatopieniem doliny Iszuwa w latach sześćdziesiątych XX wieku przeprowadzono na jej obszarze badania archeologiczne. W ich wyniku odkryto ślady obecności ludzi, pochodzące z okresu od paleolitu do średniowiecza. Nad Muratem odnaleziono pozostałości osad z IV–II tysiąclecia p.n.e. Zatopienie nie dotknęło miasta Melid, położonego na wzgórzu Arslantepe, gdzie w dalszym ciągu trwają wykopaliska.
[19] Por.: J. Zabłocka, Historia Bliskiego Wschodu w starożytności. Od początków osadnictwa do podboju perskiego, Wrocław 1982, s. 248.
[20] Stanowisko zostało odkryte w 2000 roku, gdy nagłe powodzie zmyły warstwę gleby, odsłaniając wcześniej nieznane cmentarzysko. W 2003 roku rozpoczęły się badania archeologiczne pod kierownictwem dra Yousefa Madjidzadeha. Odsłonięto w tym czasie ziggurat oraz pozostałości cytadeli, która mogła mieścić świątynię i pałac królewski, datowane na 3 tys. r. p.n.e. Ponadto odkryto sześć cmentarzysk, centrum wytwórcze i budowle mieszkalne. Wśród artefaktów znalezionych na stanowisku warto wymienić dużą ilość naczyń chlorytowych i pieczęci cylindrycznych, jak również przedmioty z chlorytu, być może stanowiące plansze do gry.
[21] J. Zabłocka, dz. cyt., s. 58.
[22] Por.: M. Roaf, Mezopotamia…, s. 61.
[23] Uruk (sum. Unug, arab. وركاء Warkā, gr. Ourouk) – miasto w Sumerze(Obecnie stanowisko archeologiczne Al-Warkana terytorium Iraku), identyfikowane z biblijnym Erech.
[24] Słowo posiadających napisałem kursywą. Ziemia była dzierżawiona, podobnie zresztą i narzędzia oraz bydło. Zakres wspomnianej wolności był bardzo ograniczony.
[25] Na istnienie takiego podziału wskazuje tak zwana „Lista profesji”. Po raz pierwszy pojawiła się ona w późnej fazie Uruk i była kopiowana przez kolejne 1500 lat. W kilku kolumnach wpisano w niej nazwy urzędów i zawodów, uporządkowane od najwyższych rangą do najniższych. Pierwsza pozycja na liście nie jest dla nas czytelna, ale późniejsi mieszkańcy Mezopotamii utożsamiali ten termin z akadyjskim słowem oznaczającym króla (władcę kraju). Kolejne pozycje na liście zawierają cyfry w połączeniu z cząstkami NAM2, która – jak się przyjmuje – oznacza „przywódcę” i GAL, oznaczającą „wielki”. Wśród nazw urzędów pojawiają się np. „przywódca miasta” albo „przywódca pługa”, a także „wielki od zagrody kóz” albo „wielki od owiec”. Lista zawiera też słowa oznaczające kapłanów, ogrodników, kucharzy, kowali, złotników, garncarzy i inne. [Por.: M. Mieroop Van de Marc, Historia starożytnego Bliskiego Wschodu…, s. 51-52.]
[26] G. Roux, dz. cyt., s. 103.
[27] Lista królów określa czas ich panowania na 24 510 lat 3 miesiące i 2, 5 dnia. Por. G. Roux, dz. cyt., s. 104.
[28] Por.: Tamże. Mam wobec tych hipotez wątpliwości i to dość znaczne. Po pierwsze chciałbym podkreślić, że przypuszczalny fakt semickiego pochodzenia tych władców wskazywałby na to, że wywodzili się oni z ludów obcych kulturowo ludności Kisz. Odzwierzęce pochodzenie ich imion wskazywałoby na to, że wywodzili się z grupy łowców. Imię „Skorpion” mogłoby sugerować, że ich pierwotną siedzibą były tereny pustynne. Późniejsze wiązanie ich imion z konstelacjami gwiazd mogło wynikać z prób uzasadnienia ich władzy ideą jej boskości. Została przecież zapisana również w konstelacji gwiazd.
[29] Van de Mieroop, Historia starożytnego Bliskiego Wschodu,…, s. 86.
[30] Por.: G. Roux, dz. cyt., s. 105.
[31] Nie używam do tego okresu określenia „miastami-państwami” gdyż w miastach tych nie wytworzyły się jeszcze pełne instytucje władzy. Zróżnicowanie majątkowe i polityczne ludności było jeszcze bardzo niewielkie.
[32] Wcześniej granicę ziem upranych między tymi państwami ustalali zapewne kapłani (zapisy mówią, że o podziale zadecydowali bogowie).
[33] Por.: Van de Mieroop, Historia starożytnego Bliskiego Wschodu…, s. 88.
[34] Marc Van De Mieroop, Historia starożytnego Bliskiego Wschodu, ok. 3000-323 p.n.e., tłumaczenie Magdalena Komorowska, Kraków 2008, s. 49.
[35] Por.: szz/ agt/, Polacy usunęli archeologiczną białą plamę północnej Mezopotamii, PAP – Nauka w Polsce 21.05.2017.
[36] Por.: szz/ ula/ Starożytne osady w Kurdystanie są młodsze niż przypuszczano. PAP – Nauka w Polsce 02.01.201.
Obraz wyróżniający: Autorstwa Jastrow – Praca własna, Domena publiczna, https://commons.wikimedia.org/w/index.php?curid=379780.
