Piramidy królów nubijskich Aspelta (na pierwszym planie), Aramatle-qo i Amaninatakilebte w Nuri. By Vit Hassan – originally posted to Flickr as -Monuments-, CC BY-SA 2.0, https://commons.wikimedia.org/w/index.php?curid=63076711
[Jakiś tydzień temu na Facebooku trafiłem na zamieszczone przez jednego z moich znajomych zdjęcie piramid z Sudanu. W zamieszczonym przy nich opisie można było przeczytać: Czy wiesz, że przez kilkaset lat w trzech miejscach w Nubii zbudowano około 255 wysokich i smukłych piramid, które służyły jako grobowce królów i królowych Napata i Meroe w Sudanie. Wydają się być trójwymiarowymi trójkątami opartymi na Phi, znanymi również jako złote pryzmy piramidalne Phi, których kąty przy podstawie wynoszą 72°, a wierzchołek 36°. (…) Obszar doliny Nilu znany jako Nubia, który leży na terenie dzisiejszego Sudanu, był w starożytności domem dla trzech królestw kuszyckich. Pierwszy miał swoją stolicę w Kermie (2600-1520 pne). Drugi koncentrował się na Napacie (1000–300 pne). Wreszcie ostatnie królestwo koncentrowało się na Meroe (300 pne – 300 ne). Zbudowane są z granitu i piaskowca. Piramidy nubijskie są obecnie wpisane na Listę Światowego Dziedzictwa UNESCO.
Uznałem, że warto te informacje nieco uzupełnić, w jakimś sensie nawet sprostować. W tym celu postanowiłem sięgnąć do dwóch moich książek, w których piszę również o państwie Kusz, oraz o Egipcie z czasów XXV dynastii, która wywodziła się i rządziła w Egipcie właśnie z Kusz. Możemy więc powiedzieć, że nie były to piramidy nubijskie, kuszyckie, lecz piramidy władców i elit egipskich wywodzących się z Kusz. Inaczej mówiąc piramidy kuszyckiego Egiptu. Po drodze pojawią się wiele innych wątpliwości i uwag, które możemy uznać tylko za „językowe”, ale dotyczą istoty opisywanych zagadnień. Np. pisałem wcześniej, że Kusz odzyskało niepodległość. Czy to właściwe określenie? Czy możemy je odnosić do społeczeństw tamtego okresu?
Wspomniane moje książki to wydane już „Początki państwowości” (w e-bookowo.pl), w której kończę opis czasu ich powstawania na ok. 1000 roku p.n.e. oraz przygotowywana do wydania praca pt. „Czas pierwszych imperiów”, którą mam zamiar wydać jeszcze w tym roku, a której fragmenty zaprezentuję wcześniej w WOBEC.
Dodatkową kwestią jest sprawa zniszczenia piramid. Autorzy cytowanego wpisu piszą, że wszystkie piramidalne grobowce Nubii zostały splądrowane w starożytności. Otóż nie jest to całkowitą prawdą. Znacznie większych szkód dokonali „cywilizowani” europejscy „odkrywcy” (złodzieje i szabrownicy) już w XIX wieku. O czym można przeczytać choćby w Wikipedii, z której obszerne fragmenty zamieszczam poniżej.]
Egipcjanie sąsiadowali na południu z Nubijczykami, na zachodzie Lidyjczykami i semickimi nomadami z pustyni1. Wprawdzie z Dolnej Nubii2 wycofali się około 1650 p.n.e., ale już za panowania faraonów XVIII dynastii tereny te zostały ponownie podbite i w latach 1570-1345 były integralną częścią Egiptu. Egipska okupacja obszarów Nubii przyniosła utratę przez istniejące tu ludy własnej tożsamości kulturowej. W tym okresie (ok. 1550 p.n.e.) nubijska kultura Grupy C znajdowała się już w fazie schyłkowej i podlega penetracji ludności kultury Kerma i Pan-Grave, charakteryzującą się silnymi cechami negroidalnymi. Tych koczowników powszechnie identyfikuje się ze znanymi z przekazów egipskich Medżajami, którzy w okresie XII i XIII dynastii starali się zawładnąć Dolną Nubią i Górnym Egiptem, co im się prawdopodobnie częściowo udało. Jak na to wskazują zarówno zabytki archeologiczne, w szczególności zaś nekropolia w Kermie, jak i zapiski w źródłach egipskich, ludność kultury Kerma była zorganizowana w potężne państwo, zdolne do rywalizacji z Egiptem. [Było to państwo rządzone przez garnizony wojskowe, które z czasem ulegało procesowi feudalizacji.] Szczyt potęgi Kermy przypada na okres osłabienia Egiptu w okresie rządów Hyksosów, kiedy jej władcy przejęli fortece egipskie w Nubii Dolnej i podporządkowali sobie lokalnych władców Grupy C. Kiedy Egipt odrodził się za panowania XVIII dynastii rozpoczął on podbój całej Nubii i ok. 1450 p.n.e. królestwo Kermy upadło. W XIV wieku p.n.e. faraonowie XVIII dynastii zmuszeni byli do odpowiedniego zreorganizowania systemu administracyjnego w swym wielkim imperium. W Nubii wprowadzili scentralizowane rządy. Podzielili Nubię na dwa większe obszary. Na terytorium Wawat, które odpowiadało Nubii właściwej i na terytorium Kusz, które rozciągało się od drugiej do czwartej katarakty. Całością zarządzał urzędnik egipski o tytule: „Królewski syn z Kusz”. W rezultacie okupacji Nubia Dolna dramatycznie wyludniła się i pozostali w niej jedynie koczownicy.
W latach 1200 p.n.e. – 1085 p.n.e. Nubia odzyskała niepodległość. [Dziś sformułowałbym to inaczej. Władcy Kusz uniezależnili się, odrzucili zwierzchność Egiptu.] Powstało wówczas samodzielne królestwo Kuszytów ze stolicą w Napata. Prawdopodobnie ok. 1100 p.n.e. Nubię dotknęła katastrofa ekologiczna w postaci znacznego obniżenia górnego poziomu terasy zalewowej Nilu, co spowodowało, że wysoko położone brzegi w Nubii Dolnej stały się niemożliwe do nawadniania przy pomocy dotychczas używanych technik. W rezultacie Nubia Dolna dramatycznie wyludniła się i pozostali w niej jedynie koczownicy. Niedługo potem zakończyła się egipska okupacja Nubii i około połowy IX w. p.n.e. na jej terenie powstało państwo Kusz ze stolicą w Napacie3.
1 Pojęcia Nubijczycy, Lidyjczycy czy ludy semickie są określeniami zewnętrznymi. W rzeczywistości terytoria tych przeżywających różne etapy historyczne państw zamieszkane były przez ludność wielokulturową, stopniowo wypierane z nich były ludy zbieracko-łowieckie i pasterskie.
2 Kraina w północno-wschodniej Afryce zajmująca środkowy bieg Nilu pomiędzy Asuanem a Chartumem (między VI a i kataraktą) w starożytności zwana Kusz. Zamieszkana była przez lud spokrewniony z Egipcjanami, który w połowie II tysiąclecia p.n.e uległ wymieszaniu z napływającymi od południa plemionami. Kraj ten, z powodu znajdujących się na jego terytorium bogatych pokładów złota, był wielokrotnie najeżdżany przez Egipt.
3 Szczyt potęgi Kusz nastąpił w okresie od połowy VIII do połowy VII w. p.n.e., kiedy to jego władcy panowali także w Egipcie jako XXV dynastia. W latach 715 władcy Nubijscy podbili Egipt, w którym założyli dynastię panującą w Egipcie do 671 roku p.n.e. (663 p.n.e. ?). Wyparły ich stamtąd wojska Asyrii w połowie VI w. p.n.e. Później Kusz zostało pokonane przez Egipcjan i rozpadło się na kilka pomniejszych państewek.
XXV dynastia1.
Historia XXV2 dynastii sięga lat osiemdziesiątych VIII wieku p.n.e. Pierwszym potwierdzonym w źródłach historycznych królem Kusz był Alara (780-760 r. p.n.e.), który zjednoczył górną Nubię3 i ustanowił stolicę w Napacie. Jego następcą był jego brat Kaszta4 (panował w latach 760-747 p.n.e.), który rozpoczął ekspansję kuszycką na ziemie egipskie5. Władza Kaszty sięgała na północy, co najmniej do Asuanu, gdzie wystawiona została stela ku czci Chnuma z Elefantyny, na której znajduje się imię koronacyjne króla – MaatRe. Być może wpływy jego sięgały także do Tebaidy.
[Pierwsze piramidy w Nubii powstały w roku 751 p.n.e.]
Rezydujący w Napacie Pi’anchi (lub Pije – imię kuszyckie) uważany jest za założyciela XXV dynastii kuszyckiej. Prawdopodobnie w tych czasach gdy Egiptem targały walki wewnętrzne, a każdy z władców na tyle zainteresowany był władzą, na ile przynosiła mu ona korzyści, król, kapłan i wódz w jednej osobie – Pianchi, dumny spadkobierca królów Nubii [czy kapłanów, którzy wcześniej zbiegli z Teb? Oczywiście w jakiejś mierze skoligacony z dynastą egipską], postanowił wykorzystać sytuację i sięgnąć po władzę w Całym Egipcie. Pi’anchi był synem króla kuszyckiego Kaszty i królewskiej małżonki Pabatmy. W obrębie założonej przez Pianchiego dynastii, oprócz niego, władzę sprawowali: jego młodszy brat – Szabaka, synowie Pianchiego: Szabataka i Taharka oraz jego wnuk (lub według innych ocen -bratanek) – Tanutamon. Pi’an’ch sprawował władzę w Egipcie od 747/746 roku p.n.e., rządząc około dwudziestu lat w Napacie, później jako król Górnego i Dolnego Egiptu, przejściowo na całym obszarze Obu Krajów, następnie jedynie w Tebaidzie i Nubii, w końcu z powrotem w Napacie.
Przez pierwsze dziesięć lat swych rządów Pi’anchi systematycznie przesuwał granicę opanowanych terenów na północ. Swe panowanie narzucał przy pomocy wojska, dążył równocześnie do utrwalenia swej władzy przy pomocy religii. [Podkreślam to zdanie, gdyż również wspomniane piramidy służyły legitymizacji władzy.] Około dwunastego roku panowania spowodował, iż Szepenupet I, boska małżonka Amona, władająca w Karnaku adoptowała jego siostrę Amenardis, rozpoczynając tam tym samym okres rządów kuszyckich. Prawdopodobnie w tych latach Pianchi zdołał opanować już cały obszar Górnego Egiptu do Teb, a być może jeszcze dalej na północ do Hermopolis i Herakleopolis. Ekspansja Pianchiego zaczęła realnie zagrażać królestwom libijskim w Delcie. W odpowiedzi na posunięcia Pianchiego, władca Sais Tefnacht zjednoczył pod swoim berłem cztery królestwa wodzów Ma: Królestwo Zachodnie, znajdujące się na zachód od damiettańskiej odnogi Nilu, królestwo z ośrodkiem władzy w Sebennytos i Busiris, królestwo ze stolicą w Mendes i królestwo znajdujące się na południe od peluzyjskiej odnogi Nilu, z ośrodkiem w Pi-Soped. Do koalicji Tefnachta przyłączyły się także królestwo z Athribis i Tanis, podległe Osorkonowi IV i państwo Iuputa II z Leontopolis. Zjednoczone siły Tefnachta ruszyły na południe, zajmując Memfis, Herakleopolis i Hermopolis. Prawdopodobnie pochód sił Tefnachta był od samego początku kontrolowany przez Pianchiego. Po dotarciu wojsk Tefnachta w okolice Herakleopolis, król Kusz wysłał przeciw nim korpus swych wojsk. Wojska te zmusiły siły Tefnachta do ukrycia się w Herakleopolis, a następnie wyjścia z miasta i podjęcia walki. W wyniku walnej bitwy i klęski siły Tefnachta wycofały się. Jednocześnie wojska Pianchiego rozpoczęły oblężenie Hermopolis. Na tym etapie wojny, w 21. roku panowania, Pianchi, być może niezadowolny z postępu kampanii, postanowił osobiście objąć dowództwo. Zmierzając na północ dokonał w Karnaku celebracji wielkiego Święta Opet, być może, aby uprawomocnić swą władzę i ukazać wpływ samego Amona na swe działania6. Wkrótce połączył się ze swymi siłami i stanął pod murami Hermopolis, którego król – Nimlot poddał miasto. Po nim również Herakleopolis poddało się, a jego władca złożył hołd zwycięzcy. Następnie siły Pianchiego zdobyły Meidum i Liszt i dotarły pod Memfis. Pianchi zdawał sobie sprawę, że zdobycie tej pradawnej stolicy konieczne było, aby jego zwycięstwo dopełniło się, aby jego władza nad Egiptem była całkowita. W wyniku energicznych działań oblężniczych oraz doskonałej strategii, miasto wkrótce upadło. Wykorzystano wysoki poziom wód Nilu i zaatakowano miasto od strony rzeki i bagnistych rozlewisk. Fortyfikacje od tej strony były najsłabiej obsadzone, gdyż obrońcy nie spodziewali się ataku właśnie z tego kierunku. Po klęsce w Memfis niedobitki armii Tefnachta i on sam zdołali ujść i ukryć się w bagnistych rozlewiskach Delty. Książęta koalicji poddali się władzy Pianchiego, składając mu hołd w jego kwaterze głównej w Athribis. Przybyli: Pefczauauibastet z Herakleopolis, Nimlot z Hermopolis, Osorkon IV z Tanis, Iuput II z Leontopolis, Padiiset z Athribis, Jukanes z Sebennytos i pozostali książęta – członkowie koalicji. Nie było jedynie wśród nich Tefnachta, który próbował jeszcze raz zebrać siły. Dążenia te nie przyniosły jednak rezultatu i po zręcznych negocjacjach, Tefnacht doprowadził do rozejmu i wkrótce sam złożył hołd Pianchiemu. Po przyjęciu hołdu władca udał się do Heliopolis, gdzie odbyły się wielkie uroczystości ku czci Re i odnowienie koronacji. Umocniony hołdem książąt Delty, Pianchi zatwierdził czterech królów: Iuputa II w Leontopolis, Pefczauauibasteta w Herakleopolis, Osorkona IV w Tanis i Nimlota w Hermopolis. Zdarzenia te dały początek zjednoczeniu Górnego i Dolnego Egiptu jako jednego królestwa pod berłem jednego faraona, zapoczątkowując tym samym władzę Kuszytów w Egipcie. Władza ta w Delcie była jednak jedynie nominalna, gdyż wydarzenia polityczne nie pociągnęły za sobą żadnych posunięć administracyjnych.
Po zwycięstwach, hołdach i trwających wiele dni świętach i uroczystościach, nastąpiły wydarzenia nieoczekiwane i zdumiewające wszystkich dotychczasowych przeciwników Pianchiego. Armia zdobywców po opanowaniu całego obszaru Egiptu, załadowawszy swe okręty wszelkiego rodzaju łupami dokonała odwrotu i tak szybko jak się pojawiła w Egipcie, tak szybko udała się z powrotem do Nubii. Nie jest znana przyczyna tej decyzji. Być może było nią wyczerpanie się zaopatrzenia, zbyt skąpego na planowaną niedługą kampanię lub być może przytłaczający Nubijczyków, przepych, potęga i splendor Egiptu. Jakkolwiek nie było, Nubijczycy szybko zniknęli, pozostawiając lokalnych władców, którzy szybko odnowili i przywrócili swą władzę na terenach, którymi władali przed inwazją Pianchiego. Mimo wycofania się wojsk nubijskich, Egipt jednak pozostał pod władzą Kuszytów, następców Pianchiego, tworzących XXV dynastię.
Pi’anchi z egipskiego punktu widzenia był najeźdźcą i obcym władcą. Jako pierwszy w dziejach Egiptu dokonał inwazji i opanował cały obszar Obu Krajów. W przeszłości różni najeźdźcy próbowali opanować Egipt, ale żadnemu z nich nie udało się osiągnąć takich zdobyczy terytorialnych. Hyksosi rządzili tylko Dolnym i częścią Środkowego Egiptu, podobnie Libijczycy. Do swej śmierci, która nastąpiła około 715 roku p.n.e. Pi’anchi rezydował w Napacie, skąd próbował rządzić południowym Egiptem. Był faraonem, który położył kres okresowi rozbicia dzielnicowego7.Rezydujący najpierw w Tebach, a następnie w Memfis, Sza’ba’ka (lub Szabako – imię kuszyckie) był synem króla Kaszty, młodszym bratem Pianchiego oraz jego następcą na tronie kuszyckim oraz tronie faraonów. Władzę sprawował w latach 715-700 p.n.e. Władzę sprawował w latach 715-700 p.n.e. Wkrótce po objęciu władzy w Napacie przeniósł stolicę do Teb, prawdopodobnie wykorzystując w znacznym stopniu poparcie swej siostry Amenardis I, która sprawowała tam funkcję boskiej małżonki Amona w Karnaku. Już w pierwszym roku swego panowania w Tebach postanowił wznowić, wzorem swego poprzednika, zmagania, prowadzące do opanowania władzy nad całym obszarem Górnego i Dolnego Egiptu. W 714 roku p.n.e. armia faraona wyruszyła na północ, kierując się w stronę Delty z zamiarem pokonania władców królestw, ustanowionych niegdyś przez Pi’anchiego, a po jego wycofaniu się z Egiptu ponownie sprawujących niczym nie ograniczoną władzę w podległych sobie terenach. Szabaka podobnie jak Pianchi, uważał, iż opanowanie Delty i Memfis stanowi kluczowy punkt w zmaganiach o władzę nad całym Egiptem. Zdecydowany opór Bakenrenefa, następcy Tefnachta w Sais, doprowadził do długotrwałej i wyniszczającej obie strony wojny. Wynikiem tych zmagań było zwycięstwo Szabaki i pojmanie Bakenrenefa, którego według Manethona Szabaka rozkazał spalić żywcem na stosie. Po pokonaniu swego najsilniejszego wroga Szabaka pokonał również pozostałych władców królestw Delty, opanowując cały obszar Północy8. Po zwycięstwie, podjął kroki w celu umocnienia swej władzy czyniąć swoją siostrzenicę, a córkę Pije, Szepenupet II, „Boską Małżonką Amona”. Odbyło się to przez adopcję Szepenupet II przez Amenardis II. Panowanie Szabaki przypada na okres wzrostu potęgi Asyrii oraz bezpośredniego zagrożenia Egiptu z jej strony. Polityka Szabaki wobec Asyrii, początkowo polegająca na przeciwstawianiu się jej dążeniom poprzez udział w koalicji antyasyryjskiej, której przewodził król filistyńskiego Aszdod – Jamani, uległa całkowitej zmianie po klęsce koalicji zadanej jej przez Sargona II. Przywódca koalicji schronił się w Egipcie, ale na skutek obaw Szabaki został wydany Asyryjczykom zakuty w „kajdany, łańcuch i żelazne obręcze”. Likwidacja koalicji pozbawiła Egipt strefy buforowej, dzielącej go bezpośrednio od Asyrii, przez co zagrożenie stało się bardziej realne. Odtąd stosunki egipsko-asyryjskie opierały się, ze strony Egiptu, na wymianie posłów i wysyłaniu darów poddańczych do stolicy Asyrii – Niniwy. Szabaka nigdy nie odważył się wystąpić przeciw swemu potężnemu sąsiadowi, tym bardziej, że jego władza w Egipcie nie była w pełni ugruntowana.
Osiągnąwszy stan względnej stabilizacji w stosunkach międzynarodowych oraz ugruntowawszy swą władzę na całym obszarze Egiptu, mógł zająć się działalnością wewnątrzpaństwową. Podobnie jak jego poprzednicy dążył do wzmocnienia swej władzy przez poparcie kościoła. Budował świątynie w głównych miastach i ośrodkach religijnych Egiptu. W Tebaidzie, w obrębie świątyń w Luksorze, Karnaku oraz kompleksu świątyń w Medinet Habu. W Karnaku wzniósł budowlę zwaną „Skarbcem Szabaki” oraz powiększył wejście do świątyni Ptaha. Prace budowlane prowadzono także w Abydos, Denderze, Esna i Edfu. W Medinet Habu rozbudował świątynię z czasów XVIII dynastii, a jego siostra – Amenardis I zbudowała kaplicę w okręgu świątynnym. Na obszarze Delty jego działalność skupiała się głównie w Athribis oraz Memfis, doceniając ogromne znaczenie tej odwiecznej stolicy państwa i jej patrona Ptaha. Odnaleziono również ślady jego działalności w Serapeum, gdzie odnaleziono trzy stele z jego imieniem, datowane na 14. i 15. rok panowania. Z inicjatywy Szabaki reaktywowano stanowisko arcykapłana Amona, a funkcję tę objął jeden z jego synów. Sprawował on jedynie ograniczoną władzę duchowną, a rzeczywista władza pozostawała nadal w rękach Amenardis – boskiej małżonki Amona.
Dzięki swym działaniom militarnym, wzorowaniu się na swym poprzedniku, poszanowaniu tradycji i głębokiej wierze Szabaka uchodził za władcę prawego i bogobojnego, który skonsolidował państwo i przywrócił władzę centralną. Wobec największego zagrożenia dla Egiptu, jakim była wówczas Asyria, prowadził politykę ostrożną i polegającą na ustępstwach, za cenę, których zdołał jednak uchronić Egipt przed nowa wojną. Panowanie jego ugruntowało władzę królów kuszyckich na znacznej części obszaru Egiptu. Jedynie w Delcie nadal dochodziło do rywalizacji lokalnych władców libijskich. Szabaka rozkazał, podobnie jak jego poprzednik – Pianchi, wznieść swoją piramidę w Kurru, nieopodal Napaty9. Po 14 latach panoania Szabaka zmarł.
Kolejnymi władcami na tronie egipskim byli dwaj synowie Pije, Szebitku (Szabataka), panujący w latach 702-690 p.n.e. i Taharka, który panował od 690 do 664 roku p.n.e. Obaj ci władcy musieli bronić się przed ekspansją Asyrii. Z tego powodu Szebitku zaraz po bjęciu władzy przyłączył się do syryjsko-palestyńskiego sojuszu przeciwko Asyryjczykom. Sojusz ten poniósł jednak klęskę. W 701 roku p.n.e. król asyryjski Sanherib (705-681 p.n.e.) najechał na Palestynę i zwyciężył w bitwie w Górach Judzkich, w której brały udział także wojska egipskie. Asyryjczycy zajęli i częściowo zburzyli miasta Timna, Ekron i Lachisz, natomiast zniszczeniu Jerozolimy zapobiegł król Judy Ezechiasz, płacąc Asyryjczykom trybut i odszkodowanie. Asyryjczycy planowali także inwazję na Egipt, która jednak nie doszła do skutu z powodu szerzącej się w asyryjskim wojski zarazy. Szebitku zmarł w młodym wieku i został pochowany w kuszyckim el-Kurru w piramidzie. Jego brat i następca otrzymał koronę „Obu Krajów”w Memfis10.
Brat Sza’ba’taki, Tefnacht, prawdopodobnie panował jako książę, władca Sais11 w latach 740-727 p.n.e. i później jako faraon w latach 727-719 p.n.e. Około roku 770 p.n.e w Sais ustanowiono stolicę wodzów libijskich Ma, której władcą był Osorkon. Jego silne rządy spowodowały rozszerzenie granic na zachód kosztem posiadłości innych plemion libijskich, na północ za Buto i na południe do Memfis. Około roku 740 p.n.e. władza przeszła w ręce księcia Tefnachta, który ogłosił się Wielkim Księciem Zachodu i Wielkim wodzem Libu. Od około 780 roku p.n.e władcy kuszyccy przesuwali granice swych posiadłości coraz dalej na północ, opanowując obszary całej Dolnej Nubii, aż po Asuan. Około roku 747/746 p.n.e władzę przejął syn Kaszty – Pianchi. Przez pierwsze dziesięć lat swego panowania podporządkował sobie cały obszar Górnego Egiptu, co najmniej do Teb, a być może jeszcze dalej na północ aż do Hermopolis i Herakleopolis. Ekspansja kuszytów zaczęła realnie zagrażać królestwom libijskim w Delcie. Wiodącą rolę wśród wszystkich władców Delty grał Tefnacht. Zjednoczył on pod swoim berłem cztery królestwa wodzów Ma: Królestwo Zachodnie, znajdujące się na zachód od damiettańskiej odnogi Nilu, królestwo z ośrodkiem władzy w Sebennytos i Busiris, królestwo ze stolicą w Mendes i królestwo znajdujące się na południe od peluzyjskiej odnogi Nilu, z ośrodkiem w Pi-Soped. Do koalicji Tefnachta przyłączyły się także królestwo z Athribis i Tanis, podległe Osorkonowi IV i państwo Iuputa II z Leontopolis. Zjednoczone siły Tefnachta rozpoczęły marsz bojowy na południe, zajmując Memfis, Herakleopolis, a następnie oblegając Hermopolis. Wiele miast poddawało się władzy Tefnachta bez jakiegokolwiek oporu. Reakcją Pianchiego było natychmiastowe wysłanie swych wojsk na spotkanie wroga. Był to początek wojny, która zapoczątkowała nowy etap w dziejach Egiptu – ekspansję kuszycką mającą na celu opanowanie całego obszaru Górnego i Dolnego Egiptu oraz zjednoczenie władzy w jednym ręku. W 21. roku panowania Pianchi osobiście wyruszył przeciwko Tefnachtowi. Hermopolis, pozostające pod władzą Nimlota III zostało zdobyte, a władca Herakleopolis Pefczauauibastet poddał się, składając hołd władcy kuszyckiemu. Tefnacht zmuszony do odwrotu wycofywał swe wojska na północ. Pianchi podążając w ślad za nimi zdobył twierdzę, strzegącą drogi do Fajum, a Mejdum i Liszt poddały się. Wojska koalicji Tefnachta zamknęły się w Memfis. W wyniku oblężenia twierdza wkrótce padła. Tefnacht wraz z resztkami wiernych sobie oddziałów zdołał ukryć się pośród bagien Delty. Po upadku Memfis i praktycznym rozbiciu koalicji, wszyscy władcy królestw Delty złożyli hołd Pianchiemu, który założył swą główna kwaterę w Athribis. Wkrótce przybył tam również Tefnacht aby złożyć hołd zwycięzcy. Pianchi, zabrawszy ze sobą ogromne łupy, powrócił najpierw do Teb – gdzie odbyły się wielkie uroczystości dla uczczenia zwycięstwa – a potem do Napaty, swej rodzimej stolicy. Wkrótce Tefnacht na powrót objął władzę nad ziemiami i królestwami, którymi władał przed wojną z Pianchim. Powstrzymał się jedynie przed ekspansją na południe, uważając się jedynie za prawowitego dziedzica faraonów władających Tebaidą. Wkrótce podjął działania zmierzające do obrony Delty przed zagrożeniem ze wschodu, przeciw zaborczym planom Asyrii, groźba inwazji ze strony której stawała się coraz bardziej realna. W tym celu zawarł – jak się wydaje iluzoryczny – sojusz z władcą Izraela, Ozeaszem. Następcą Tefnachta na tronie w Sais został jego syn Bakenrenef.
Szabataka (lub Szabako lub Szebitku – imiona kuszyckie) początkowo jako władca kuszycki rezydował w Napacie, po przejęciu władzy w Egipcie (rządził w latach 700-690 p.n.e.) przeniósł swą siedzibę do Teb. Państwo egipskie, zbyt rozległe i zbyt głęboko podzielone potrzebowało więcej niż jednego władcy aby nad nim zapanować. [To zdanie powtarzam za Wikipedią. Moim zdaniem, przyczyną podziału były konflikty dynastyczne wewnąytrz rodziny panującej. ?] Zdający sobie z tego sprawę Szabataka, wezwał z Napaty swego młodszego brata Taharkę. Był on całkowitym przeciwieństwem swego starszego brata. Silny i energiczny Taharka, wykazywał wybitne zdolności przywódcze i dowódcze, przybył do Egiptu na czele doborowych jednostek kuszyckich. Szabataka powierzył mu wkrótce sprawowanie części władzy oraz obarczał coraz to bardziej odpowiedzialnymi zadaniami. Mając do pomocy młodego, zdolnego brata – doskonałego dowódcę wojskowego, Szabataka prowadził wobec Asyrii politykę nieustępliwą i bardziej agresywną niż jego poprzednik.
Asyria po rozbiciu koalicji palestyńskiej w latach panowania Szabaki, uwikłana w walki z Urartu znalazła się w przełomowym okresie zmiany na tronie. Po śmierci Sargona II władzę objął jego syn Sennacherib, dążący do całkowitego podporządkowania sobie królestwa Judy. Korzystając z przełomowego okresu zmian władzy w Asyrii, w Palestynie doszło do powstania koalicji palastyńsko-fenickiej, do której przystąpiły: Sydon, rządzony przez Lule, Askalon, rządzony przez Sidka oraz Juda pod rządami Ezechiasza. Koalicjańci wystosowali do Szabataki apel o wsparcie militarne ich działań, a ten w przychylnej odpowiedzi wysłał do Palestyny korpus ekspedycyjny pod dowództwem Taharki. W wyniku działań militarnych podjętych przez Sennacheriba zdobyto Sydon i armia asyryjska pomaszerował dalej w kierunku Askalon. Miasto wkrótce zostało zdobyte, a jego władca został zesłany do Asyrii. Do walnej bitwy wojsk koalicji z armią Sennacheriba doszło pod Elteka, na północ od Aszdod, gdzie wojska koalicji poniosły klęskę. Po bitwie siły asyryjskie skierowały się na wschód i południe w kierunku Lakisz, gdzie Sennacherib część armii wysłał dalej na wschód i północ w kierunku Jerozolimy, a sam z częścią armii pozostał w jego okolicy. W tym czasie pod Jerozolimą rozpoczęto oblężenie i wkrótce pod wpływem działań militarnych i namów posłów asyryjskich miasto zostało poddane. Korpus Taharki tymczasem podążał na północ w kierunku Lakisz. Wojska Sennacheriba oraz część armii spod Jerozolimy wyruszyła na spotkanie Egipcjan. Wobec klęski koalicji oraz, prawdopodobnie znacznej przewagi wroga, Taharka zdecydował się na odwrót, unikając walnej bitwy. Być może wojska asyryjskie podążyły za korpusem Taharki i do potyczki doszło w okolicach Peluzjum. Do spotkania głównych sił egipskich z armią Sennacheriba jednak nie doszło, gdyż ten niespodziewanie wycofał swa armię. Być może powodem były niepokoje w Babilonii lub, jak podaje Biblia, zaraza, która zdziesiątkowała armię asyryjską. Resztki tej armii wycofały się do Asyrii. Pomimo swego osłabienia, Sennacherib zdołał podporządkować sobie Judę i wymusić na niej ogromny haracz12. Po powrocie do Egiptu Taharki, Szabataka nie odgrywał już znaczącej roli w państwie. Podporządkowany woli brata, pozostawał jedynie władcą tytularnym13.
Taharka rezydował początkowo w Tebach, a następnie w Memfis i Tanis. Był młodszym synem Pianchiego i królewskiej małżonki Abale, młodszym bratem Sza’ba’taki i jego następcą na tronie kuszyckim oraz tronie faraonów, ojcem Atlanersa, założyciela dynastii rodzimych władców napatańskich. Samodzielną władzę w Egipcie sprawował w latach 690-664 p.n.e., jednakże można go uważać za władcę już od początkowych lat panowania Szabataki14. Po śmierci Szabatami przeniósł ośrodek władzy do Memfis, zdając sobie sprawę z tego, iż jedynie stamtąd może skutecznie przeciwstawić się narastającemu zagrożeniu ze strony Asyrii. Władzę w Tebach pozostawił swemu zaufanemu krewnemu – Montuemhatowi, który posiadał jedynie tytularną godność kapłana i czwartego proroka Amona, a w rzeczywistości sprawował funkcję gubernatora Górnego Egiptu i burmistrza Teb oraz swej siostrze Szepenupet II, boskiej małżonce Amona, która sprawowała władzę duchowną. Po objęciu władzy całą swą energię Taharka skierował na unormowanie spraw administracyjnych i gospodarczych kraju. Okazał się doskonałym organizatorem i sprawnym wykonawcą podjętych planów, co wkrótce zaowocowało osiągnięciem względnej stabilizacji w Górnym Egipcie. Efektem tego był szeroki program budowlany realizowany głównie w Karnaku – uchodzi za jednego z głównych autorów przebudowy – i Medinet Habu oraz wielu ośrodkach kultu w Górnym Egipcie i Nubii, m.in. w Napacie, gdzie rozbudował świątynię Amona, w Meroe, Kawa, Semna, Kasr Ibrim, Buhen, Faras oraz na File, ale również w Delcie w Athribis.
O ile sytuacja w Górnym Egipcie osiągnęła stan względnej stabilizacji, charakteryzujący się zjednoczeniem i wzmocnieniem władzy oraz rozwojem gospodarczym, o tyle w północnej części Egiptu nadal była niezwykle skomplikowana głównie za przyczyną rozbicia dzielnicowego – podziału władzy oraz roszczeniami do władzy licznych rodów książęcych oraz nieustannym zagrożeniem ze strony Asyrii.
W czasie panowania Szabataki, Taharka będąc współwładcą oraz głównodowodzącym sił egipskich toczył walki z władcą asyryjskim Sennacheribem na terenach Judy i Palestyny. W wyniku tych walk i wycofaniu się Taharki, wojska asyryjskie bezpośrednio zagroziły Egiptowi, stając u jego granic. Jednakże nie doszło do ostatecznego rozstrzygnięcia, gdyż armia asyryjska odstąpiła od granic Egiptu i wycofała się do Asyrii. W roku 681 p.n.e. Sennacherib został zamordowany przez dwóch ze swoich synów, a tron po nim objął jego najmłodszy syn Asarhaddon. Jego panowaniu przyświecały dwa cele. Po pierwsze podporządkowanie i uspokojenie Babilonii. Po wtóre zdobycie Egiptu. Aby pokonać Taharkę postanowił wykorzystać rozbicie władzy i skłócenie rodów książęcych z terenów Delty oraz, jak sądził, powszechną w Egipcie niechęć do Kuszytów. W 679 roku p.n.e. wojska asyryjskie zdobyły graniczne miasto Arza, niegdyś zdobyte i później utracone przez Sennacheriba. Aby zatrzymać siły asyryjskie, Taharka wzniecał i wspierał wszelkie działania antyasyryjskie w Palestynie, Syrii i Fenicji. W 677 roku p.n.e. doszło do antyasyryjskiego bunt w Sydonie. Promotorem powstania był, prawdopodobnie, Tharaka, który po uporządkowaniu sytuacji w Egipcie dążył prawdopodobnie do siłowego rozwiązania zagrożenia asyryjskiego lub wiedząc o asyryjskich planach inwazji próbował w ten sposób im przeciwdziałać. Zlikwidowanie buntu zajęło Asarhaddonowi aż około trzech lat. Król Asyrii, związany dodatkowo walkami ze Scytami i Kimmerami musiał czasowo zaniechać odwetowej wyprawy na Egipt. W 671 roku p.n.e władca asyryjski zdecydował się jednak rozpocząć inwazję. Po zdobyciu Tyru przez Synaj i Wadi Tumilat doszedł do Memfis. Zdobył miasto, a wraz z nim skarbiec i harem Taharki. Następnie opanował całą Deltę. Taharka uciekł do Teb lub jeszcze dalej na południe. Asarhadon powrócił jednak do Asyrii, ogłaszając się wcześnie królem Egiptu. Około roku 669 p.n.e. ponownie najechał Egipt na wieść o buncie książąt wznieconym przez Taharkę, w czasie tej wyprawy jednak zmarł. Dopiero kilka lat później, w 666 roku p.n.e., jego następca Assurbanipal wkroczył do Memfis i zmusił Taharkę do ponownej ucieczki do Teb. W pogoni za Taharką wojska asyryjskie dotarły do Teb. By uchronić miasto przed zniszczeniem, bliska małżonka Amona Szepenupet II wypłaciła władcy Asyrii olbrzymi trybut15.
Wykorzystał w tym celu ludy arabskie zamieszkałe w okolicach Morza Martwego, a w zamian za pomoc, chcąc uzyskać przynajmniej ich neutralność, dokonał zwrotu zdobyczy zagarniętych niegdyś przez jego ojca Sennacheriba. Do spotkania sił Taharki i Asarhaddona doszło w okolicach Askalon. Wybuchł tam bunt antyasyryjski. Ponadto w samej Asyrii wybuchły zamieszki. W wyniku starcia oraz trudnej sytuacji wewnętrznej w państwie, wojska asyryjskie zmuszone były cofnąć się. Pierwszą batalię wygrał Taharka. Wkrótce jednak władca asyryjski miał ponownie uderzyć na Egipt znacznie większymi siłami.
Po wygranej batalii z Asarhaddonem, Taharka niezmiennie wspierał wszelkie działania zmierzające do osłabienia Asyrii i odbudowy wpływów egipskich w Syrii, Fenicji i Palestynie. Jak się wydaje dążył do odbudowy imperium i przywrócenia mocarstwowej roli Egiptu we wschodniej części basenu Morza Śródziemnego. Realizując ten cel stworzył koalicję antyasyryjską, wspierając najmniejsze nawet przejawy działań korzystnych dla realizacji swych planów. Jednakże Asarhaddon po opanowaniu niepokojów wewnętrznych powrócił do planów zdobycia Egiptu. Okazało się jasne, iż nie osiągnie swych celów bez pokonania królestw w Syropalestynie i zlikwidowania wpływu Taharki w tym rejonie. Około 671 roku p.n.e. wojska asyryjskie ponownie wyruszyły na podbój Egiptu. Wkrótce opanowały i zdobyły Tyr i Gazę i zajęły całą niemal Cylicję i Palestynę, a następnie przeszły przez Synaj i stanęły u granic Egiptu. Szybko pokonawszy graniczne garnizony egipskie, po dwutygodniowej kampanii obległy Memfis, które wkrótce zostało zdobyte, splądrowane i zrujnowane. Po upadku Memfis w krótkim czasie cały obszar Delty został opanowany przez najeźdźców, a książęta licznych państewek złożyli hołd Asarhaddonowi. Wobec znacznej przewagi wroga i następujących po sobie porażek, Taharka zmuszony był wycofać swoje siły na południe do Teb. Wkrótce jednak i tu dosięgnęły go wojska asyryjskie rozpoczynając oblężenie miasta. Stąd także Taharka zmuszony był wycofać się na głębokie zaplecze, aż do swej macierzystej Napaty.
Teby jednak nie zostały zdobyte, gdyż pozostawieni bez asyryjskiego nadzoru książęta Delty wszczęli spiski, dążąc do ponownego uzyskania swych wpływów sprzed inwazji. Na wieść o tym Asarhaddon zarządził odwrót. Bunt książąt został stłumiony. Wielu z nich zostało odesłanych do Niwy i tam starconych. Z życiem uszedł jedynie książę Sais imieniem Necho, którego Assurbanipal wraz z bogatymi darami odesłał do Egiptu jako namiestnika Sais i Memfis. Syn Necho, Psametyk, otrzymuje we władanie księstwo Athribis16.
Sam władca oraz znaczne siły asyryjskie nie mogli jednak pozostawać długo poza swym krajem, trapionym nadal niepokojami wewnętrznymi oraz nieustannie zagrożonym przez azjatyckie plemiona z północy. Asarhaddon dokonał zmian personalnych na kluczowych stanowiskach, głównie wśród władców państewek w Delcie. Pozostawił nieliczne garnizony wojskowe pod nadzorem swych zaufanych namiestników, i opuścił Egipt. Taharka w praktyce niepokonany, stopniowo odbudowywał swe zwierzchnictwo, (wzniecając bunt nomarchow przeciwko Asyryjczykom), nad Górnym Egiptem, wypierając garnizony asyryjskie, prąc coraz dalej na północ. Po wycofaniu się głównych sił asyryjskich wszczął bunty przeciw okupantom. Około 669 roku p.n.e. odzyskał Memfis i przywrócił swe zwierzchnictwo nad państewkami książąt Delty. Na wieść o tym, Asarhaddon ponownie zabrał wielką armię i wyruszył na Egipt. W czasie trwania tej wyprawy, w 668 roku p.n.e., w drodze do Egiptu, w Harannie zachorował i zmarł. Okazał się jednak zapobiegliwym władcą, który zadbał o podział władzy w swym państwie. Ustalił, iż władzę w Asyrii obejmie jeden z jego synów – Assurbanipal, a w Babilonii drugi – Szamaszszumukin. Wola jego została uszanowana i przejęcie władzy odbyło się bez niepokojów wewnętrznych.
Po objęciu władzy Assurbanipal kontynuował politykę swego ojca wobec Egiptu, starając się utrzymać dotychczasowe zdobycze oraz rozszerzać panowanie asyryjskie nad Nilem. W tym celu w 667 roku p.n.e. wyruszył do Egiptu z wielką armią, w skład, której oprócz asyryjskiego trzonu wchodzili również mieszkańcy Fenicji, Syrii, Cypru oraz niechętni Kuszytom Egipcjanie, pochodzący z księstw Delty. Po krótkim oblężeniu Memfis miasto upadło, a Taharka po raz wtóry zmuszony był je opuścić i schronić się w Tebach. Armia asyryjska wkrótce jednak dotarła i tu, oblegając miasto. W czasie swego pochodu przez Egipt, Assurbanipal obsadził wszelkie stanowiska administracyjne nowymi ludźmi w miejsce zbiegłych urzędników, mianowanych przez jego ojca. Lokalni władcy księstw Delty tym razem pozostali wierni Taharce, jednakże nie odważyli się otwarcie wystąpić przeciwko Asyryjczykom. Uczynili to dopiero, gdy armia Assurbanipala znajdowała się daleko na południu, oblegając Teby w 666 roku p.n.e. Doszło wtedy w Delcie do wybuch powstania przeciw asyryjskiemu okupantowi. Zmusiło to Assurbanipala do odstąpienia spod Teb i powrotu na północ. Armia asyryjska szybko i z całą bezwzględnością, niezwykle krwawo stłumiła powstanie, karząc wielu uczestników spisku śmiercią oraz wielu wywożąc do stolicy Asyrii – Niniwy. Niezwykły zmysł polityczny, jakim obdarzony był Assurbanipal kazał mu kilku przywódcom spisku darować życie oraz wykorzystać ich do realizacji swych planów podporządkowania Egiptu. Jednym z nich był Necho, który wraz z rodziną został uprowadzony do Asyrii. Wkrótce został odesłany z powrotem do Delty i tam ustanowiony władcą Sais, a jego syn Psametych władcą Athribis. Obaj stali się założycielami nowej, XXVI dynastii, będąc jednocześnie narzędziem w rękach władcy asyryjskiego. W czasie oblężenia Teb, Taharka zdołał wydostać się z miasta i wycofał się daleko na południe do rodzimej Napaty17. Nigdy już nie powrócił do Egiptu, rezygnując z dalszej władzy. Umarł około 663 roku p.n.e.18. Jego następcą w Egipcie został jego bratanek Tanutamon, syn Szabataki i królowej Kalhat. Tanutamon – władca kuszycki rezydujący w Napacie, oraz faraon rezydujący w Tebach. Był synem Szabataki i królowej Kalhat, następcą Taharki na tronie kuszyckim oraz tronie faraonów. Po wycofaniu się Taharki do Napaty i później po jego śmierci w 664 roku p.n.e., sytuacja w Egipcie uległa znacznej komplikacji. Lokalni władcy księstw Delty zostali surowo ukarani przez Asyryjczyków – pojmani i wywiezieni do Niniwy. Tam zostali skarceni i zmuszeni do ukorzenia się przed Assurbanipalem. Darowano im życie i odesłano do swych rodzimych księstw. Nie odważyli się już popierać Taharki, a po jego śmierci nie poparli nowego faraona. Było to przyczyną wyprawy wojennej, jaką Tanutamon podjął w pierwszym roku swego panowania. Wojska egipskie dotarły wkrótce do Memfis, zdobywając je. Faraon bezpardonowo rozprawił się z przywódcami buntu, jaki wybuchł na wieść o wyprawie Tanutamona. Pod wpływem tych wydarzeń wielu spośród przywódców buntu, z obawy o własne życie poddało się Tanutamonowi, składając mu hołd. Ten zaś okazał im łaskę i odesłał do ich ziem. Prawdopodobnie w czasie walk, w jednej z potyczek zginął Necho. Pozostali, wierni Asyrii, książęta wycofali się i zamknęli w swych twierdzach, ukrytych wśród bagien Delty, czekając na reakcję Assurbanipala. W 663 roku p.n.e. armia asyryjska ponownie uderzyła na Egipt. Tym razem kampania postępowała niezwykle szybko. Wkrótce wojska Assurbanipala dotarły do Teb, zdobyły je, doszczętnie niszcząc i pustosząc miasto. Teby już nigdy nie podniosły się z upadku jaki zgotował im Assurbanipal. Tanutamon, utraciwszy wiarę w zwycięstwo, zrezygnował z władzy i uszedł do Napaty. Przez kilka następnych lat panował w niej jako władca Kusz. Jego następcą w Napacie został syn Taharki Atlanersa, pierwszy władca nowej dynastii, władającej już jedynie w Kusz. Z biegiem lat jego następcy stopniowo zatracili egipski charakter, nie wywierając żadnego wpływu na dalsze dzieje Egiptu. Również na wskroś egipska Napata także utraciła swe dawne znaczenie na rzecz Meroe, które zostało nową stolicą.
Władca ten ponownie toczył walkę z Asyrią, którą przegrał. Assurbanipal, ścigając Tanutamona aż do I katarakty, tym razem zniszczył i ograbił Teby. Tanutamon był ostatnim władcą XXV dynastii.
W tzw. Trzecim Okresie Przejściowym (ok. 1085–664 roku p.n.e.) dostrzegamy brak nie tylko ciągłości dynastycznej, terytorialnej, administracyjnej i wojskowej, ale nawet nie było wówczas ciągłości politycznej. Na terytoriach historycznego Egiptu istniało jedno państwo, dwa państwa, a nawet wiele wzajemnie niezależnych ośrodków państwowych, w niektórych z nich władzę sprawowali obcy monarchowie – dynastie kuszycka i libijska.
1 Imię egipskie władców XXV dynastii, nubijskiej (kuszyckiej) (751-656 r. p.n.e.): Pianchi; Szabaka; Szabataka; Taharka; Tanutamon.
2 XXV dynastia – dynastia władców starożytnego Egiptu, wywodzących się z Nubii, rezydujących najpierw w Napacie, potem w Tebach, Memfis i Tanis, władających Egiptem w latach 746-655 p.n.e.
3 Przez wiele wieków Nubia, podbita przez Egipt, związana była ściśle z tym państwem. Oficjalnym językiem był egipski, a kolejni faraonowie wznosili na jej terytorium świątynie poświęcone bogom Egiptu. Władzę sprawowali wicekrólowie mianowani przez faraonów. W Napacie wzniesiono świątynię Amona-Re według klasycznych, egipskich zasad, a jej wystrój stanowiły sceny, przedstawiające wielowiekową tradycję faraońską, zgodną z ikonografią i rytuałami. W czasach libijskiego rozbicia dzielnicowego, gdy Egipt rozpadł się na liczne księstwa, których władcy świeccy i duchowni, rościli sobie prawa do dziedziczenia władzy i starożytnej tradycji faraonów, władcy Nubii, oddzieleni od Egiptu zyskali pełną niezależność i stopniowo umacniali swą władzę sięgając swymi wpływami na terytorium Egiptu.
4 Był ojcem Pianchiego, Szabaki, Abary, Peksater oraz Amenardis I.
5 Praca zbiorowa, 2005, Wielka Historia Świata, Praca zbiorowa, 2005, t. 3, Polskie Media Amer.Com, s. 68.
6Amon z Napaty dał mi władzę nad wszystkimi krajami. Ten, któremu powiem: „Bądź królem!”, staje się nim, a ten któremu powiem: „Nie będziesz królem!”, nie jest nim. Amon z Teb dał mi władzę nad Egiptem, tak że ten, komu powiem: „Będziesz koronowany!”, koronuje się, a ten komu powiem:”Nie będziesz koronowany!”, nie jest koronowany. Każdy, nad kim roztaczam opiekę, nie boi się, że jego miasto będzie zdobyte, w każdym razie przeze mnie. Bogowie czynią królów i ludzie czynię królów; mnie zaś uczynił Amon.
7 Został pochowany w Kurru, około osiem kilometrów na południe od Napaty, pomiędzy grobami swych przodków. Był pierwszym władcą nubijskim, który kazał wybudować nad swym grobem piramidę. Długość boku podstawy wynosiła 12 metrów, a kąt nachylenia boków 68°. Obecnie piramida ta, całkowicie zniszczona, przypomina jedynie stertę bloków skalnych i kamieni. Wraz z władcą pochowano jego ulubione wierzchowce.
8 Mówi o tym tekst na skarabeuszu kommemoratywnym, znajdującym się obecnie w Muzeum w Toronto.
9 Długość jej boków wynosiła 12 metrów, a kąt nachylenia ścian 68°. Pod jej częścią naziemną, znajdował się wykop i odkryte schody oraz dalej krótki tunel, na końcu, którego znajdowała się komora grobowa, wykuta w skalnym podłożu. Kaplica grobowa wzniesiona została bezpośrednio nad schodami po wschodniej stronie piramidy. Władcę pochowano wraz z jego ulubionymi wierzchowcami, a tunel i schody, po pogrzebie, zasypano gruzem i rumoszem skalnym.
10 Por.: M. Marciniak, dz. cyt., s. 272-273.
11 Około roku 770 p.n.e w Sais ustanowiono stolicę wodzów libijskich Ma, której władcą był Osorkon. Jego silne rządy spowodowały rozszerzenie granic na zachód kosztem posiadłości innych plemion libijskich, na północ za Buto i na południe do Memfis. Około roku 740 p.n.e. władza przeszła w ręce księcia Tefnachta, który ogłosił się Wielkim Księciem Zachodu i Wielkim wodzem Libu. Następcą Tefnachta na tronie w Sais został jego syn Bakenrenef. W różnych częściach Egiptu władzę wówczas sprawowali: Osorkon IV – w Tanis, a po nim jego następca Szeszonk V.
12 Wkrótce później Sanacheryb został zamordowany przez swoją rodzinę, być może w wyniku wojny domowej w Niniwie.
13 Szabataka został pochowany w piramidzie, zbudowanej pośród grobów przodków i swych poprzedników, w Kurru, nieopodal Napaty. Wraz z władcą pochowano osiem spośród jego rumaków. Zgodę na ceremonialny pogrzeb brata wyraził Taharka, czym zapewne potwierdził objęcie samodzielnej władzy po bracie.
Istnieją osądy, mówiące, iż obaj bracia byli współwładcami, a w ostatnich latach panowania Szabataka został całkowicie zdominowany przez swego brata. Według Manethona Szabataka został przez niego pozbawiony władzy i zamordowany.
14 Zdaniem Marka Marciniaka Taharka zasiadł na tronie w roku 689 p.n.e.,[Por.: M. Marciniak, Historia starożytnego Egiptu, [w:] Starożytny Egipt, pod red. Albertyny Szczudłowskiej, Warszawa 1978, s. 122.]
15 Por.: M. Marciniak, Egipt starożytny do najazdu perskiego, [w:] Historia Afryki. Do początku XIX wieku, pod red. Michała Tymowskiego, Wrocław 1996, s. 153.
16 Por.: M. Marciniak, Egipt starożytny do najazdu perskiego, [w:] Historia Afryki. Do początku XIX wieku, pod red. Michała Tymowskiego, Wrocław 1996, s. 153.
17 Por.: M. Marciniak, Egipt starożytny do najazdu perskiego, [w:] Historia Afryki. Do początku XIX wieku, pod red. Michała Tymowskiego, Wrocław 1996, s. 123.
18 Taharka przeniósł królewską nekropolę na zachodni brzeg Nilu, do Nuri. Jego piramida jest jedną z największych w całej nakropoli władców napatańskich. Stanowi rozwiniętą formę w stosunku do grobów poprzedników. Różnica polega na zamianie tunelu pod piramidą na niewielki przedsionek i zamianie niewielkiej komory grobowej, w poprzednich konstrukcjach, na dużą salę podzieloną na trzy nawy rzędami kamiennych filarów. Wokół obydwy pomieszczeń wykuto okólny korytarz połączony schodami z salą. Całość jednak stanowi konstrukcję nie odbiegającą zasadniczo od projektu wprowadzonego przez Szabakę. Istnieja poważne wątpliwości, czy Taharka kiedykolwiek spoczął w swej piramidzie w Nuri. Podczas wykopalisk, prowadzonych tu w latach 1916-1918 archeolodzy amerykańscy nie odnaleźli żadnych śladów pochówku. W innym miejscu, w Sedeinga, podczas wykopalisk prowadzonych tu w latach 1963-1965 archeolodzy prowadzący wykopaliska odsłonili z piasków inną niewielką piramidę o boku około 10 metrów. Rdzeń jej stanowiła lita skała i wypełnisko ze żwiru, całość zespalała okładzina z łupku o grubości dochodzącej miejscami do 1,8 metrów. Całość kompleksu otaczał mur z bramą wiodącą do wnętrza kompleksu od strony wschodniej. W pobliżu muru natrafiono na fragmentu kamiennych węgarów drzwi, na których widniały imiona Taharki oraz fragmenty jego płaskorzeźbionego wizerunku. We wnętrzu komory grobowej odkryto liczne fragmentu szkieletu, jak się wydaje, jednego człowieka. Sama tożsamość pochowanego stanowi nadal zagadkę, jak również – zakładając że był to Taharka – powód jego pochowania w tak znacznej odległości od grobów jego wszystkich przodków.
Piramidy nubijskie
Piramidy nubijskie zostały zbudowane przez władców starożytnych królestw kuszyckich. Obszar doliny Nilu znany jako Nubia , który leży na północy dzisiejszego Sudanu, był w starożytności miejscem trzech królestw kuszyckich. Stolicą pierwszego była Kerma (2500–1500 p.n.e.), drugiego Napata (1000–300 p.n.e.), trzeciego Meroe (300 pne-300 ne). Piramidy zbudowane są z granitu i piaskowca.
Pod silnym wpływem Egipcjan królowie nubijscy zbudowali własne piramidy 1000 lat po zmianie egipskich metod pochówku. W Nubii piramidy zbudowano po raz pierwszy w El Kurru w 751 pne. Piramidy w stylu nubijskim naśladowały formę egipskiej prywatnej piramidy rodzinnej elity, która była powszechna w okresie Nowego Państwa . [3] Obecnie stoi dwa razy więcej piramid nubijskich niż piramid egipskich. [1] Czterdzieści piramid zostało częściowo zburzonych przez włoskiego poszukiwacza skarbów Giuseppe Ferliniego w latach trzydziestych XIX wieku. [4] Piramidy nubijskie to aMiejsce światowego dziedzictwa UNESCO .
Piramidy nubijskie budowano przez kilkaset lat, aby służyły jako grobowce królów i królowych oraz bogatych mieszkańców Napaty i Meroe .
Pierwsze trzy stanowiska znajdują się wokół Napaty w Dolnej Nubii, w pobliżu współczesnego miasta Karima
Fizyczne proporcje piramid nubijskich znacznie różnią się od budowli egipskich : są zbudowane ze schodkowych ciągów poziomo ułożonych kamiennych bloków i mają około 6–30 metrów (20–98 stóp) wysokości, ale wznoszą się z dość małych śladów fundamentów, co powoduje wysokie, wąskie konstrukcje nachylone pod kątem około 70°. Większość oferuje również struktury świątynne przylegające do ich podstawy o unikalnych cechach kuszyckich. Dla porównania, piramidy egipskie o podobnej wysokości miały na ogół co najmniej pięciokrotnie większe ślady fundamentów i były nachylone pod kątem 40–50 °.
Grobowce wewnątrz piramid Nubii zostały splądrowane w starożytności. Płaskorzeźby zachowane w kaplicach grobowych ujawniają, że ich królewscy mieszkańcy byli mumifikowani , obrzucani biżuterią i chowani w drewnianych skrzyniach na mumię. W czasie ich eksploracji przez archeologów w XIX i XX wieku, w niektórych piramidach znaleziono pozostałości łuków, kołczanów ze strzałami, pierścieni łuczników , uprzęży dla koni, drewnianych skrzyń, mebli, ceramiki, kolorowego szkła, naczyń metalowych oraz wiele innych artefaktów świadczących o rozległym handlu meroickim z Egiptem i światem hellenistycznym.
Piramida wykopana w Meroe zawierała setki ciężkich przedmiotów, takich jak duże bloki ozdobione sztuką naskalną i 390 kamieni, z których składała się piramida. Krowa zakopana wraz z maścią do oczu została również odkopana na obszarze, który miał zostać zalany przez zaporę Meroë, podobnie jak dzwoniące skały, w które stukano, aby stworzyć melodyjny dźwięk.
W latach trzydziestych XIX wieku Giuseppe Ferlini przybył do Meroe w poszukiwaniu skarbów, dokonał nalotów i zburzył szereg piramid, które Frédéric Cailliaud znalazł „w dobrym stanie” zaledwie kilka lat wcześniej. W Wad ban Naqa zrównał z ziemią piramidę N6 kandake Amanishakheto, zaczynając od góry, aż w końcu znalazł jej skarb składający się z dziesiątek złotych i srebrnych elementów biżuterii. Ogólnie uważa się go za odpowiedzialnego za zniszczenie ponad 40 piramid.
Ferlini dokonał nalotu na piramidy Meroe w 1834 roku. By Fabrizio Demartis – cropped from https://www.flickr.com/photos/81919133@N00/48324720/in/set-962906/, CC BY-SA 2.0, https://commons.wikimedia.org/w/index.php?curid=352649
Po znalezieniu poszukiwanego skarbu Ferlini wrócił w 1836 roku do domu. Rok później sporządził sprawozdanie z wyprawy zawierające katalog swoich znalezisk, który został przetłumaczony na język francuski i wznowiony w 1838 r. Próbował sprzedać skarb, ale w tym czasie nikt nie wierzył że tak wysokiej jakości biżuterię można wytwarzać w Afryce Subsaharyjskiej . Jego znaleziska zostały ostatecznie sprzedane w Niemczech: część z nich kupił król Ludwik I Bawarski i znajdują się obecnie w Państwowym Muzeum Sztuki Egipskiej w Monachium, a pozostałe – za namową Karla Richarda Lepsiusa i Christiana Charlesa Josiasa von Bunsena– został kupiony przez Muzeum Egipskie w Berlinie, gdzie znajduje się do dziś.
George Reisner , archeolog z Harvardu, zbadał piramidy w Nuri i sporządził mapę ponad 80 królewskich pochówków kuszyckich w latach 1916–1919. Reisner zaczął badać komory grobowe, ale stwierdził, że zostały one zalane przez podnoszący się poziom wód gruntowych. Zrezygnował z dalszych wykopalisk, ponieważ uważał, że są zbyt niebezpieczne, prawdopodobnie dlatego, że zawalenie się klatki schodowej zabiło pięciu jego pracowników. Niektóre z jego odkryć zostały opublikowane w 1955 roku.
Badania finansowane przez National Geographic w latach 2015-2019 z wykorzystaniem sprzętu do nurkowania podwodnego i zdalnie sterowanych robotów.
The Pyramids of Nubia
Obraz wyróżniający: Piramidy królów nubijskich Aspelta (na pierwszym planie), Aramatle-qo i Amaninatakilebte w Nuri. By Vit Hassan – originally posted to Flickr as -Monuments-, CC BY-SA 2.0, https://commons.wikimedia.org/w/index.php?curid=63076711