Państwo zachodniej dynastii Zhou / Piotr Kotlarz

0
906

Dynastia Zhou (chiń.: 周; pinyin: zhōu; pol.: czou) rządząca na obszarze dzisiejszych Chin[1] w latach od ok. 1045 do 256 r. p.n.e.[2], po okresie Shang, a przed powstaniem cesarstwa Qin, była najdłużej panującą dynastią w historii tego obszaru, aczkolwiek realną władzę sprawowała tylko w pierwszym okresie tzw. Zachodniej Dynastii Zhou, tj. do 770 r. p.n.e. W drugim okresie, tzw. Wschodniej dynastii Zhou, jej rządy cechowała rosnąca rola feudałów, którzy w Okresie Wiosen i Jesieni doprowadzili do rozbicia dzielnicowego ich państwa na ponad 100 małych państewek. W końcowych latach panowania Zhou nasiliły się tendencje unifikacyjne, które doprowadziły do zjednoczenia Chin na drodze podboju przez państwo Qin. Słowo „unifikacyjne” jest tu jednak – moim zdaniem dyskusyjne. Jakże inaczej określałyby tę sytuację słowa tendencje imperialne, które doprowadziły do podboju wszystkich królestw przez państwo Qin. Podbój, a zjednoczenie to odrębne procesy.

Lud Zhou od XII wieku p.n.e. zamieszkiwał dolinę rzeki Wei[3]. Rządzony przez ród Ji przez ponad pięćset lat uznawał on zwierzchność królów Shang (ok. 1600 – 1045 p.n.e.). Legendarnym protoplastą rodu był Hou Ji (Książę proso[4]), pierwszym zaś historycznie udokumentowanym księciem był żyjący kilkanaście pokoleń (12) później książę Gu.

Następca Księcia Gu, Ji Li, zgodnie z Kroniką bambusową miał prowadzić wiele wypraw wojennych i ostatecznie zostać zabity przez króla (Wang) Shang Wen Dinga (ok. 1116 – 1107 p.n.e.), w jedenastym roku jego panowania. Ten incydent sugeruje, że król Shang stwierdził iż nie może dłużej tolerować niekontrolowanego wzrostu potęgi swojego wasala. Syn Ji Li, Cheng (późniejszy Król Wen (1099/1056 – 1050 p.n.e.), wziął za żonę shangowską księżniczkę, co oznaczało że pozostawał nominalnym poddanym króla Shang. Ta tradycja jest dobrze potwierdzona przez odnalezione w Zhouyuan napisy na kościach wróżebnych wskazujące iż w ramach kultu przodków uprawianego przez Zhou zmarli królowie Shang mieli pozycję wyższą od zmarłych władców Zhou. Wcześniej Cheng został wykupiony z niewoli Shang, do której trafił gdy został uwięziony przez króla Di Xina (1086 – 1045 p.n.e.).

Pierwszym władcą i założycielem chińskiej dynastii Zhou  był syn króla Wena, Król Wu (Wuwang, 周武王). Różne źródła podają, że zmarł w wieku 93, 54 lub 43 lat. Jego bratem był książę Zhou. Król Wu po wstąpieniu na tron zrealizował ostatnią wolę swojego ojca. Dzięki wsparciu wojska i urzędników znacznie umocnił swą władzę, co umożliwiło mu pokonanie dynastii Shang. W 1048 roku p.n.e. zaprosił na spotkanie okolicznych książąt, na które przybyło ponad 800 z nich. W 1045 roku p.n.e., widząc kryzys panującej dynastii, przypuścił wraz z innymi książętami atak rozgramiając armię Shang pod Muye. Na wieść o tym ostatni władca z dynastii Shang Di Xin, podpalił swój pałac, i zginął w płomieniach (1046 p.n.e.).

Po tym zwycięstwie nowy król, Wuwang, ustanowił wiele księstw, w których władali jego generałowie i bracia. Zmarł w 1043 roku p.n.e. Jego następcą został jego syn, Chengwang (Cheng, chiński: 周成王 Zhōu Chéng Wáng), który panował w latach 1042/1035-1006 p.n.e. Przejął tron zgodnie z zasadami sukcesji ustalonymi już przez jego dziada, a potwierdzonymi przez ojca.  Po śmierci króla Wuwanga nastąpił jednak kryzys dynastyczny. Cheng był najmłodszym synem i jego stryj Książę Zhou ogłosił, że Cheng jest zbyt młody, by przejąć pełnię władzy i mianował się regentem. Kwestia młodego wieku króla, a ponadto prawo księcia Zhou do regencji zakwestionowali  odsunięci od dziedziczenia starsi bracia Chenga: Guanshu Xian, Caishu Du i Huoshu Chu. Sprzymierzyli się oni z nominalnym władcą podbitych Shangów, Wu Gengiem i wszczęli wojnę przeciw uzurpacji Zhou. Wojny wewnątrzdynastyczne są niemal powszechnym zjawiskiem w monarchiach feudalnych. Ich przyczyną była nie tylko walka o władzę, ale też o dochody jakie przynosiły włości królewskie. Król Cheng, książę Zhou i jego brat przyrodni, Shao Gong, pobili powstańców i uderzyli dalej na wschód.

Po podboju wschodnich terenów, zwycięski triumwirat rozpoczął akcję kolonizacyjną (podbój) nowych ziem. W strategicznej dolinie prowadzącej do ziem Zhou, ustanowili wschodnią stolicę (Chengzhou, na miejscu współczesnego Luoyangu). Nowa baza na wschodzie, jak dowiodła rebelia braci króla Wu, była konieczna: siły Zhou straciły wiele czasu na ponowny przemarsz z położonych dalej na zachód, nad rzeką Wei pierwotnych terenów państwa Zhou i ponowny podbój ziem shangowskich.

Członkowie rodu cesarskiego ustanowili swe siedziby w strategicznie położonych miastach w dolinie Huang He. Bracia króla Chenga – Tangshu Yu i Ying Hou założyli państwa Jin i Ying; inny stryj Chenga, Kangshu Feng – państwo Wei. Syn księcia Zhou, Bo Qin, otrzymał ziemie dalej na wschód (Lu); komendant armii Zhou, Tai Gong Wang ustanowił Qi, a wspomniany Shao Gong – państwo Yan, chroniące północne rubieże Niziny Chińskiej. W późniejszych wiekach domeny te usamodzielniły się, rozpoczynając okres Walczących Królestw.

W późniejszych latach król Cheng, powołując się na mandat Niebios, przynależny mu z racji urodzenia, przy wsparciu Shao Gonga, skłonił księcia Zhou do udania się na polityczną emeryturę. Panowanie Chenga miało być stosunkowo spokojne i charakteryzować się łagodnością, cenioną przez późniejszych konfucjanistów.

W ciągu następnych dziesięcioleci władcy z dynastii Zhou dokonali całej serii podbojów, docierając do regionu Yantai na wschodzie, rzeki Liao na północnym wschodzie, północnego Shaanxi i Shanxi na północnym zachodzie oraz regionu środkowej Jangcy na południu.

Trzecim władcą z tej dynastii był Kang (chiński: 周康王, pinyin: Zhōu kāng wáng, 1020 p.n.e.–996 p.n.e.). Za jego czasów kraj rozwijał się pomyślnie. Król kontynuował imperialną politykę swojego ojca, w wyniku której powiększył terytorium państwa na północy i na zachodzie. Zwalczył także rebelię na wschodzie kraju.

Król Zhao (chiński: 周昭王, pinyin: Zhōu Zhāowáng), który rządził w latach 977/975-957 p.n.e., kontynuował politykę podbojów prowadzoną przez ojca zwracając się jednak na południe. Wyprawa przeciw państwu Chu jest wspomniana w wielu inskrypcjach na brązach, co pozwala domniemywać, że władca liczył na sukces. Zamiast tego poniósł pierwszą wielką porażkę w historii Zhou: w rzece Han miało utonąć „sześć armii” i sam król, co złamało potęgę militarną państwa. Król Zhao zwyciężył w pierwszej kampanii przeciwko Chu, jednak został pokonany w drugiej, przy czym tożsamość jego przeciwnika nie jest do końca jasna. Śmierć króla Zhao w rzece Han wraz z jego „Sześcioma Armiami” oznaczała koniec podbojów Zhou.

Moralistyczna wersja historii tego władcy mówi, że lubił on przyjemności i lekceważył politykę, przez co państwo podupadało. W szczególności lubił rzadkie rośliny i zwierzęta. Gdy emisariusz poinformował go, że w państwie Chu złapano rzadkiego ptaka, wybrał się tam na wyprawę. Gdy przekroczył rzekę Han, zdał sobie sprawę, że był to podstęp. Po stoczeniu kilku nierozstrzygniętych bitew z siłami Chu, wycofał się plądrując okolice. Podczas powtórnej przeprawy przez Han, jego statek zaczął przeciekać i zatonął, wraz z królem. Następcą został jego syn, Muwang.

Wraz z panowaniem Zhao kończy się epoka podbojów dynastii Zhou.  Od tej pory władza królewska stopniowo słabła, zaś coraz silniejsza stawała się pozycja posiadaczy nadań fengjian, których porównuje się czasami do zachodnich feudałów.

Ekspansja Zhou nie doprowadziła do powstania jakiegoś jednolitego imperium. Państwo Zhou składało się z szeregu enklaw złożonych z niewielkich państewek lub wręcz pojedynczych osad uznających zwierzchność króla Zhou, które były oddzielone od siebie lasami, mokradłami oraz być może terytoriami społeczności nie podlegających władzy Zhou. Ekspansja Zhou została zatrzymana przez grupy przynajmniej częściowo związane z południowym państwem Chu.

Władcy Zhou zdobyli władzę pokonując władców poprzedniej dynastii. Potrzebowali jednak i innej legitymizacji swej władzy. Nie mogli jak poprzednicy twierdzić, że otrzymali ją bezpośrednio od bogów, lub że  są ich następcami. Wprowadzono więc zasadę  „Mandatu Niebios”, według której każdy kolejny władca Państwa Środka, aby móc rządzić krajem, musi mieć poparcie Niebios. Według tej filozofii każdy sprawiedliwy, moralny i dbający o swój lud władca zasługuje na poparcie. Jednak dotyczy to nie tylko pojedynczego władcy, ale również całej dynastii. Dodatkowo Niebiosa mogą wycofać swój mandat, jeśli stwierdzą, że na tronie zasiada nieodpowiednia osoba.

Król Mu (chiński:  周穆王;  pinyin: zhōu mò wáng) znany jest ze swego zamiłowania do podróży. W ciągu swoich rządów odwiedzał m.in. kilkakrotnie Góry Kunlun. Za jego czasów dynastia była w swoim szczytowym okresie, a władca próbował poszerzyć wpływ państwa na wschód. Jego liczne podróże pozwoliły mu na kontakty z wieloma plemionami i włączenie ich pod władzę Zhou lub pozyskania wśród nich sojuszników do swych przyszłych wypraw. W szczytowym okresie ekspansji poprowadził ogromną armię przeciwko Quanrongom, którzy zamieszkiwali zachodnią część dzisiejszych Chin. Wyprawa ta nie przyniosła przypuszczalnie sukcesu. Władca chwali się, że przywiózł z niej tylko cztery białe wilki i cztery białe jelenie. Uważa się, że Mu wang dożył on aż 105 lat. Jego następcą został jego syn, Gong wang.

Król Gong (chiński: 周共王pinyin: zhōu gōng wáng) panował w latach 922-900 p.n.e.. W przeciwieństwie do niektórych swoich przodków, nie prowadził intensywnej polityki podbojów, kładąc w swej polityce nacisk na rozwój gospodarki i zwiększanie skarbu. Warto tu dodać, że właśnie z okresem panowania dynastii Zhou wiążą się początki księgowości w Chinach. Pierwotne historyczne wzmianki dotyczące tej dziedziny odnoszą się do tzw. księgowości trójfilarowej Ru-Chu, traktowanej jako sformalizowana i usystematyzowana postać metodyki księgowego ujęcia zdarzeń gospodarczych. Obszarem użycia tej formy księgowości pojedynczej było rachunkowe uchwycenie zmian w majątku Dynastii poprzez odzwierciedlenie korzyści, jakie jej skarb odnosił z tytułu osiąganych plonów, własności czy innych należących do niej bogactw. Pierwszą rozwiniętą metodą księgową, bazującą na idei księgowości podwójnej, była tzw. Księgowość Bramy Smoka (Longmen Zhang)[5].

To, że władca Gong wang rezygnował z polityki podbojów, nie oznacza jednak, że nie prowadził polityki agresji.  Według jednej z relacji zawartej w Kronikach Wielkiego Historyka, król Gong z Zhou zainicjował wojnę i zniszczył księstwo Mi. Kiedy przebywał w tym księstwie, zobaczył tam trzy niezwykle piękne kobiety i rozkazał panu Mi, aby je znalazł i wysłał do jego pałacu. Ale książę ten wziął trzy niezwykle piękne kobiety za swoje konkubiny, co irytowało króla Gong. Więc najechał to księstwo i skazał tego księcia na śmierć. Zapewne legenda ta jest pewnym uproszczeniem, wskazuje jednak na egoizm ówczesnych władców, kierowanie się przez nich w polityce osobistymi ambicjami i zachciankami.

Następcą Gong wanga został jego syn, Yiwang (Król Yih z Zhou szacunkowe daty panowania (899-892 p.n.e. lub 899-873 p.n.e.) Jego panowanie jest słabo udokumentowane. Pierwszy rok jego panowania potwierdza zaćmienie słońca 21 kwietnia 899 roku. Władza Yiwanga nie była zbyt silna. Według Sima Qiana  lokalni watażkowie nie zawsze płacili daninę na rzecz Zhou. Yi wang popadł ponadto w konflikt z państwem Qi, mordując tamtejszego księcia. W 879 p.n.e. zorganizował wyprawę przeciwko północno-wschodnim koczownikom (chiń. trad. 東夷; pinyin Dōngyí), zdobywając 1000 koni. Polityka podboju, grabieży służyła wzmocnieniu władzy monarchy. Mówi się, że przeniósł się ze stolicy do miejsca zwanego Huaili. To sugeruje, że został odsunięty od władzy przez swojego wuja, ale hipoteza ta jest podważana. Po nim (zgodnie z powyższą hipotezą) na tronie zasiadł jego wujek, król Xiao z Zhou , a po nim syn króla Yiha, król Yí z Zhou, który został „przywrócony przez wielu lordów”.    

System polityczny Zhou podlegał przekształceniu i w coraz większym stopniu prowadził do osłabienia polityczno-religijnej roli króla i powstawania wewnętrznego zróżnicowania w ramach elit. Wynikało to z kolejnych nadań, jakich na ich rzecz dokonywali kolejni władcy. Koniec ekspansji sprawił także, że król nie mógł już dokonywać nadań ziemi ciągle rozrastającym się elitom. Na nowo podbitych terytoriach i w ojczyźnie Zhou w dolinie rzeki Wei zaczęły wybuchać spory o ziemię. Podczas gdy sytuacja stawała się coraz trudniejsza, król Li (857/853 – 842/828 p.n.e.) dodatkowo wszedł w konflikt z rodami w królewskiej domenie, prawdopodobnie próbując przywrócić ekonomiczną potęgę rodu Ji nadwątloną nadaniami ziemi. To doprowadziło do rebelii, która w 842 p.n.e. zakończyła rządy wygnanego króla Li. Według innej wersji (chińskiej polityki historycznej) Król Li z Zhou był skorumpowanym i dekadenckim władcą. Aby zapłacić za swoje przyjemności i występki, król Li podniósł podatki i spowodował nieszczęście wśród swoich poddanych. Mówi się, że zabronił pospólstwu czerpania korzyści z komunalnych lasów i jezior oraz ustanowił nowe prawo, które pozwalało mu karać śmiercią każdego, kto ośmielił się mówić przeciwko niemu. Tyrańskie rządy króla Li wkrótce zmusiły do ​​buntu wielu chłopów i żołnierzy z całego regionu Chin Zhou. Li został wysłany na wygnanie w miejscu zwanym Zhi niedaleko Linfen (842 pne), jego syn został zabrany przez jednego z jego ministrów i ukryty.  Król Li zmarł na wygnaniu w 828 r. p.n.e.

Przez następne 14 lat krajem rządził regent Gong He (841-828 p.n.e.) dopóki w 827 p.n.e. tronu nie objął syn króla Li, Xuan ((chiński: 周宣王; pinyin: zhōu xūan wáng), 827/825 – 782 p.n.e.).

Podczas stosunkowo długiego panowania Xuan Wanga ród królewski częściowo odbudował autorytet władcy przenosząc część rodów z zachodu do regionu Nanyang, co z powrotem otworzyło Zhou drogę na Południe. Z kolei na północnym zachodzie udało mu się powstrzymać (prawdopodobnie w 823 p.n.e.) dwa najazdy koczowniczych ludów Xianyun (chiń. trad. 獫狁; Wade-Giles Hsien-yün) na zachodzie i innych nad rzeką Huai. Działania te ułatwiało  wspieranie nowo utworzonego państwa Qin. Zwycięskie walki z nasilającymi się atakami plemion koczowniczych, rozbudowana na jej potrzeby armia, przypuszczalnie przyczyniły się do ponownego wzmocnienia władzy królewskiej.  Stojąc na czele armii król mógł przywrócić swoje zwierzchnictwo wasalom. W dziewiątym roku panowania (818 p.n.e.?) Xuan Wang (Huan wang) zorganizował spotkanie książąt lennych.

Następcą Xuan Wanga został jego syn, Ju wang (781-771 r. p.n.e. Legenda mówi, że władca ten starał się zaimponować swojej ulubionej księżniczce Boasi, oszukując możnowładców, że władca znajduje się w niebezpieczeństwie. Przybyli do zamku lecz jedyne co znaleźli to Boasi, która wyśmiewała się z nich. Gdy niebezpieczeństwo naprawdę przyszło król znów zwołał możnowładców, jednak żaden nie przybył, ponieważ wszyscy myśleli, że jest to kolejny żart władcy.  To oczywiście tylko legenda. Władza Ju wanga była kwestionowana przez dawnego urzędnika jego ojca, Huangfu. Konflikt miał też charakter wewnątrzdynastyczny. W 779 p.n.e. konkubina o imieniu Bao Si weszła do pałacu i znalazła się w łaskach króla You. Urodziła mu syna o imieniu Bofu .  Król usunął królową Shen (申后) i następcę tronu Yijiu, ogłosił Baosi nową królowa i Bofu następcą tronu.

Na państwo Youwanga najechały ludy plemienia Cz’üan Żung, którymu pomocy udzielił hrabia Szen (ojciec porzuconej na korzyść konkubiny królowej). Walki z tym koczowniczym ludem zakończyły się klęską państwa (Czou) Zhou, tym bardziej, że walka Ju wanga z rebeliantami doprowadziła także do konfliktu z położonymi na północnym zachodzie państwami takimi jak Zeng i Zachodnie Shen. Ju wang został zabity a Boasi wzięto do niewoli. W 771 r. p.n.e. ludy koczownicze wraz z rebeliantami chińskimi (sprzymierzone siły Zeng, Zachodniego Shen i Xianyun) zdobyły stolicę państwa Zhou, Zongzhou, którą następnie splądrowano i spalono. Dostrzegamy tu kolejną przyczynę konfliktów jaką była przyjęta przez władców  poligamia, walki wewnątrzdynastyczne.

Syn Ju wanga, Czou, P’ing Wang  (rządził w latach 770-720 p.n.e.), przeniósł stolicę państwa do Lojangu (w 770 r. p.n.e.), nie udało mu się jednak odbudować autorytetu monarchii. Było to państwo lenne o słabej władzy centralnej. Terytorium domeny królewskiej ulegało nieustannemu pomniejszaniu aż ostatecznie zostało ograniczone do niewielkich posiadłości wokół stolicy. Monarcha pozbawiony został kontroli nad armią (lokalnymi armiami zarządzali książęta) i co za tym idzie władzy politycznej. Książęta nie dążyli jednak do całkowitej likwidacji władzy centralnej. Żaden z nich, samodzielnie, nie posiadał wystarczającej siły do przejęcia pełni władzy, powiązani byli z sobą więzami rodzinnymi, a przy tym obawiali się wzrostu wpływów poddanych. Król zachował swoje funkcje ceremonialne jako Władca Najwyższy, gdyż tylko „Syn Nieba” uważany był za właściwego dla spełniania niezbędnych obrządków religijnych. Religia była czynnikiem legitymizującym władzę monarchy i książąt. Jego następcą został jego wnuk, Huanwang (rządził w latach 719-697 p.n.e.), a później syn tegoż Zhuangwang.

Na zachodzie lineaż Guo ustanowił władzę młodszego syna króla You, Yuchena (od jego siedziby nazywanego królem Xie). Jednocześnie wygnany wcześniej na wschód prawowity następca króla You, Yi Jiu (król Ping (770 – 720 p.n.e.), korzystając ze wsparcia takich państw jak Jin i Zheng ustanowił swoją stolicę w Chengzhou[      

Był to koniec Zachodniej dynastii Zhou i początek Wschodniej dynastii Zhou. Nieco ponad trzystuletni okres panowania Zachodniej dynastii Zhou nie wystarczył do zbudowania trwałych zrębów państwowości, nie doszło też w tym czasie do nawet częściowego zatarcia różnic wewnątrzspołecznych. Przeciwnie, te były utrwalane. Wynikało to, moim zdaniem z nieustannej polityki podbojów i walk wewnątrzdynastycznych. Również dorobek kultury tego okresu jest stosunkowo skromny.

                                             Piotr Kotlarz

Obraz wyróżniający:  Brązowy zestaw ołtarzykowy z okresu Zachodniej dynastii Zhou. Zbiory Metropolitan Museum of Art. Autorstwa This file was donated to Wikimedia Commons as part of a project by the Metropolitan Museum of Art. See the Image and Data Resources Open Access Policy, CC0, https://commons.wikimedia.org/w/index.php?curid=57850734

Przypisy:

[1]    Konsekwentnie staram się unikać używać określenia dla tworów politycznych tej epoki nazw dzisiejszych państw. Te, bowiem, w kolejnych tysiącleciach ulegały zmianom.

[2]    Inne daty panowania tej dynastii: ok. 1100-771 p.n.e. lub 1122–256 p.n.e.[Guinness encyklopedia, s. 52.]

[3] Współczesna archeologia wiąże początki państwa Zhou z zachodnimi wyżynami wschodniego Gansu i zachodniego Shaanxi. To Książę Gu miał wyprowadzić Zhou z ich pierwotnej ojczyzny do doliny rzeki rzeki Wei i założyć ich pierwszą stolicę, Qiyi (dzis. stanowisko Zhouyuan), nieco na południe od góry Qi. Wcześniejsza aktywność Zhou była związana z miejscem zwanym Bin, położonym prawdopodobnie w górnym biegu północnego dopływu Wei, Jing. Ceramiczna tradycja obu dolin rzecznych jest bez wątpienia homogeniczna i wskazuje na kulturę materialną w ramach której Zhou zbudowali swoją potęgę. [Wikipedia, hasło: Dynastia Zhou.] Pojawiają się hipotezy, że dynastia Zhou, która przed obaleniem Shangów sprawowała władzę na terytoriach należących obecnie do prowincji Shaanxi, miała prototureckich przodków, a ludność jej państwa składała się w dużej mierze z plemion prototureckich i prototybetańskich. Hipotezy takie są trudne do udowodnienia, zapewne dochodziło do mieszania się różnych ludów, prześledzenie jednak tych migracji i wpływów jest prawie niemożliwe i właściwie nie wnosi do nauki żadnych istotnych informacji.

[4] Nazwa wywodzi się z tego, że według legendy to on dał początek uprawie tego zboża.

[5] Jacek Adamek, Rachunkowość a ideologia na przykładzie chińskiego modelu księgowości wzrostów i spadków, „Zeszyty Teoretyczne Rachunkowości”, tom 66 (122), SKwP, Warszawa 2012, s. 7–15.