Państwo Nowoasyryjskie (lata 883-612 r. p.n.e.) / Piotr Kotlarz

Ok końca XI wieku p.n.e. przez około dwa stulecia w północnej Mezopotamii dominowali Aramejczycy, nie tworząc jednak żadnego silnego organizmu politycznego. Długi proces wychodzenia Asyri z okresu słabości, lub jak piszą inni historycy kolejnego odrodzenia Asyrii[1], zaczął się za panowania Aszur-dana II (akad. Aššur-dān, tłum. „bóg Aszur jest potężny) syna i następca Tiglat-Pilsera II[2], który według asyryjskiej listy królów panować miał przez 23 lata ( 934-912 p.n.e.). W czasie swego panowania przeprowadził wiele kampanii przeciwko Aramejczykom na zachód od Tygrysu w północnej Mezopotamii, których napór na terytorium Asyrii w tym czasie znacznie osłabł. Na ziemiach ponownie zdobytych król podobnie jak jego poprzednicy sprowadzał osadników: Przyprowadziłem z powrotem wyczerpany lud asyryjski, który musiał opuścić swoje miasta i domy w obliczu nędzy, niedostatku i głodu, i udał się do innych krajów. Osadziłem ich w miastach i odpowiednich domach tam w pokoju. Zbudowałem pałace w różnych częściach mojego kraju. Kazałem zaprzęgać do pługa w różnych częściach mojego kraju i zebrałem więcej zboża niż kiedykolwiek przedtem.

Budowa państwa opierała się na bazie posiadanej siły zbrojnej. Władca ten sięgnął do poprzednich idei. Stworzył patrymonialną monarchię dynastyczną. Dzieło Aszur-dana II  kontynuował jego syn i następca Adadnirari, Adad-nirari II (sum. ^diškur.érin.táh; akad. Adad-nērārī, tłum. „bóg Adad jest moją pomocą”); według Asyryjskiej listy królów panować miał przez 21 lat. Jego rządy datowane są na lata 911-891 p.n.e. Wstąpił na tron w momencie, gdy Asyria była ograniczona zaledwie do ziem w dorzeczu Tygrysu i Małego Zabu[3]. Podejmował wyprawy na wschód i północny wschód przeciwko plemionom koczowników. Narzucił zwierzchność Asyrii w północnej Mezopotamii, podporządkował sobie tereny dawnego Mitanni (tzw. kraj Hanigalbat), zamieszkane przez Aramejczyków. Otoczył swoje państwo strefą podporządkowanych ziem, znajdując oparcie w pozycjach, które zdobyli jego poprzednicy. Wzmacniał panowanie na zdobytych terenach, zakładając w strategicznych miejscach – na przykład przy brodach rzecznych – asyryjskie ośrodki.

Warto zwrócić uwagę na specyfikę tych podbojów. Oddziały asyryjskie nigdy nie przechodziły przez ten sam obszar dwukrotnie chyba, że musiały stłumić bunt. Wynikało to przypuszczalnie z przyjętej wówczas logistyki wojen. Koszty aprowizacji armii ponosiła ludność miejscowa, a przejście armii powodowało tak wielkie jej wyniszczenie, że kolejny przemarsz był prawie niemożliwy. W ten sposób wprawdzie rozwijało się centrum imperium, ale jednocześnie następowało znaczące zniszczenie terenów zagarnianych.

W czasie przemarszu przez środkową Mezopotamię, Adadnirari, zniszczył kilka miast babilońskich, czym wymusił korzystny traktat z Babilonią, regulujący sprawę granicy asyryjsko-babilońskiej. Stoczył dwie zwycięskie wojny z babilońskim królem Szamasz-mudammiqiem, które powiększyły asyryjski stan posiadania o ziemie na wschód od Eufratu oraz o dwa miasta graniczne Hit i Zanku. Kolejna kampania przeciwko królowi Babilonii Nabu-szuma-ukinowi I zakończyła się zawarciem porozumienia gwarantującego pokój między obu państwami na okres, co najmniej 80 lat. Każdy z sygnatariuszy porozumienia poślubił córkę drugiego, aby przypieczętować zawarte porozumienie. Warto podkreślić ten fakt, gdyż zapewne przy ówczesnych prawach dziedziczenia władcy ci – zwłaszcza ich synowie z tych żon – zyskują prawa do następstwa tronu. Zapewne córkom wspomnianych władców towarzyszyły grupy służby, które na nowych dworach odgrywały znaczącą rolę. Prowadziło to również do stopniowej unifikacji kultury na tym obszarze. Z czasów Addadnirariego pochodzi Kanon eponimów, spis wysokich urzędników asyryjskich, który obok imienia i funkcji urzędnika notował ważniejsze wydarzenia danego roku, np. zaćmienia słońca, stanowiący ważne źródło historyczne, pomocne przy datowaniu.

Syn Addadnirariego, Tukulti-Ninurta II (akad. Tukultī-Ninurta, tłum. „W bogu Ninurcie jest moja ufność”) według listy królów panować miał przez 7 lat. Jego rządy datowane są na lata 890-884 p.n.e. Walczył z plemionami Nairi nad jeziorem Wan. Przeprowadził kilka wypraw przeciwko Babilonii docierając do Dur-Kurigalzu i Sippar. Jego ostatnia wyprawa wojenna skierowana była przeciwko plemionom Muszku (Frygom) w Azji Mniejszej. Odbudował umocnienia obronne miasta Aszur. Jak widać z powyższego czas panowania tego władcy, podobnie jak i jego poprzedników, był okresem nieustannych kampanii wojennych. Siła państwa opierała się głównie na jego armii.

Podobną politykę prowadził prawnuk Adadnirariego, Assurbanipal II, Aszurnasirpal II (akad. Aššur-nāṣir-apli, tłum. „bóg Aszur jest strażnikiem syna”),który panował latach 883-859 r. p.n.e. Uważany za najokrutniejszego spośród asyryjskich władców. Stworzył on imperium równie rozległe, jak za czasów Tiglatpilesara I.   

Assurbanipal II w czasie swego panowania, (według Asyryjskiej Listy królów panował 21 lat), przeprowadził wiele kampanii przeciwko Aramejczykom na zachód od Tygrysu w północnej Mezopotamii, których napór na Asyrię w tym czasie znacznie osłabł. Podejmowane przez niego rokroczne najazdy złamały opór sąsiednich krajów. Władca ten tytułował się panem czterech stron świata. Sam tytuł wskazywał tendencje ekspansjonistyczne. Przedsięwziął czternaście wypraw wojennych, w tym kilka skierowanych na północ do Anatolii, gdzie zbuntowały się przeciw niemu państwa wasalne. W czasie jednej z kampanii na zachodzie dotarł aż do Morza Śródziemnego, w którym rytualnie obmył swą broń, przyjmując prezenty od miast fenickich.  Król w czasie swych wypraw stosował bardzo surowe represje wobec nielojalnych i zbuntowanych miast oraz państw. Bezwzględnie karał pokonanych przeciwników urządzając pokazowe, masowe egzekucje (wbijanie na pal, obdzieranie żywcem ze skóry), celowo burząc miasta i deportując ludność. Okrutna polityka represji sprawiła, że większość podbitych miast i państw wolała płacić należne podatki i trybut niż narażać się na gniew i zemstę króla Asyrii. Wielu lokalnych władców, by wykazać swą lojalność, wysyłało swe córki do królewskiego haremu. Sukcesy militarne były możliwe dzięki wprowadzeniu przez Asyryjczyków – po raz pierwszy w dziejach wojen – nowego rodzaju wojsk – jazdy. Nową rezydencją władców i stolicą państwa było Kalach (Kalchu)[4]. W centrum stolicy powstał wielki pałac władcy, liczne świątynie, baraki dla wojska i dzielnice mieszkalne, które zasiedlano w dużej mierze ludnością deportowaną. O bogactwie władcy i przepychu nowej stolicy świadczyły parki i ogrody wypełnione egzotycznymi drzewami, kwiatami i zwierzętami. Tzw. Stela Bankietowa opisuje wielkie, trwające dziesięć dni przyjęcie wydane przez władcę dla niemal 70 tysięcy osób[5] z okazji ukończenia prac. Budowę stolicy umożliwiały olbrzymie dochody z podatków i trybutu, odbywało się to oczywiście kosztem zniszczeń innych ośrodków. Zachwyt nad tym przepychem należy zestawić z ceną, jaką zań zapłaciły sąsiednie ludy.

Syn i następca Aszurnasirpala II, Salmanasar III, właśc. Salmanu-aszared III (akad. Salmānu-ašarēd, tłum. „bóg Salmanu jest pierwszy/najważniejszy”) według Asyryjskiej listy królów panować miał przez 35 lat. Jego rządy datowane są na lata 858-824 p.n.e.  We wczesnym etapie tworzenia imperium nowoasyryjskiego, za panowania Salmanasara III[6], pod względem politycznym obszar Asyrii dzielił się na ziemie asyryjskie – państwowe[7] (akad. māt Aššur, tłum. „kraj boga Aszura”), zarządzane przez odpowiedzialnych przed królem namiestników, oraz zdominowane przez nią ościenne państwa (akad. nir Aššur, tłum. „jarzmo Aszura”). Zasadniczym celem polityki militarnej Salmanasara III nie były podboje, lecz rozszerzenie „jarzma Aszura”. Kraje zdominowane przez Asyrię zobowiązane były do posłuszeństwa jej królom i wypłacania określonego trybutu. Niewywiązywanie się z tej powinności oznaczało karną wyprawę wojenną celem jej wyegzekwowania oraz ukaranie mieszkańców kraju przez politykę terroru.

Po wojnie domowej Salmanasar III wznowił wyprawy wojenne poza ziemie Asyrii. Trwałym nabytkiem było aramejskie państwo Bit-Adini nad Eufratem rządzone przez Ahuniego. Podbite zostało dopiero po trzeciej wyprawie, gdy Ahuni wycofał się. Rok później został wraz z rodziną i dobytkiem pojmany i uprowadzony do Aszur. Nazwa jego stolicy, Til Barsip, została zamieniona na Kar-Salmanasar (akad. Kār-Salmānu-ašarēd, tłum. „Port/przystań Salmanasara”). Strzegła ona przeprawy przez Eufrat w kierunku Syrii. Do nowego miasta król sprowadził asyryjskich kolonistów, a wzdłuż rzeki założył kilka warowni: w Nami, Pitru i Mutkinu. Po zabezpieczeniu przeprawy przez Eufrat dotarł do Tyru i aramejskich państewek Syrii, które wraz królem Achabem z Izraela i Fenicją zawiązały pod kierunkiem Adadidri z Damaszku antyasyryjską koalicję. Wojny w Syrii nie przyniosły początkowo królowi sukcesów, a nawet poniósł klęskę w bitwie pod Karkar w 853 r. p.n.e. Dopiero po śmierci Ben Hadada z Damaszku zdołał rozciągnąć zwierzchnictwo Asyrii nad tą krainą i ściągać z niej kontrybucję, o czym można się dowiedzieć z tzw. „Czarnego obelisku”. W Azji Mniejszej dotarł do Cylicji, Melitene i Tarsu, do których w ciągu 10 lat zorganizował szereg wypraw. Ponieważ nie pociągnęły ze sobą zmian terytorialnych celem ich zapewne było ściągnięcie trybutu i kontrola szlaków handlowych. W kronikach Salmanasar III są wzmianki o srebrze i marmurze, jak również o deportacji tysięcy ludzi, głównie Aramejczyków jako siły roboczej do pracy na roli i budowy pałaców. Były to, więc wyprawy łupieżcze. Ich podstawowym celem była grabież i zniszczenie sąsiadów.

Za panowania Salmanasara III pojawia się pierwsza wzmianka o plemionach Medów z wyprawy wojennej w rejon gór Zagros z 835 r.  p.n.e. Władca ten utrzymywał pokojowe stosunki z królem Babilonii Nabu-apla-iddiną; w 850 r. p.n.e. interweniował na rzecz jego następcy Marduk-zakir-szumiego I, którego panowanie zostało zagrożone przez bunt młodszego brata wspieranego przez plemiona aramejskie. (Nie jestem w stanie określić pochodzenia matek obu wspomnianych braci. Ówczesne rodziny władców były rodzinami poligamicznymi. Prawo do następstwa tronu było więc bardzo skomplikowane). Po ich pokonaniu wkroczył w 849 r. p.n.e. do Babilonu, gdzie złożył ofiary Mardukowi w świątyni Esangila. Następnie zwiedził główne miasta północnej Babilonii, a w sanktuariach, m.in. Kuty i Borsippy, złożył dary: Dla ludu Babilonu, chronionego przez wielkich bogów, ich awilum wydał wielką ucztę. Nakarmił ich i napoił, ubrał w pięknie barwione szaty i obsypał ich darami. Marduk-zakir-szumi I uznał zwierzchność Salmanasara III, co pozwoliło mu zachować tron.

Salmanasar III w celu umocnienia swojej pozycji w kraju wyprawił się na południe do dawnego Sumeru, gdzie walczył z niepokojącymi miasta asyryjskie plemionami aramejskimi. Udało mu się je zepchnąć do morza zwanego Gorzką Wodą (akad. nâr marratu). Salmanasar III był przedostatnim królem Asyrii, który wdarł się do centrum Urartu nad jeziorem Wan, gdzie ceremonialnie obmył swój oręż w jego wodach. W 858 r. p.n.e. zorganizował pierwszą ekspedycję wojenną w kierunku urartyjskiej twierdzy Suguni: Zbliżyłem się do Sugumi, twierdzy Arama z Urartu, obległem miasto i wziąłem je. Wielu jego wojowników zabiłem, wywiozłem wiele łupów, ustawiłem górę głów naprzeciw ich miasta. Czternaście osiedli na jego ziemiach zniszczyłem ogniem. Z Sugumi ciągnąłem dalej, w dół do Morza Nairi (tj. jeziora Wan). Broń moją obmyłem w morzu, bogom moim złożyłem ofiary. W 856 r. p.n.e. zorganizował kolejną wyprawę do Urartu, której celem było miasto Arzaszku.

  Wojny z Urartu nie przyczyniły się do poszerzenia granic Asyrii w kierunku północnym, a nawet spowodowały szybszą konsolidację tego państwa, które będzie z nią rywalizować o panowanie w regionie. Toczące wojny Urartu rozwijało swoje siły zbrojne, które z czasem również wkroczyły na drogę ekspansji. Imperialna polityka jednych państw determinowała podobną politykę ich sąsiadów. Po zjednoczeniu Urartu po 844 roku p.n.e. (za panowania Sardoniego I), Asyria znalazła się w trudnej sytuacji gospodarczej. Urartu objęło kontrolę nad ważnymi szlakami handlowymi z Asyrii do Azji Mniejszej.

Salmanasar III umocnił panowanie nad Syrią i Palestyną, aby rozciągnąć kontrolę nad szlakami handlowymi łączącymi Mezopotamię z Morzem Śródziemnym. Natomiast Damaszek, stolica Aramejczyków, pozostawał wówczas niezależny. W tym okresie pojawiły się pierwsze wzmianki o Medach i Persach (835 r. p.n.e.). Pod koniec panowania Salmanassara wybuchło ich powstanie, które władca Asyrii stłumił dopiero przy pomocy Babilończyków syn władcy, Szamsziadad V. Mając oparcie w Babilonii, Asyria broniła się przed Medami, którzy zajęli tereny nad jeziorem Urmia.

Asyria była monarchią patrymonialną, w której nie doszło do wykształcenia się dziedzicznej arystokracji. Każdy władca mianował swoich własnych funkcjonariuszy, a ich kadencja rozciągała się na cały okres jego panowania. Urzędy te nie były jednak dziedziczne, co z czasem prowadziło do konfliktów. Długotrwałe rządy Assurnacyrpala II oraz Salmanasara III doprowadziły do tego, że doszło do znacznego wzbogacenia się i wzrostu znacznenia urzędników (zwłaszcza namiestników prowincji poza granicami „rdzennej Asyrii”), którzy przy zmianie następcy często stawali przeciwko prawowitemu następcy, jeśli ich interesy nie były zabezpieczone[8].

W monarchii despotycznej, jaką była Asyria, król decydował o wszystkim, włącznie ze sztuką, której nadawał styl i charakterystyczny dla swoich upodobań ton. Podobnie jak za panowania ojca, sztuka z okresu panowania Salmanasara III  charakteryzowała się eksponowaniem wojennego okrucieństwa i bezwzględności, w formie i wykonaniu znacznie jednak odbiegała od wcześniejszych standardów pod względem plastycznych kształtów i wartości artystycznej. Z zachowanych materiałów wynika, że Salmanasar III nie miał dużego zrozumienia dla sztuki pod względem estetycznym. Za jego rządów pełniła ona głównie funkcje dydaktyczne, (legitymizacji władzy), w propagandowym prezentowaniu władzy królewskiej. Była środkiem do gloryfikacji czynów władcy ku trwodze poddanych. Do najważniejszych zabytków z okresu jego panowania zaliczamy: „czarny obelisk”, stelę Salmanasara III, wrota z Balawat oraz budowlę o charakterze pałacowo-obronnym w Kalhu nazwaną Fortem Salmanasara.

Pod koniec życia Salmanasar III nie prowadził już kampanii wojennych osobiście, lecz zadanie to powierzył wysokiemu dostojnikowi Dajjan-Aszurowi, głównodowodzącemu wojsk (akad. turtānu) i po królu najpotężniejszemu człowiekowi w Asyrii w tym okresie. Prowadził on głównie kampanie skierowane na północ w kierunku Urartu. Schyłek panowania władcy upłynął pod znakiem buntów. W walki te zaangażowany był jego syn Szamszi-Adad V, który walczył również ze swoim starszym bratem Aszur-danin-aplim o tron Asyrii. Po śmierci Salmanasara władzę w państwie objął po kilkuletnich walkach Szamszi-Adad V dzięki pomocy króla babilońskiego Marduk-zakir-szumi I[9].

[Nie znalazłem jeszcze potwierdzenia tej hipotezy, ale poparcie władcy babilońskiego mogło wynikać z pochodzenia Szamszi-Adada V z matki – córki władcy babilońskiego].

Szamszi-Adad V (akad. Šamšī-Adad, tłum. „Słońcem moim jest bóg Adad”) młodszy syn i następca Salmanasara III; według Asyryjskiej listy królów panować miał przez 13 lat. Jego rządy datowane są na lata 823-811 p.n.e.  Jeszcze za życia ojca został wyznaczony na jego następcę, ku niezadowoleniu starszego brata Aszur-da”in-apla. W pierwszych latach panowania 827-822 p.n.e. musiał skupić się na tłumieniu buntów, którym przewodził właśnie jego brat, który został wyłaczony z prawa do dziedzictwa tronu. Po stronie Assurdainapli opowiedziała się część urzędników (namiestników, którzy wcześniej zobyli znaczne majątki i wpływy), a teraz wraz ze zmianą monarchy mogli je utracić. Po stronie  Szamszi-Adada V opowiedzieli się czterej najwyżsi urzędnicy państwowi i namiestnicy dalszych prowincji. Pokonał on przeciwników dzięki pomocy króla babilońskiego Marduk-zakir-szumi I, ale za cenę uznania jego zwierzchnictwa[10]. W latach 820-815 trzykrotnie najeżdżał kraj Nari położony nad jeziorem Wan. Później walczył z Urartu, Medami i Elamem. Pokonał koalicję plemion chaldejskich i nowego króla babilońskiego Marduk-balassu-iqbi. Pod koniec panowania przyjął tytuł „Króla Sumeru i Akadu”. Jego żoną była Sammu-ramat, utożsamiana przez niektórych badaczy z Semirandą.

Królowa Sammuramat (810-806 p.n.e.[11]), znana lepiej jako Semiramida, rządząc w imieniu swego niepełnoletniego syna Adadnirari III, odniosła liczne sukcesy w polityce wewnętrznej i zagranicznej. Panowanie jej syna i jego następców upłynęło pod znakiem walk z Medami, Babilonią i – przede wszystkim – z państwem Urartu.       

Adad-nirari III (sum. ^diškur.érin.táh; akad. Adad-nērārī, tłum. „bóg Adad jest moją pomocą”,) syn i następca Szamszi-Adada V; według Asyryjskiej listy królów panować miał przez 28 lat. Jego rządy datowane są na lata 810-783 p.n.e. Źródła dotyczące panowania tego władcy nie są liczne. We wczesnym okresie jego rządów wyprawy wojenne prowadzili dowódcy jego armii, W rocznikach królewskich Adad-nirari III wzmiankowane są jedynie dwie kampanie, którymi dowodził on sam. Pierwsza z nich, w 805 roku p.n.e., skierowana była przeciwko Syrii, gdzie władca odebrał trybut od króla Damaszku i innych lokalnych królów. Druga wyprawa skierowana była przeciw Babilonii, gdzie Adad-nirari III zaatakował miasto Der. Adad-nirari III opisywany jest jako ten, który przywrócił pokój i porządek w Babilonii poprzez sprowadzenie z powrotem deportowanej ludności i zabranych z jej świątyń posągów bóstw[12]. Chociaż udało mu się utrzymać Asyrię w granicach jak z czasów Salmanasara III (858-825 p.n.e.), to pod koniec jego panowania rozpoczął się powolny upadek państwa. Jedną z przyczyn kryzysu były zapewne kilkuletnie klęski nieurodzaju, które przyniosły okres głodu i epidemii. Po śmierci Adad-nirari III krajem rządzili kolejno jego trzej synowie: Salmanasar IV, Aszur-dan III i Aszur-nirari V.

Salmanasar IV, właśc. Salmanu-aszared IV (akad. Salmānu-ašarēd, tłum. „bóg Salmanu jest pierwszy/najważniejszy”) syn i następca Addad-nirari III, brat i poprzednik Aszut-dana III. Według Asyryjskiej listy królów panować miał przez 10 lat. Jego rządy datowane są na lata 782-773 p.n.e.. Źródła dotyczące panowania tego władcy są ubogie. Wiadomo, iż w 781 r. p.n.e., w pierwszym pełnym roku jego panowania, kiedy sprawował też urząd limmu (eponima), miała miejsce wyprawa wojenna do Urartu. Urartu stało się też celem wypraw wojennych armii asyryjskiej w 780, 779, 778, 776 i 774 r. p.n.e. W pozostałych latach rządów Salmanasara IV armia asyryjska wyprawiała się do krainy Itu’a (777 r. p.n.e.), do góry cedrowej (775 r. p.n.e.), do Damaszku (773 r. p.n.e.) i do Hatarikki (772 r. p.n.e.). Wszystkie powyższe informacje pochodzą z asyryjskiej kroniki eponimów, która zachowała również imiona dostojników sprawujących kolejno po królu urząd eponima. Szczególnie ważną rolę wśród nich odgrywał Szamszi-ilu, naczelny dowódca wojsk (turtānu), który w 780 r. p.n.e., zaraz po Salmanasarze IV, pełnił urząd eponima. Według inskrypcji na steli Salmanasara IV odkrytej w pobliżu Maras, Szamszi-ilu miał wziąć udział w wyprawie do Damaszku, gdzie Salmanasar IV otrzymał od Hadianu, któla Damaszku, trybut, w tym jego corkę z bogatym posagiem. Po powrocie z Damaszku Salmanasar IV rozkazał wznieść wspomnianą stelę jako wyznacznik nowej granicy dla Uszpilulume, króla Kummuhu. Inny dostojnik Salmanasara IV, Bel-Harran-beli-usur, znany jest z własnej inskrypcji wyrytej na steli odnalezionej w Tell Abta. W inskrypcji tej pierwotnie tytułował on siebie heroldem pałacu (nāgir ekalli) Salmanasara IV, później jednak imię tego króla zostało usunięte i zastąpione imieniem króla Tiglat-Pilesera III. Sama inskrypcja upamiętnia wzniesienie nowego miasta zwanego Dur-Bel-Harran-beli-usur („Twierdzą Bel-Harran-beli-usura”). Tradycyjnie decyzję o budowie nowego miasta należała do króla, ale w tym wypadku akt wzniesienia miasta Bel-Harran-beli-usur wydaje się bardziej przypisywać sobie.

Aszur-dan III (akad. Aššur-dān, tłum. „bóg Aszur jest potężny”) syn Adad-nirari III, brat i następca Salmanasara IV; według Asyryjskiej listy królów panować miał przez 18 lat. Jego rządy datowane są na lata 772-755 p.n.e. Źródła dotyczące panowania tego króla są bardzo ubogie. Wzmiankowany jest głównie w inskrypcjach wpływowych dostojników państwowych, co świadczy o słabości władzy królewskiej i państwa w tym czasie. Za czasów Aszur-dana III odnotowano w asyryjskiej kronice eponimów informację o zaćmieniu słońca (tzw. zaćmienie Bur-Saggile), do którego miało dojść w dziewiątym roku jego panowania. Uczonym udało się ustalić, że zaćmienie to miało miejsce 15 czerwca 763 r. p.n.e. Tym samym możliwe stało się dokładne ustalenie chronologii starożytnego Bliskiego Wschodu 1. połowy I tys. p.n.e.

Mapa państwa asyryjskiego za czasów Aszur-dana II (kolor brązowy)

Ostatni władca z dynastii,  której założycielem był Aszur-dan II, był Aszur-nirari V (akad.Aššur-nērārī, tłum. „bóg Aszur jest moją pomocą”), syn Adad-nirari III, brat i następca Aszur-dana III. Według Asyryjskiej listy królów panować miał przez 10 lat. Jego rządy datowane są na lata 754-745 p.n.e.  Z okresu panowania tego władcy zachowało się tylko kilka informacji. W jednej ze swych inskrypcji Sarduri II, król Urartu, wspomina o swym zwycięstwie nad Aszur-nirari V. Znany jest też fragment kopii traktatu pomiędzy Aszur-nirari  V a królem Arpadu. Aszur-nirari V został zamordowany wraz z rodziną w wyniku przewrotu pałacowego w stolicy (Kalchu). Inspiratorem i przywódcą przewrotu był Tiglat-Pileser III, który w 745 r. p.n.e. przejął władzę w państwie  dążąc do założenia własnej dynastii.

Tiglat-Pileser III, właśc. Tukulti-apil-Eszara III (akad. Tukultī-apil-Ešarra, biblijnyTiglat-Pileser)[13] według Asyryjskiej listy królów panować miał przez 18 lat. Jego rządy datowane są na lata (744-727 p.n.e.) (745 r. p.n.e. –  722 r. p.n.e.??). Nie mamy informacji na temat pochodzenia tego władcy. W jednej ze swoich inskrypcji, chcąc potwierdzić swoje prawa do tronu objętego w wyniku uzurpacji przedstawia siebie jako potomka Adadf-nirari III. Brak innych źródeł uniemożliwia zweryfikowanie jego powiązań z wcześniejszą dynastią. Po zdobyciu władzy kontynuował prowadzoną przez poprzedników politykę ekspansji. Pokonał Urartu (Armenia), kontrolował terytorium Syrii (Zniszczył Damaszek) i Fenicji. Po trzech latach oblężenia zajął Arpad. Nałożył daninę na Chamat i pokonał królestwa Judy i Filistynów, zajął Samarię i większość Izraela. Zniszczył potęgę Babilonu Za jego panowania przeprowadzono masowe deportacje i surowe represje.

W roku 744 p.n.e. liczni wasale syryjscy podnieśli bunt i zawiązali koalicję przeciw Asyrii. Należeli do niej m.in. Resin, król Damaszku, Enilu, król Hamat, Pisiris, król Karkemisz, Urikki, król Kue Panammu, król Sam’al oraz władca państwa Arpad. Tiglat- Pileser III odniósł zwycięstwo nad koalicją w bitwie pod Kisztan nad Eufratem. W 736 r. p.n.e., po trzyletnim oblężeniu, Asyryjczycy zdobyli Arpad. W 732 r. p.n.e. zbuntował się król Damaszku Resin. Tiglat-Pileser III zdobył miasto i zabił buntownika. Sojuszniczka Resina, arabska królowa Samsi, zmuszona została do złożenia trybutu. Państwo damasceńskie zostało inkorporowane do Asyrii – rządził nim odtąd gubernator. Taka decyzja administracyjna służyła zapewne ograniczeniu wpływów Urartu w Syrii.

W latach 739-736 p.n.e. Tiglat-Pileser III wykorzystał osłabienie Urartu i zajął pograniczne prowincje w kraju Nairi. W 735 roku p.n.e. miała miejsce decydująca bitwa nad zachodnim brzegiem Eufratu. Asyryjczycy pokonali armię Urartu, uprowadzając dużą liczbę jeńców i zdobywając wiele trofeów. Sarduri II uciekł z pola bitwy i ukrył się za murami Tuszpy, a Tiglatpilesar III wyruszył w głąb jego państwa. Asyryjczycy nie zdołali zdobyć Tuszpy, ani innych ważnych miast.

Królestwo Judy zaatakowane przez koalicję Edomu i miast filistyńskich zwróciło się do Tiglat-Pilesera III z prośbą o pomoc wojskową. Achaz prowadził politykę proasyryjską, co naraziło go na ataki sąsiadów, włącznie z Izraelem. Król asyryjski pokonał i zhołdował koalicjantów, a Achazowi za okazaną pomoc nakazał zapłacić daninę. W asyryjskiej terminologii było to tzw. kitru – należność za pomoc wojskową udzieloną będącemu w opresji lennikowi. Jego władzę uznali także władcy Filistynów.

W początkach swojego panowania Tiglat-Pilaser III zorganizował kilka kampanii na południe do Babilonii, w której koczownicze plemiona chaldejskie były źródłem ciągłej anarchii. Sprzyjał proasyryjskiemu królowi Babilonii Nabu-nasirowi, utrzymując z nim pokojowe kontakty zwalczając jednocześnie Chaldejczyków. Podobną politykę kontynuował w stosunku do jego następcy Nabu-nadin-zeriego. Sytuacja uległa zmianie po objęciu władzy w Babilonie przez chaldejskiego uzurpatora Nabu-mukin-zeri. W 731 p.n.e. zaangażował się w interwencję w Babilonii, gdzie chaldejski szejk Nabu-mukin-zeri z plemienia Bit-Amukkani obalił poprzedniego uzurpatora, Nabu-szuma-ukina II. Tiglat-Pileser III wkroczył do Babilonii, zmusił do posłuchu władców plemion i państewek aramejskich i chaldejskich, jednak sam uzurpator schronił się w mieście Sipa, a pora roku uniemożliwiła Asyryjczykom obleganie go. W 729 p.n.e. Tiglat-Pileser III zdobył miasto Sipa kładąc kres uzurpacji Nabu-mukin-zeri. Powróciwszy do Babilonu koronował się na króla pod nazwą – Pulu, co uczeni interpretują jako formę skrótu imienia Tiglat-Pilesar. W ten sposób ustanowił unię personalną między Asyrią a Babilonią. Aby przyciągnąć do siebie elity babilońskie i uzyskać akceptację ludności, składał ofiary w babilońskich świątyniach, prowadził liberalną politykę ekonomiczną i trzymał w ryzach Chaldejczyków.

Tiglat-Pilaser III przeprowadził w Asyrii szereg reform, których celem było umocnienie władzy i ułatwienie zarządzaniem imperium. Rola poszczególnych prowincji i ranga ich asyryjskich rezydentów bardzo się różniły. Jednym z nich był bêl pihâti („pan prowincji”) lub šaknu. Urzędnicy z tym tytułem byli osobistymi przedstawicielami króla, którzy zajmowali się zadaniami z zakresu poboru podatków czy wojskowości na danym obszarze. Władca podzielił prowincje na mniejsze obwody qannu (przypuszczalnie „pierścień”) rządzone przez rab alani. Każdy taki obwód zawierał większe miasto i jego okolicę. Podobnie jak bêl pihâti prowincji qannu też miał do dyspozycji kontyngent wojska; powołał też armię zawodową – pułk królewski, obok armii podstawowej. W jego skład wchodzili głównie najemnicy z prowincji peryferyjnych. Za czasów jego rządów konnica w znacznym stopniu wyparła wozy bojowe. Zapewne pamiętając o swym przewrocie, ograniczył zakres władzy dowódców wojskowych i podjął ważne reformy administracyjne: wzrosła liczba województw, w celu ograniczenia władzy gubernatorów na czele okręgów stawiał eunuchów. Warto odnotować ten fakt, instytucja eunucha zabezpieczała jedność państwa. Okaleczanie ludzi kastracją było niewątpliwie nowym zwyczajem. Być może początkowo służyło zabezpieczeniu służby w haremach (wówczas zapewne kastracji poddawani byli niewolnicy), kim jednak byli kastraci – gubernatorzy? Władcy państwa chodziło zapewne o uniknięcie problemu dziedziczenia poszczególnych prowincji.

W celu przedłużenia kampanii poza okres letni Tiglat-Pileser III zatrudniał w armii cudzoziemców. Asyryjczycy nadal jednak formowali oddziały kawalerii i jednostki rydwanów, pozostawiając dla żołnierzy zagranicznych rolę piechoty. Za czasów jego rządów konnica w znacznym stopniu wyparła wozy bojowe. Z czasem wzrosło znaczenie kawalerii, co umożliwiło poruszanie się w obszarach górskich, zyskano też na szybkości manewru i ataku. Wszystko to pozwoliło na bezprecedensową ekspansję militarną. Asyryjczycy opanowali całą Mezopotamię, Lewant (745-720 p.n.e.), terytorium Palestyny, Cypr, a także Egipt (około roku 671 p.n.e.), który jednak utracili po 15 latach. Na zdobycznych terenach utworzone zostały prowincje zarządzane przez urzędników wyznaczanych przez króla Asyrii, i zobowiązane do składania corocznych danin. Dla komunikowania się odległych prowincji ze stolicą budowano drogi, na których uruchomiono konną pocztę kurierską. Tiglat-Pileser III zainicjował, kontynuowany przez jego następców, zwyczaj masowych deportacji i przemieszania ludów: m.in. ludność Hamy w góry Zagros czy Babilończyków do Asyrii. Przyczyniło się to do „arameizacji” Imperium. Tiglat-Pileser III zmarł śmiercią naturalną w miesiącu ṭebētu (grudzień-styczeń) w 727 roku p.n.e. Władcy temu przypisuje się do budowę pałacu w Nimrud .

Syn i następca Tiglat-Pilesera III Salmanasar V, właśc. Salmanu-aszared V (akad. Salmānu-ašarēd, biblijny Salmanasar, Salmassar); według Asyryjskiej listy królów panował  w Asyrii i w Babilonii przez 5 lat [14]. Jego rządy datowane są na lata 727-722 p.n.e. Rodzime, akadyjskie imię tego władcy brzmi Salmānu-ašarēd i znaczy „Bóg Salmanu jest pierwszy/najważniejszy”. Imię to było oficjalnym imieniem tego władcy, przyjętym przez niego po objęciu tronu asyryjskiego. Wcześniej znany był on pod imieniem Ulūlāju lub Ulūlāja, które nadano mu przy narodzeniu. Znaczy ono dosłownie „Urodzony w ulūlu (tj. w szóstym miesiącu kalendarza asyryjskiego, odpowiadającym naszemu sierpniowi-wrześniowi)”. Pod tym właśnie imieniem, a nie oficjalnym imieniem tronowym, Salmanasar V występuje też niekiedy w późniejszych źródłach pisanych. W Kanonie Ptolemeusza kryje się on pod imieniem Iloulaios, które wydaje się być zniekształconą formą imienia Ulūlāju. O krótkich rządach Salmanasara V wiadomo jest bardzo mało, gdyż pozostawił on po sobie bardzo niewiele własnych inskrypcji. Według asyryjskiej kroniki eponimów poprowadził on co najmniej cztery wyprawy wojenne, ale ich cele – z powodu uszkodzenia tekstu – nie są znane. Według przekazu biblijnego (2 Krl 17:3-6) najechać miał on królestwo Izraela. Powodem wojny miała być polityka Ozeasza, króla Izraela, który odmówił płacenia trybutu Asyrii i sprzymierzył się z Egiptem. W odpowiedzi Salmanasar V zaatakował królestwo Izraela, pojmał Ozeasza i po trzyletnim oblężeniu zdobył stolicę kraju Samarię: „Przeciwko niemu [tj. Ozeaszowi] wyruszył Salmanassar, król asyryjski, a Ozeasz poddał się mu i płacił mu daninę. Lecz król asyryjski wykrył spisek Ozeasza, ktory wysłał posłów do króla egipskiego, So, i nie przysyłał daniny królowi asyryjskiemu, jak każdego roku. Wtedy król asyryjski pojmał go i zamknął w więzieniu. Król asyryjski najechał cały kraj, przyszedł pod Samarię i oblegał ją przez trzy lata. W dziewiątym roku [panowania] Ozeasza król asyryjski zdobył Samarię i zabrał Izraelitów w niewolę do Asyrii, i przesiedlił ich do Chalach, nad Chabor – rzekę Gozanu, i do miast Medów”.

Zdobycie Samarii przez Salmanasara V wzmiankowane jest również w jednej z kronik nowobabilońskich. Data tego wydarzenia nie jest pewna, ale uczeni zwykle przyjmują, iż upadek tego miasta nastąpił w 722 roku p.n.e., na krótko przed śmiercią tego władcy. Salmanasar V rozpoczął również oblężenie Tyru, ale upadek tego miasta nastąpił już za panowania jego następcy, Sargona. Za rządów Salmanasara V utworzone zostały też najprawdopodobniej trzy nowe asyryjskie prowincje: Que, Sam’al i Samerina. Małżonką Salmanasara V była królowa Banitu. Dwa należące do niej przedmioty, opatrzone inskrypcją „Banitu, królowa Salmanu-aszareda”, odkryto w grobowcu II w Kalchu pośród przedmiotów należących do Atalii, małżonki Sargona II. Znalazły się one w posiadaniu tej ostatniej najprawdopodobniej po tym, jak jej mąż odsunął Salmanasara V od władzy. Z czasów panowania Salmanasara V pochodzi odnaleziony w Pałacu Północno-zachodnim w Kalchu zestaw ośmiu odważników z brązu w kształcie lwów. Każdy z nich nosi inskrypcję „Pałac Salmanu-aszareda, króla Asyrii”. Znany jest również fragment cegły z inskrypcją Salmanasara V dotyczącą jego prac budowlanych w mieście Apku.

Okoliczności towarzyszące śmierci Salmanasara V i przejęcia tronu asyryjskiego w 722 roku p.n.e. przez Sargona II, najprawdopodobniej jego brata, nie są znane, aczkolwiek wiele wskazuje na to, iż dojść musiało do przewrotu pałacowego. W jednej ze swych inskrypcji Sargon II przedstawia bowiem swego poprzednika jako ciemiężyciela ludu asyryjskiego, który nałożył ciężkie podatki na mieszkańców miasta Aszur, tradycyjnie zwolnionych od ich płacenia: Aszur, uprzywilejowane miasto (mej) władzy króle[wskiej], stare [miasto …], główne centrum kultowe, które bóg Aszur, jego pan, wybrał na centr[um swej władzy], nie mające sobie równego, którego lud ni[gd]y nie znał pracy przymusowej ani podatków. Ale Sal[manasar], który nie bał się króla świata, popełnił świętokradztwo w tym mieście, na lud swój nałożył pracę przymusową i podatki (…). Pan bogów, w gniewie swego serca, obalił jego rządy i [wyznaczył] mnie, Sargona, na króla [Asyrii].

  Szczyt potęgi Asyria osiągnęła za panowania króla Sargona II (721-705 p.n.e.) i jego dynastycznych następców zwanych Sargonidami[15].

Dynastia Sargonidów 

Założycielem dynastii był Sargon II, właśc. Szarru-kin II (akad. Šarru-kīn, biblijny Sargon)[16], który panował w latach 722[17] – 705 p.n.e. W wyniku przewrotu wojskowego w czasie oblężenia Samarii obalił Salmanasara V. Żoną Sargona II była królowa Atalia.          Wstąpił na tron po królu Salmanasarze V, prawdopodobnie jako przedstawiciel bocznej linii królewskiej. Jego pochodzenie i związki z dynastią nie są jasne, nie jest znane nawet prawdziwe imię władcy (Sargon to imię tronowe, przyjęte po intronizacji). Przypuszcza się, że mógł być dowódcą wojskowym w armii Tiglat-Pileser III, może nawet jego synem i bratem Salmanasara V. Istnieje też możliwy związek pokrewieństwa pomiędzy żonami Tiglatpilesara III i Sargona II (dane archeologiczne zdają się wskazywać, że zostały pochowane w jednym grobowcu). Oprawa ideologiczna, jaką przydał swemu panowaniu Sargon wskazuje jednak, że jego prawa do tronu były podważane (imię Sargon to nawiązanie do Sargona Akadyjskiego, który był uzurpatorem). Przez pierwsze lata władzy zwalczał opozycję wobec swoich rządów wewnątrz państwa. Buntowały się miasta, w tym Aszur, pradawna święta stolica państwa. Sargon II zjednał mieszczan obietnicami ulg podatkowych i zwolnień z robót przymusowych na rzecz państwa. Przyciągnął do siebie elitę kapłańską przywracając świątyniom dawne przywileje. W 720 roku p.n.e. pod miastem Der został pokonany przez wrogą koalicję wojsk babilońskich i elamickich, przez co musiał na 10 lat zrezygnować z walki o władzę nad Babilonią, utraconą w czasie buntów w samej Asyrii, plany odzyskania panowania nad Babilonią utrudniała też sytuacja w Syrii. Panowanie Marduk-apla-iddiny II w Babilonii odbiło się niekorzystnie na gospodarce kraju, ponieważ plemiona chaldejskie zakłócały handel i wymuszały okup od miast babilońskich.

Po utracie Babilonii na rzecz Marduk-apal-iddiny II król Sargon II wyprawił się na zachód do objętych rebelią księstw Syrii. W 720 r. p.n.e. w bitwie pod Karkar pokonał buntowniczego protegowanego, Jau-bi’diego, króla Hamat i króla Gazy, Hanuna. W wyniku tej bitwy przyłączył do swojego imperium Samarię, zasiedloną przez Żydów i utworzył z niej asyryjską prowincję Samerinę^[18]. Sprowadził do niej osiedleńców, a część ludności żydowskiej, tzw. Dziesięć Zaginionych Plemion Izraela deportował do Mezopotamii i Medii. Społeczeństwo powstałe w wyniku tych interwencji stworzyło synkretyczną religię Samarytan, antagonistycznie nastawionych wobec Żydów. Samaria rozdzielała dwa regiony zamieszkałe przez nich: Galileę i Judeę. W 716 r. armia Sargona zdobyła Aszdod (por. Iz 20,1), wyprawy objęły również część Syrii.

W 714 r. p.n.e. asyryjska armia wyprawiła się przeciwko Urartu. Kampania ta szczegółowo opisana została w Liście do boga Aszura. Sargon II wyruszył do prowincji Zamuą, a stamtąd na północ do ziem swojego wiernego lennika Ullusunu. Następnie skierował się przeciwko królestwom Zikritu i Urartu. Władca Zikritu Metatti nie stawiał oporu Asyryjczykom, ponieważ postanowił wspólnie bronić się z Urartyjczykami w górskich przełęczach. Gdy Sargon II dowiedział się o koncentracji wojsk przeciwników wyruszył przeciwko nim. Śmiałym atakiem swoich wojsk w przełęczy (dotąd niezidentyfikowana) pokonał liczną koalicję zadając jej ciężkie straty. Rusa I pod wrażeniem klęski i z obawy przez dalszą ofensywą asyryjską w głąb Urartu opuścił stalicę Tuszpę i schronił się w górach, gdzie – jak podają źródła asyryjskie – zmarł z żałości: Zaległ jak kobieta w połogu: nie zezwolił by żywność i napitek dotknęły jego ust; sam ściągnął na siebie nieuleczalną chorobę. Ucieczka władcy urartyjskiego załamała dalszą obronę, dlatego Sargon II nie napotykając większego oporu posunął się głęboko na północ od jeziora Wan, jednak stolicy Tuszpy nie atakował. W drodze powrotnej jedynie Urzanu, władca lokalnego księstwa Musasir odmówił poddania się Asyryjczykom. Król asyryjski nakazał głównym siłom marsz powrotny, natomiast osobiście z oddziałem tysiąca jezdnych rozpoczął szturm na miasto. Dążył do przykładnego ukarania niepokornego miasta, będącego ośrodkiem kultu boga Chaldi, narodowego boga Urartu. Sargon przybył w momencie uroczystości koronacyjnych odbywających się w Musasir. Zdobycie tego silnie ufortyfikowanego miasta miało silny wymiar propagandowy. Posągi boga Chaldi i jego małżonki oraz bogaty skarbiec Asyryjczycy wywieźli do Asyrii, a mieszkańców deportowali. Sargon obłożył także trybutem państewka w huryckiej krainie Nari (pomiędzy  jeziorem Wan a Asyrią). W 713 p.n.e. rozpoczął budowę nowego pałacu i stolicy – Dur-Szarrukin, co znaczy „twierdza Sargona” (dzisiejsze Chorsabad). Dwór przeniósł się tam w 706 p.n.e. W 712 roku p.n.e. Sargon pokonał popierany przez Egipcjan bunt wasali palestyńskich: Aszdodu, Judy (Ezechiasza), Moabu i Edomu. Wreszcie w latach 710 – 709 p.n.e. pokonał swego największego wroga, króla Babilonu Marduk-apla-iddine II, dzięki czemu odzyskał Babilonię. W wyniku licznych wojen Sargon II zbudował potężne imperium asyryjskie dominujące na Bliskim Wschodzie[19]. Zginął w czasie wyprawy wojennej przeciw Kimmerom w 705 p.n.e.

Syn Sargona II, Sennacheryb (akad. Sîn-ahhē-erība[20], biblijny Sancherib, Sancheryb, Sennacheryb), panował w latach 704-681 r. p.n.e. Wkrótce po objęciu władzy przeniósł stolicę do Niniwy, a ta pozostała nią aż do upadku imperium asyryjskiego. Sennacheryb odziedziczył po swoim ojcu koronę Babilonii, ale już w 703 roku p.n.e. doszło tam do rebelii Marduk-apla-iddiny II, który przy pomocy elamickiego króla Szutruk-Nahhunte II przejął kontrolę nad Babilonem. Kilka miesięcy później rebelianci zostali pobici przez armię Sennacheryba pod Kisz. Marduk-apla-iddina II zdołał jednak zbiec na bagna w południowej Mezopotamii. Sennacheryb uprowadził do Asyrii 208 tysięcy ludzi, a na tronie Babilonii osadził niejakiego Bel-ibniego. Trzy lata później (700 p.n.e.) Marduk-apla-iddina II ponownie spróbował odzyskać Babilon. Asyryjczycy uniemożliwili mu to, ale Bel-ibni został zdetronizowany za nieudolność lub też współpracę z Chaldejczykiem. Jego miejsce zajął Aszur-nadin-szumi, najstarszy syn Sannacheriba. Początkowo wydawało się, że bunt zostanie szybko uspokojony. Babilon został odbity przez Asyryjczyków. O ile samo miasto zostało oszczędzone to pozostałe miasta i osady chaldejskie po ich zdobyciu ograbiano i zburzono ich umocnienia. Niepokoje w imperium były na rękę władcy Egiptu, który wsparł rebelię namawiając do przystąpienia do koalicji królów fenickich Sydonu, Aszkalonu i Ekronu oraz Ezechiasza króla Judy. W dwóch pierwszych krainach w wyniku egipskich namów więzy z Asyrią zerwali: król Sydończyków Lule, król Askalonu Sidka, król Judy Ezechiasz oraz mieszkańcy Ekronu.

W 701 r. p.n.e. Sennacheryb najechał ziemię judzką i filistyńską. Wygnał Lule na Cypr, pojmał i uprowadził do Asyrii Sidkę, pobił armię egipską, która przyszła z pomocą Ekronowi, a następnie uderzył na królestwo Judy. Miasta Judy zostały zdobyte i zniszczone. Sennacheryb zdobył między innymi Lakisz. Jerozolima, którą oblegano (o tym czytamy w Izajaszu i 2 Księdze Królewskiej) ocalała za cenę ogromnego trybutu, ale królestwo straciło część zdobytych i podporządkowanych sobie wcześniej ziem filistyńskich, zniszczono 46 miast judzkich, uprowadzono 200150 ludzi, których Asyryjczycy przesiedlili na nowe ziemie, w głębi imperium. [Historia milczy na temat kosztów tych przesiedleń. Ilu jeńców marło z głodu i wycieńczenia?] Warto przypomnieć, że Jerozolimę przed zajęciem uratowała choroba zakaźna, która dotknęła wojska asyryjskie[21].

Przebieg kampanii wojennej Sennacheryba przeciwko Judzie opisują księgi biblijne: „Druga Księga Kronik” (32; 1-23) oraz „Druga Księga Królewska” (18; 13-36): Po zniszczeniu miasta udał się na wyprawę przeciwko Egiptowi, ale kampania zakończyła się porażką. Według Herodota (Dzieje 2;184) przyczyną prawdopodobnie była epidemia dżumy, dziesiątkująca asyryjskie wojska: Następnie jednak powiódł na Egipt ogromne wojsko Sanacharibos, król Arabów i Asyryjczyków, a wojownicy egipscy nie chcieli swemu królowi udzielić pomocy. Wtedy to kapłan, przyciśnięty do muru, wszedł do miejsca świętego i lamentował przed posągiem boga, jakiej to klęski niebezpieczeństwo mu zagraża. Kiedy tak się użalał, ogarnął go sen i wydawało mu się w sennym widzeniu, że stoi przed nim bóg i wlewa weń otuchę, że nic niemiłego nie spotka go, jeśli wyruszy przeciw wojsku Arabów: bo on sam ześle mu pomoc. Ufny w to, wziął z sobą tych z Egipcjan, którzy chcieli za nim pójść, i rozbił obóz w Pelusjon (tam bowiem są wejścia do kraju). Nie towarzyszył mu nikt z wojowników, lecz tylko kramarze, rękodzielnicy i ludzie z rynku. Kiedy tam przybyli, opadły wrogów nocą myszy polne i tak pogryzły im kołczany, łuki, a do tego jeszcze imadła od tarcz, że gdy w następnym dniu uciekali, ogołoceni z broni, wielu z nich padło. I teraz jeszcze stoi ten król z kamienia w świątyni Hefajstosa, trzymając w ręce mysz i głosząc w napisie, co następuje: „Patrząc na mnie każdy niech będzie pobożny”. Myszy to prawdopodobnie symbol zarazy. Najpewniej przed tą nieudaną wyprawą miał miejsce najazd na Arabię.

Udana kampania w Judzie niestety nie zapewniła spokoju Sancherybowi. Ze względu na ponowny wybuch rebelii w Chaldei armia asyryjska musiała wracać do kraju. W tym czasie Elamici zajęli ponownie Babilon i uprowadzili najstarszego syna Sancheryba, który został przez ojca posadzony na tronie tego miasta. Elam i siły rebeliantów starły się z wojskiem Asyryjskim w 692 r. p.n.e. nad rzeką Dayala. Zakończona wycofaniem się wojsk asyryjskich bitwa nie przyniosła rozstrzygnięcia, ogromne straty poniosły wszystkie strony.

Dużo mniejsze problemy miał Sennacheryb na północnej granicy. Graniczące tam z Asyrią Frygia i Urartu były osłabione kampaniami ojca Sennacheryba, Sargona, i w dodatku musiały walczyć z przybyłymi zza Kaukazu Kimmerami. W ciągu swojego panowania Sennacheryb przeprowadził na północy tylko cztery niewielkie kampanie w górach Zagros, Kurdystanie i Cylicji. W roku 694 p.n.e. podjął wyprawę przeciwko Elamowi. Atakując z lądu i morza spustoszył kilka miast i powrócił z łupami. W odwecie król Elamu Halluszu-Inszuszinak wkroczył do Babilonu i zajął Sippar. Korzystając z sytuacji, Babilończycy zbuntowali się, pojmali Aszur-nadin-szumiego i wydali Elamitom, którzy wywieźli go do Elamu. Halluszu-Inszuszinak osadził na babilońskim tronie swojego protegowanego Nergal-uszeziba i wrócił do kraju. Kilka miesięcy później Sennacheryb odzyskał kontrolę nad Babilonem. Wkrótce mieszkańcy Babilonii znowu podnieśli bunt. W 691 p.n.e. doszło do bitwy pod Hallule nad Tygrysem. Roczniki asyryjskie przedstawiają bitwę jako wielkie zwycięstwo nad koalicją babiloński-elamicką, natomiast kronika babilońska mówi o odwrocie Asyryjczyków.

  Trzy lata później, gdy w Elamie doszło do walk dynastycznych, Sennacheryb podjął decyzję o ostatecznej rozprawie z Babilonem. Mając dość ciągłych buntów jego mieszkańców i mszcząc się za zaginięcie swego najstarszego syna Aszur-nadin-szumiego, zdecydował się w czasie wojny z Muszezib-Mardukiem w 689 p.n.e. na świętokradztwo, którego nie dopuścił się żaden z jego poprzedników: zniszczył okryte sławą święte miasto Mezopotamii – Babilon: Zaatakowałem je jak huragan i powaliłem niczym burza… Nie oszczędziłem jego mieszkańców, ani starych, ani młodych; ich zwłokami pokryłem jego ulice. Splądrowałem i zniszczyłem jego domy, od fundamentów po dachy strawił je ogień… Aby potomność zapomniała, gdzie stały jego świątynie, zniszczyłem je wodą i zmieniłem w pastwiska. Po tym zwycięstwie wojska Asyrii ruszyły na południe, na Egipt. Ich wojska zostały jednak zatrzymane przez wieści o odsieczy, z jaką ciągnie do Egiptu wojsko etiopskie oraz jak pisze Herodot, przez myszy, które jak plaga napadły obozy Asyryjczyków i zjadały, co tylko się dało, zniszczeniu uległy kołczany, uprzęże, pasy, łuki i to wszystko, co nie było z metalu (znów symbol choroby zakaźnej). Flawiusz mówi o dżumie, która dziesiątkowała wojsko asyryjskie pod Jerozolimą. Biblia o 185 000 zabitych przez anioła żołnierzy Sancheryba. Znane nam źródła asyryjskie milczą o tej klęsce, co wydaje się zrozumiale.

Panowanie Sennacheryba było dla Asyrii okresem intensywnej działalności budowlanej. Sam władca przejawiał zainteresowanie praktycznymi rozwiązaniami technicznymi, które wprowadzał w życie. To za jego panowania Niniwa, do której przeniósł stolicę ze zbudowanego przez ojca Durszarrukin, stała się wspaniałą metropolią, otoczoną dwunastokilometrowym murem z 15 bramami, z dużymi placami, wybrukowanymi poszerzonymi ulicami i alejami. Podjęto prace inżynieryjne w celu zaopatrzenia Niniwy w wodę. Wybudowano kanał prowadzący z rzeki Gomel i Bawian na pola i ogrody otaczające stolicę. Z jego rozkazu powstał pierwszy na świecie akwedukt w Jerwan. Pozostałości tego przedsięwzięcia zachowały się do dnia dzisiejszego: akwedukt miał ok. 300 m. długości i 24 m. szerokości, a na jego budowę zużyto ok. pół miliona ton kamienia.      Sennachery przywiązywał dużą uwagę do zagadnień gospodarczych.  Pod jego kierownictwem prowadzono prace nad nowym procesom technologicznym odlewu metali[22]. Wprowadzono w rolnictwie uprawę bawełny i drzew egzotycznych wcześniej w Asyrii nieznanych.

20 dnia miesiąca țebētu 681 roku p.n.e. Sennacheryb został zamordowany przez swego syna Arda-Mulissi, który miał ojcu za złe, że ten wybrał na następcę najmłodszego z braci – Asarhaddona[23]. Według przekazu biblijnego zabójstwa Sennacheryba dokonać miało jego dwóch synów: Adramelek (zniekształcona forma imienia Arda-Mulissi) i Sareser: Sennacheryb, król asyryjski, zwinął więc obóz i odszedł. Wrócił się i pozostał w Niniwie. A gdy oddawał pokłon w świątyni swojego boga Nisroka, [synowie jego] Adramelek i Sareser, zabili go mieczem, a sami zbiegli do kraju Ararat. Syn zaś jego Asarhaddon został w jego miejsce królem (2 Krl 19:36-37).

Syn Sennacheryba [Asarhaddon, właśc. Aszur-aha-iddina (akad. Aššur-aha-iddina, biblijny Asarhaddon)[24] panował w latach 680-669 p.n.e. Państwo asyryjskie osiągnęło wówczas największy w swych dziejach obszar. Asarhaddon początkowo sprawował władzę w Babilonii jako namiestnik z ramienia ojca. Po zamordowaniu Sennacheryba przez przyrodnich braci rozpoczął wojnę o zagrożony tron. Po 6 tygodniach walk ojcobójcy zbiegli do Urartu a Asarhaddon, mając poparcie armii, przejął władzę w kraju. Prowadził pojednawczą politykę względem Babilonii, która szczególnie ucierpiała od najazdów jego ojca. Pozwolił na odbudowanie zburzonego Babilonu. Walczył z plemionami Bit-Jakini będącymi ciągłym źródłem niepokojów w Babilonii. W celu stłumienia rozruchów nakazał przeprowadzenie kampanii w rejonie wschodniego Tygrysu. Akcja zakończyła się sukcesem, pokonani przywódcy chaldejscy zbiegli do Elamu, a na ich miejsce zostali wprowadzeni lennicy sprzyjający Asyrii. Nowy władca usprawnił administrację oraz nakazał zwrot majątku wygnańcom, którzy potrafili wykazać się prawem własności. Przyczyniło się to do wzrostu zamożności mieszkańców i umocnieniu władzy asyryjskiej w Babilonii. Dzięki temu mógł wykorzystać Babilonię jako bazę wypadową do walki z Persami w czasie wyprawy na Pustynię Słoną. Pozycja Assarhaddona w Babilonie była na tyle silna, że atak elamicki w 675 p.n.e. nie spowodował anty-asyryjskiej rewolty. W zachodniej części imperium głównym źródłem niepokojów było miasto Sydon na wybrzeżu fenickim. Król Sydonu Abdi-Mikutti wraz z lokalnym królem Sanduarrim wszczął rebelię przeciwko Asyrii. Asarhaddon zdobył miasto w 677 p.n.e., pojmał obu królów i skazał ich na śmierć. Sydon zburzył, a jego ludność deportował do Asyrii. W celu zachowania kontroli nad tym terenem założył w pobliżu warownię. Na uroczystości jej poświęcenia było 22 królów ziem zachodnich, co miało być przestrogą dla przyszłych buntowników.

  Szczególnie zagrożenie dla Asyrii stanowiły wówczas nowe ludy koczownicze: Scytów i Kimerów, które zaczęły zagrażać z północy. Urartu osłabione przez wojny z Asyrią nie mogło już spełniać roli zapory przed nomadycznymi plemionami przekraczającymi Kaukaz. Początkowo asyryjscy gubernatorzy starali się zbrojnie odeprzeć ataki północnych plemion. W 679 p.n.e. zorganizowali skuteczną wyprawę zbrojną, lecz napór ich ciągle wzrastał. Pod koniec panowania Assarhaddona północne prowincje imperium: Hilakku i Tabal zostały utracone. Brak widocznych militarnych sukcesów skłoniły króla do zneutralizowania nomadów przez pertraktacje i zawiązanie z nimi sojuszu. Ze Scytami udało się osiągnąć nawet czasowe porozumienie dzięki wydaniu za scytyjskiego króla Baratua córki Assarhaddona. Ten zabieg nie tylko odsunął na pewien czas perspektywę ataku z ich strony, lecz skierował Scytów przeciwkoMedom, którym narzucili swoją zwierzchność.

Assarhaddon poświęcił dużo uwagi rosnącym w siłę plemionom medyjskim. Starał się uregulować relacje z Medami przez narzucenie lokalnym książętom plemiennym traktatów wasalnych uznających zwierzchnią władzę króla asyryjskiego. Najobszerniejszym takim aktem z 672 p.n.e. jest porozumienie z medyjskim władcą Ramataia z kraju Urakazabarna. Dokument zobowiązuje Medów do uznania zwierzchnictwa króla Asyrii, określa zasady sukcesji po śmierci Assarhaddona, nakazuje pomoc w potrzebie jego następcy i zachowanie mu wierności. Kolejnym zagrożeniem był wciąż Egipt. Przyczyną wojny z Egiptem była polityka faraona Taharki w miastach fenickich. W 675 p.n.e. kuszycki władca z powodzeniem nakłonił króla Tyru do buntu przeciwko Asyrii. Assarhaddon chcąc uderzyć w źródło niepokojów w tym rejonie w 674 p.n.e. dokonał inwazji na Egipt, który nieustannie podburzał lokalnych władców Fenicji. Słabość linii zaopatrzenia wystawionych na ataki plemion arabskich oraz opór faraona Taharki skutecznie powstrzymały ten atak. W 671 p.n.e. armia asyryjska ponownie pomaszerowała na Egipt. Tym razem faraon Taharka z dynastii kuszyckiej poniósł klęskę i wycofał się do Górnego Egiptu, Memfis zostało zdobyte i splądrowane, a książęta Dolnego Egiptu m.in. Necho z Sais uznali władzę Assarhaddona. Wprowadzono 22 asyryjskich namiestników w Dolnym Egipcie. Król asyryjski przyjął też tytuł króla Dolnego i Górnego Egiptu oraz Etiopii, jednak dwóch ostatnich krajów nie zdobył i nie miał nad nimi żadnej władzy. W 669 p.n.e., gdy władza asyryjska nad Egiptem została utracona, król zorganizował nową ekspedycję, lecz w czasie drogi zmarł.

Podbój licznych ośrodków kultury na obszarze Bliskiego Wschodu nie pozostał bez wpływu na charakter sztuki imperium asyryjskiego w tym okresie. Do miast Asyrii nie tylko trafiły bogactwa materialne w postaci wyrobów artystycznych i danin, ale też rzesze rzemieślników, którzy odcisnęli swoje piętno na stylu wytwarzanych wyrobów. Szczególnie modna wśród Asyryjczyków stała się w tym czasie kość słoniowa. W Forcie Salmanasara w Kalchu odkryto kolekcję rzeźb z tego materiału oraz dużą ilość kości słoniowej. Większość  eksponatów była wytworzona pod wpływem sztuki egipskiej i pozostającej pod jej silnym oddziaływaniem sztuki syro-fenickiej.

Asarhaddon miał 6 synów. Najstarszy, Sin-nadin-apli, zmarł najprawdopodobniej wkrótce po tym, jak wyznaczony został na następcę tronu. W 672 r. p.n.e. Asarhaddon na tron wyznaczył młodszego syna Aszurbanipala wydając szereg traktatów, w których domagał się od poddanych i lenników uznania i respektowania jego woli. Asarhaddon dążył do wyjaśnienia kwestii dziedziczenia tronu spośród swoich pozostałych synów zawierając tzw. traktaty wasalne potwierdzone przez arystokrację asyryjską oraz plemiona Medów. Do tego momentu monarchia asyryjska nie precyzowała kwestii następstwa tronu aktami prawnymi, ponieważ przyjętą praktyką dotychczas było obejmowanie władzy przez najstarszego syna panującego. Traktat ten określał zasady objęcia władzy: przez starszego syna Szamasz-szuma-ukina w Babilonii oraz młodszego Aszurbanipala w Asyrii po śmierci Asarhaddona, który domagał się od swoich poddanych wypełnienia jego woli, pomoc jego synom w objęciu tronów i zachowania im wierności. Wszystkie te klauzule zostały obłożone przysięgami na bogów i miały zagwarantować pokojową sukcesję. Zapobiegliwość władcy miała uchronić państwo i dynastię Sargonidów przed wstrząsami i rozłamem jakie towarzyszyły w momencie objęcia władzy samemu Asarhaddonowi, którego ojciec Sennacheryb został zamordowany przez starszych braci króla.

Aszurbanipal, Asurbanipal, właśc. Aszur-bani-apli (akad. Aššur-bāni-apli, tłum. „bóg Aszur jest twórcą syna pierworodnego”, w tradycji greckiej Sardanapal, w tradycji biblijnej Asnefar bądź Asnappar)[25], panował w latach 669-631 p.n.e.; pomimo rozruchów wewnętrznych utrzymał państwo w granicach od Zatoki Perskiej do Morza Śródziemnego. Przed objęciem rządów w kraju odebrał staranne wykształcenie. Inskrypcje przedstawiają go jako pierwszego władcę asyryjskiego (i jedynego), który posiadł umiejętność czytania i pisania[26]. Początek jego rządów był pomyślny, państwo przeżywało apogeum rozwoju terytorialnego i militarnego. W 667 r. p.n.e. Aszurbanipal zorganizował wyprawę na Egipt. Pokonał króla Taharkę z władającej Egiptem XXV dynastii kuszyckiej; król ten zbiegł na południe do Napaty. Wojska asyryjskie w swoim pochodzie przez kraj nad Nilem pokonały wojska Taharki w pobliżu Memfis.

Aszurbanipal rozumiał, że do władania tak odległym krajem nie wystarczą tylko namiestnicy i wojsko krwawo tłumiące bunty, dlatego spośród egipskiej arystokracji, która uznała się za jego wasali, wybrał Necho z Sais, jako swojego przedstawiciela w zdobytym kraju[27]. Część arystokracji wywiózł do Niniwy, jako zakładników. Asyryjskie panowanie w Egipcie za pośrednictwem Necho z Sais i jego syna Psametycha było podważane przez obalonych władców kuszyckich najpierw Taharki, później przez Tanutamona i Atlanersa, którzy dążyli do odzyskania tronu faraonów. W 664 r. p.n.e. zmarł Taharka, a władzę objął jego siostrzeniec i następca, Tanutamon, który zdołał zdobyć Górny Egipt z Tebami, Dolny zaś pozostał lennem asyryjskim. W 663 Asyryjczycy wyruszyli na kolejną wyprawę do Egiptu. Głównym celem było usunięcie z Egiptu ostatniego władcy kuszyckiego. Zdobycie i zburzenie Teb zostało opisane w inskrypcji przez Aszurbanipala. To kolejne świadectwo grabieży i zniszczenia[28]. Władzę nad Egiptem Asyryjczycy utracili ok. 650 r. p.n.e. na rzecz swojego wcześniejszego lennika Psametycha. Aszurbanipal zajęty rebelią brata w Babilonii i wojną z Elamem nie dążył do odzyskania kraju nad Nilem.

W roku 652 p.n.e. brat ówczesnego króla Asyrii Aszurbanipala sprzymierzył się z wrogami Asyrii (m.in. państwem Elam) i opanował Babilonię, której był królem, chcąc przejąć władzę w całym imperium. Zgodnie z decyzją Asshardona, Aszurbanipal panował w Niniwie, a jego brat Szamasz-szuma-ukin rządził w Babilonie. Początkowo relacje w imperium układały się pomyślnie, jednak ambicja namiestnika Babilonii pchnęła go do przyłączenia się do antyasyryjskiej koalicji Elamu i Chaldejczyków. Rebelia skończyła się klęską Szamasz-szuma-ukina. Aszurbanipal uderzył na Babilonię, oblegając stolicę oraz Borsippę. Po czterech latach oblężenia Babilon został zdobyty w 648 r. p.n.e. Szamasz-szuma-ukin popełnił samobójstwo, jego zaś zwolennicy w sposób okrutny  zamordowani. Na rozkaz króla miasto zostało jednak oszczędzone. Namiestnikiem spacyfikowanej prowincji mianował Kandalanu[29].

Stosunki z sąsiednim Elamem tylko w pierwszych latach układały się pokojowo. W czasie klęski głodu w Suzie władca asyryjski wysłał tam nawet zboże. W 664 r. p.n.e. elamicki król Urtak zaatakował Babilonię, lecz jego atak został szybko odparty. Po jego rychłej śmierci nastąpił kryzys w państwie, ponieważ władzę w Suzie objął Tepti-Humban-Inszuszinak (w źródłach asyryjskich Teumman), który nie był legalnym spadkobiercą. Część arystokracji elamickiej nie uznała tej sukcesji, widząc w Teumanie uzurpatora, dlatego zwrócili się do Aszurbanipala z prośbą o mediację. Dla asyryjskiego króla był to dogodny moment na wmieszanie się w wewnętrzne rozgrywki we wrogim państwie. Poparł Humban-nikasza II, najstarszego syna Urtaka. Do rozstrzygnięcia doszło w bitwie nad rzeką Ulai. Wojska asyryjskie rozgromiły Teummana, który po doznanej klęsce popełnił samobójstwo. Jego odciętą głowę niesiono na czele wojsk asyryjskich w czasie pochodu przez Elam, a następnie zawieszono na jednej z bram Niniwy. Do dnia dzisiejszego zachował się też relief, na którym widzimy odpoczywającego w ogrodzie Aszurbanipala przyglądającego się wiszącej na drzewie głowie króla elamickiego. Na tron Elamu Asyryjczycy wprowadzili Humban-nikasza II jako króla Madaktu. Między 648 r. p.n.e a 639 r. p.n.e. armia asyryjska przetoczyła się przez cały Elam, pustosząc wszystkie miasta, zdobywając i łupiąc Suzę oraz wywaożąc do Asyrii posągi wszystkich bóstw i wyposażenie świątyń. Sanktuaria zostały zbezczeszczone, a groby królów elamickich zhańbione. Wielu wyższych urzędników wraz z całą rodziną i wszystkimi jej krewnymi uprowadzono w asyryjską niewolę, a wyszkolone do specjalnych zadań oddziały wojskowe wcielono do armii asyryjskiej. Do Asyrii pognano też znaczną część miejscowej ludności, razem z licznymi stadami bydła i koni. Ummanaldasz, panujący król Elamu, sam uniknął niewoli ratując się ucieczką w góry. Po wycofaniu się wojsk asyryjskich powrócił do Madaktu, gdyż Suza była wówczas opustoszałą. Później jednak i król Elamu Ummanaldasz został pojmany przez Asyryjczyków[30]. Upadek Suzy w 647 r. p.n.e. Aszurbanipal opisał w inskrypcji[31]. Pozostali uczestnicy rewolty babilońskiej, Arabowie, nie stanowili poważniejszego niebezpieczeństwa; między rokiem 641 a 638 p.n.e. armia asyryjska w toku parokrotnie ponawianych wypraw wojennych, zdołała pokonać plemiona arabskie i schwytać ich przywódców. Dwóch z nich dla odstraszającego przykładu, uwiązano na łańcuchach do psich bud u jednej z wielkich bram Niniwy. Roczniki Asurbanipala, który panował do roku 626 p.n.e., sięgają tylko roku 639 p.n.e., tak ze dalsze informacje o jego panwaniu czerpiemy tylko ze wzmianek z korespondencji urzędowej i handlowej. W okresie tym jedną z ważniejszych kwestii była sprawa sukcesji tego władcy[32].

Aszurbanipal założył ogromną bibliotekę w Niniwie ( zawierającą około 30 tysięcy glinianych tabliczek zapisanych pismem klinowym; teksty poetyckie, filozoficzne, medyczne, historyczne, astronomiczne i administracyjne). Wśród zachowanych do dnia dzisiejszego tekstów znajdują się fragmenty najstarszej znanej księgi alchemicznej pt. Wrota pieca. Księga ta zawiera opis pieca alchemicznego oraz opisy różnych operacji alchemicznych. Wymienione są w niej nazwy metali połączone z bóstwami: srebro – Anu (Niebo), miedź – Ea (Powietrze). Traktat ten zawiera ponadto wyraźną tezę o przemianie metali. W bibliotece odnaleziono epos o Gilgameszu, z fragmentami o raju i potopie. Aszurbanipal sam siebie przedstawia w inskrypcjach jako człowieka wykształconego, który potrafi czytać i pisać w piśmie klinowym.

Pod koniec panowania Aszurbanipal oddał się zbytkowi, a nawet, jak podają greckie źródła, zniewieściał, nosząc damskie stroje[33]. Po jego śmierci, ok. roku 630 p.n.e., władzę objęli dwaj synowie Sin-szar-iszkun i Aszur-etil-ilani, a po nich Aszur-uballit II. Po 630 roku p.n.e. Asyrią wstrząsnęły gwałtowne konflikty wewnętrzne, które rozpoczęły dezintegrację imperium. Po śmierci władcy państwo uległo rozkładowi w wyniku zamieszek wewnętrznych i najazdów Scytów.

Syn Aszurbanipala, Aszur-etil-ilani (akad. Aššur-eṭil-ilāni) panował  w latach 630-626 p.n.e. Przyjmuje się, że po śmierci ojca objął tron w Babilonie, ale z faktem tym związane są pewne nieścisłości, ponieważ od listopada 626 p.n.e. królem Babilonii był też Nabopolassar. Nabonid pisze, że Adda-guppi’, jego matka, żyła „od 20 roku (panowania) Aszurbanipala, króla Asyrii kiedy to się urodziła, do 42 (roku panowania) Aszurbanipala i 3 roku (panowania) jego syna Aszur-etil-ilani (…)”. Kilka dokumentów handlowych z Babilonu, Uruk i Ur również są datowane według jego panowania. Świadczyć to może o tym, że władza asyryjska w Babilonie nie wygasła jeszcze ostatecznie. Potwierdza to relacja Berossosa, gdy pisze o Nabopolasarze jako o buntowniku przeciwko Sin-szar-iszkunowi. Są zapiski, które nasuwają przypuszczenie, że panowanie Sin-szar-iszkuna i Aszur-etil-ilani częściowo zbiegało się w czasie, co świadczyłoby, że każdy z nich panował tylko nad częścią imperium. Rozbieżności w inskrypcjach można wytłumaczyć sprawowaniem częściowej kontroli nad tym krajem przez obu pretendentów, tj. Nabopolasara i Aszur-etil-ilani i roszczeniem pretensji do niego przez obu władców. W wyniku tego konfliktu inicjatywa przeszła w ręce wrogów Asyrii. Najpierw Medowie w 614 roku p.n.e. zburzyli Aszur[34] i wraz z Babilończykami rozpoczęli 2 lata później oblężenie Kalchu i Ninwy, w której znalazł się Sinsariszkun.

Sin-szar-iszkun rządził w Asyrii wraz z bratem Aszur-etil-ilanim nad częścią imperium, a od ok. roku 626 p.n.e. samodzielnie, ale chronologia jest niepewna (626-612 p.n.e.) i zasięg terytorialny jego władzy trudny do ustalenia. Sin-szar-iszkun nie potrafił przeciwdziałać rozprężeniu i ruchom odśrodkowym w imperium. Za odstąpienie Egiptowi Syriii, Fenicji i Judei domagał się od faraona wojsk do walki z Nabopolassarem i Kyaksaresem. Jak informuje Kronika babilońska w 615 r. p.n.e. Babilończycy pod dowództwem Nabopolassara uderzyli na Aszur[35]. Atak ten został odparty, a sam Nabopolassar ratował się ucieczką do Tikritu. Po tym sukcesie zaniechał dalszych akcji zbrojnych.

W następnym roku (w 614 r. p.n.e.) Aszur został zdobyty przez wojska medyjskie[36] pod dowództwem króla Kyaksaresa. Upadek tego miasta zapoczątkowało serię porażek Asyryjczyków, które zakończyły się ostatecznym upadkiem państwa. Samo miasto zostało gruntownie zniszczone i nie odzyskało więcej swojego znaczenia. Ostateczny cios królestwu Asyrii zadali Babilończycy, sprzymierzeni z Medami i Scytami, gdy w roku 612 p.n.e. zajęli asyryjską stolicę Niniwę[37]. Atak na miasto ułatwił sam Sinsariszkun, który w ciągu dwóch lat od zniszczenia Aszur zachował całkowitą bierność, zamykając się w stolicy. Po trzymiesięcznym oblężeniu (lipiec/sierpień/wrzesień 612 roku p.n.e.) miasto zostało zdobyte szturmem i doszczętnie zniszczone[38]. Sin-szar-iszkun zginął w czasie oblężenia Ninwy. Według tradycji greckiej (jako Saràkos) kazał się zanieść na stos złożony z kosztowności i podpalić. Na nim wygasa linia Sargonidów. W czasie trwania tej kampanii zostało zdobyte też Kalchu, przypuszczalnie przez wojska medyjskie, ponieważ w ruinach archeolodzy odkryli resztki grot pochodzenia irańskiego. Upadek asyryjskiej stolicy oraz śmierci króla Sin-szar-iszkuna z dynastii Sargonidów doprowadził do opanowania rdzennej Asyrii przez koalicjantów. Był to moment przełomowy w toczonej przez Asyrię wojnie z koalicją, bowiem przeważył szalę zwycięstwa na stronę Nabopolassara i Kyaksaresa. Resztkami sił asyryjskich w północno-zachodniej Mezopotamii dowodził generał Aszur-uballit II, który uchodzi za ostatniego króla Asyrii.

Aszur-uballit II (akad. Aššur-uballiṭ, tłum. „bóg Aszur ożywił/obdarzył życiem”). jeszcze przez trzy lata, (po śmierci Sin-szar-iszkuna w 612 roku p.n.e.), kontynuował walkę o ocalenie resztek państwa asyryjskiego w oparciu o Egipt, (w zamian za Syrię, Fenicję i Judę). Po upadku stolicy władca przeniósł się do Harranu, skąd kierował walką z Medami i Babilonią. Zmagania o miasto, które dwukrotnie przechodziło z rąk do rąk, toczyły się blisko przez dwa lata do 608 r. p.n.e. Świadczy to o determinacji Asyryjczyków, którzy pomimo utraty rdzennej Asyrii i klęskach pod Aszur i Ninwą nadal walczyli o uratowanie państwa. Ostatecznie gdy Harran został zdobyty i zniszczony przez Babilończyków, Medów i sprzymierzonych z nimi Scytów w 608 r. p.n.e., pozostałości armii asyryjskiej skierowały się na zachód w kierunku Eufratu, gdzie miały czekać na posiłki egipskie. Medowie i Babilończycy zburzyli wszystkie większe miasta asyryjskie, a ich ludność wymordowali. Zniszczenia były tak wielkie, że przez kilka następnych stuleci ziemie te były słabo zaludnione. Prymat na Bliskim Wschodzie przejęło państwo nowobabilońskie.

Nie znamy okoliczności śmierci króla, bowiem źródła urywają się na r. 608 p.n.e. i z tą datą wielu historyków wiąże jego koniec. Istnieje hipoteza, według której do śmierci Aszur-uballita II przyczynili się Egipcjanie, którzy nie widzieli już potrzeby wspomagania przegranego, słabego sojusznika, skoro sami mogli zająć to, co chcieli. Jego śmierć oznacza ostateczny koniec państwa asyryjskiego, którego resztki wojsk zostały pokonane pod Karkemisz w 605 roku p.n.e[39].

Sargonidzi toczyli nieustanne wojny w wyniku, czego ich państwo funkcjonowało głównie dla i z wypraw wojennych, przynoszących bogate łupy. Wobec podbitych ludów stosowali bezwzględną politykę terroru i masowych deportacji całych ludów, nieznanych w takiej skali w ówczesnym świecie starożytnym. Szczególnie Aramejczycy w wyniku tej polityki zostali przesiedleni w różne rejony imperium włącznie z terenami rdzennej Asyrii. Sargonidzi tym samym przyczynili się do rozpowszechnienia języka aramejskiego, który po asyryjskim (języku starej arystokracji i dynastii) stał się drugim językiem w państwie. Przyśpieszyło to proces arameizacji społeczeństwa asyryjskiego, który już trwał od kilku wieków.

Skutkiem ciągłych wojen był podbój Babilonii, posthetyckich państewek Syrii, Izraela i Judy, Egiptu i Elamu, zwasalizowanie Fenicji. Jedynie Urartu nie zostało podbite, zostało jednak tak bardzo osłabione, że nie mogło odgrywać swojej ochronnej roli przed koczowniczymi ludami stepowymi. Ciągłe podboje Sargonidów dały tylko krótkotrwały efekt w postaci łupów i rozległego imperium, ale bezwzględny wyzysk prowincji i brutalne metody tylko wzmogły wrogość pokonanych ludów wobec Asyrii. Niemal ciągle wojny prowadzone przez Asyrię powodowały, że chłopi nie wracali do swoich gospodarstw, lecz stanowili załogi twierdz, pilnując uległości podbitych ludów. Następował proces koncentracji wielkiej własności ziemskiej. Siłą roboczą w tych majątkach byli przesiedleńcy (niewolnicy) spędzani niemal z całego Wschodu. W ten sposób następowała powolna, lecz systematyczna degradacja rodzimej ludności chłopskiej.

W ostatecznym rozrachunku polityka Sargonidów okazała się krótkowzroczną i jałową, a przedstawiciele tej dynastii, (podobnie jak wcześniejszej), typowymi brutalnymi władcami. Nie potrafili przeciwdziałać zachodzącym dynamicznym zmianom na terenie Bliskiego Wschodu. W dziedzinie gospodarczej stosunki w tym państwie były anachroniczne, a rezerwy ludzkie do prowadzenia walki na wyczerpaniu. Sargonidzi nie dokonali reorganizowali armii, mogącej równać się z jazdą ludów irańskich (Medów) czy koczowniczych (Kimmerów i Scytów). W konsekwencji doprowadziło to do zagłady dynastii i imperium w latach 614-612-605 p.n.e. Na upadku Asyrii zyskało początkowo głównie państwo nowobabilońskie, lecz i ono, (niszczone imperialną polityką wcześniejszego sąsiada i samo nie potrafiąc znaleźć innej idei), uległo w wyniku kolejnej fali najazdów.

Państwo Nowoasyryjskie istniało niespełna trzysta lat, należy jednak wziąć pod uwagę, że panowały w nim w tym okresie dwie główne dynastie[40], były też okresy, w których władzę przejmowali generałowie. Zmianom ulegały też granice tego państwa oraz, na skutek masowych deportacji, struktura ludności. Fakty te uniemożliwiły ujednolicenie kultury i powstanie jednorodnego kulturowo społeczeństwa. Nie doszło w nim też do zasadniczej ewolucji ustroju. Podział na panujących i poddanych pogłębiał się.

Asyryjczycy utrzymywali swoje panowanie wieloma sposobami. Wiązali się z elitami podbitych ludów więzami małżeńskimi, (co ułatwiała poligamia), dokonywali karnych ekspedycji w celu egzekwowania narzuconych świadczeń, dokonywali masowych deportacji ludności, a nawet jej eksterminacji. Wiele miast zostało zniszczonych. Los taki spotkał między innymi Babilon zniszczony w roku 689 p.n.e. przez króla Sennacheryba. Taka polityka oraz dobrze zorganizowana armia i sprawnie działająca administracja wystarczyła na niepełne trzy stulecia istnienie tego państwa. Trzy stulecia nieustannych wojen i niepokojów.

Asyryjczycy potrafili również budować (rękami niewolników i na koszt podbitych ludów) wspaniałe miasta. W okresie tym w stolicach Asyrii powstało wiele wspaniałych budowli. W Niniwie odkryto ślady wielu pałaców dla dworu królewskiego. Ich ściany zdobiły liczne ornamentalne rzeźby, przedstawiające sceny z polowań, wojen czy kultu religijnego. Przepych i bogactwo pałaców miały świadczyć o potędze władców. Rozbudowano wówczas znacznie sieć kanałów nawadniających i urządzano liczne ogrody i sady. Te zamiłowania i osiągnięcia w ogrodnictwie przeniesione zostały do legendy w postaci „wiszących ogrodów Semirandy”, zaliczanych do siedmiu cudów świata, a faktycznie będących ogrodami zakładanymi na płaskich dachach i tarasach pałaców w Babilonie. To naprawdę bardzo niewiele, jeśli uświadomimy sobie, że był to dorobek społeczeństwa żyjącego na obszarze, gdzie już ponad dwa tysiące lat wcześniej pojawiło się pismo.

Żądza władzy, bogactwa, polityka, której celem było tylko zaspokojenie swych najniższych instynktów nie mogła w dłuższej perspektywie zakończyć się sukcesem. Nie przynosiła nawet i doraźnego szczęścia i poczucia bezpieczeństwa nawet w kręgu rodziny panującej. Częste podziały w rodzinie królewskiej, (których jedną z przyczyn był poligamiczny model rodziny), prowadziły do przewrotów i zamachów stanu. Ciągła ekspansja nie tylko niszczyła zasoby gospodarcze i ludzkie najbliższych sąsiadów i była główną przyczyną powstrzymywania wzrostu demograficznego w tym regionie, ale również nadwyrężała zasoby Asyryskie, także ludzkie. Na obszarach poza głównymi centrami politycznymi przyrost naturalny ludności nie był aż tak hamowany. To stamtąd przyszła kolejna fala zniszczenia.

Przyczyny upadku Asyrii

Pod koniec pierwszej połowy VII w. p.n.e. Asyria była ogromnym imperium, które obejmowało całą Mezopotamię, zachodnią część dzisiejszego Iranu, południowo-wschodnie tereny Turcji, a także ziemie Syrii, Libanu, Jordanii, Izraela i Egiptu. Po raz pierwszy jedno państwo kontrolowało wszystkie te ziemie. Zawdzięczało to potężnej, dobrze zorganizowanej armii, która była w stanie pokonać wojska każdego sąsiedniego kraju. Jednak jeszcze w tym samym stuleciu Asyria przestała istnieć i już nigdy się nie odrodziła. Ten zadziwiająco szybki upadek superpotęgi od dawna intrygował badaczy. Niestety, jego wyjaśnienie nie było łatwe, gdyż zachowało się mało wzmianek z ostatnich lat istnienia imperium i prezentują one dość chaotyczny obraz.

Nieliczne źródła, którymi dysponujemy, pozwalały dopatrywać się przyczyn upadku w wojnach domowych o asyryjski tron (pierwsza z nich wybuchła w 652 r. p.n.e., a kolejne po 627 r. p.n.e.) i w licznych rebeliach. W ostatnich latach istnienia Asyrii jej ziemie pustoszyli też przybyli z północy konni nomadzi. Ostateczny cios zadały Asyrii połączona siły Medów z północnego Iranu, Babilończyków, którzy korzystając z zawieruchy zrzucili asyryjskie jarzmo, i Scytów. W 612 r. p.n.e. sojusznicy zdobyli stolicę imperium Niniwę. 3-4 lata później zginął ostatni asyryjski król.

Adam Schneider z University of California-San Diego (USA) i Selim Adalı z tureckiego Centrum Badawczego Anatolijskich Cywilizacji dwa lata temu zaprezentowali tezę, wedle której wpływ na upadek Asyrii miał też klimat. Uzyskane dane paleoklimatyczne pokazały bowiem, że w połowie VII w. p.n.e. Bliski Wschód zaczęły dotykać susze. W tym samym czasie centralne tereny Asyrii były coraz gęściej zaludnione, gdyż władcy przesiedlali ludność z podbitych ziem. Jak uznali badacze, w takiej sytuacji nawet niewielkie pogorszenie zbiorów mogło doprowadzić do poważnych kłopotów z wyżywieniem ludności i znacząco osłabić władzę. Doktor Arkadiusz Sołtysiak z Instytutu Archeologii Uniwersytetu Warszawskiego znalazł w tej hipotezie słabe punkty i zaprezentował je na łamach magazynu „Climatic Change”. Zdaniem polskiego badacza, położone w górnej Mezopotamii centralne tereny Asyrii raczej nie były w tamtych czasach przeludnione. Choć asyryjscy władcy przymusowo przesiedlali na te tereny tysiące ludzi to wciąż w górnej Mezopotamii żyło dużo mniej ludzi niż kilkaset lat wcześniej. W niektórych regionach powierzchnia osad była wciąż kilka razy mniejsza. Polski badacz wątpi także, aby okresowe susze były zaskoczeniem dla miejscowych rolników. Mieszkańcy górnej Mezopotamii wiedzieli, że niektóre lata mogą owocować niezwykle niskimi plonami i dlatego w całym regionie istniały ogromne kompleksy spichlerzy, które pozwalały tysiącom ludzi przetrwać gorszy sezon. Władcy i mieszkańcy Asyrii dbali także o rozbudowaną sieć irygacyjną, która łagodziła skutki suszy. Polski archeolog wskazuje także, że nie mamy żadnych dowodów na klęskę głodu na terenach centralnej Asyrii w drugiej połowie VII w. p.n.e. Problemów z zapewnieniem dostatecznych ilości żywności nie potwierdzają chociażby ceny niewolników, które w czasie głodu powinny znacząco spaść. Tymczasem, jak ustalił dr Sołtysiak w oparciu o 53 transakcje, które znamy ze starożytnych dokumentów, ceny niewolników były stabilne przez cały VII w. p.n.e. Co prawda, trochę mniej płacono za niewolników w połowie tego stulecia – jedne z najniższych kwot pojawiły się chociażby w dwóch transakcjach z 657 r. p.n.e., w którym według Schneidera i Adaliego doszło do pierwszej dużej suszy – jednak w kolejnych dekadach ceny były znowu wyższe i niewolnicy kosztowali tyle samo co na początku stulecia[41]. Nic więc nie wskazuje na to, aby imperium asyryjskie było pod koniec swego istnienia bardziej podatne na kaprysy klimatu. Co więcej, okresowe susze mogły zdaniem dr. Sołtysiaka wzmacniać władzę centralną, gdyż to ona kontrolowała większość zboża zgromadzonego w spichlerzach. „Nie ma nawet jednego dowodu sugerującego, że zmiany klimatyczne przyczyniły się do upadku Asyrii” – stwierdza polski archeolog na łamach „Climatic Change”[42].

Moim zdaniem, cena niewolników była wynikiem podaży, napływu niewolników w wyniku wojen, uważam też, ze hipoteza zmian klimatycznych jest bardzo prawdopodobna. To wzrost opadów na północy umożliwił szybszy wzrost populacji w tym regionie zmuszając społeczeństwa nomadów do ekspansji. Z drugiej strony niszcząca polityka władców Asyrii doprowadziła do spadku populacji Mezopotamii i całego Bliskiego i Środkowego Wschodu. Przyczyn upadku tego potężnego imperium dopatrywałbym się jednak głównie w jego strukturze wewnętrznej, w przyjętych w trakcie budowania imperium ideach i braku zdolności monarchii dynastycznych do dalszej ewolucji. Prowadziło to do walk wewnątrzdynastycznych, co przy tak niejednolitym wciąż kulturowo społeczeństwie musiało prowadzić do znacznego osłabienia państwa.

Zdaniem wielu współczesnych badaczy, imperium Asyryjskie, swego czasu największe imperium starożytnego świata, mogło upaść m.in. w wyniku zmian klimatycznych. W ostatniej fazie istnienia (między 912 a 609 rokiem p.n.e.) imperium doświadczało politycznej niestabilności i konfliktów – zarówno wewnętrznych, jak i zewnętrznych, ale jego upadek był bezpośrednio poprzedzony ogromnymi suszami, które nawiedziły kraj w czasie VII wieku p.n.e. – piszą autorzy artykułu w „Science Adavnces”. Susze poważnie odbiły się na poziomie życia mieszkańców Asyrii. Adam Schneider, współautor artykułu podkreśla, że Imperium Asyryjskie było największym imperium swoich czasów – kontrolowało tereny od Zatoki Perskiej po Cypr. Jednak – jak podkreślają badacze – powodzenie imperium było ściśle związane z klimatem. Z kolei do upadku Okres prosperity Asyrii rozpoczął się w czasie, gdy na terenach, na których znajdowało się imperium, opady deszczu ustabilizowały się na poziomie, który zapewniał obfite zbiory. Z kolei do upadku Asyrii miały przyczynić się ogromne susze, które doprowadziły do znacznego zmniejszenia się zbiorów – w efekcie w imperium pojawiły się deficyty żywności i zaczęły narastać konflikty. Ustalenia naukowców oparte są na analizach składu stalagmitów znalezionych w jaskini Kuna Ba w Iraku. Chemiczny skład stalagmitów – w szczególności zawartość w nich węgla i tlenu – pozwala ustalić zmieniający się poziom opadów w różnych momentach historii. Badanie stalagmitów wykazało, że susze w Asyrii rozpoczęły się wcześniej niż dotychczas sądzono – doszło do nich po okresie z największą ilością opadów w regionie. Schneider podkreśla, że Imperium Asyryjskie było podatne na wpływ zmian klimatu, ze względu na geografię północnego Iraku, która utrudnia tworzenie systemu irygacji. Naukowcy zwracają uwagę, że wskazanie roli zmian klimatycznych w doprowadzeniu do upadku Asyrii różni się od dotychczasowych wyjaśnień wskazujących na „wewnętrzne polityczno-ekonomiczne konflikty, nadmierne rozmiary państwa i porażki militarne”^[43]. Z drugiej strony musimy zauważyć, że to właśnie struktura tych państw, egoizm ich elit, doprowadziły do tego, że ich społeczeństwa nie potrafiły przeciwdziałać ówczesnym zmianom klimatu.

                                                  Piotr Kotlarz

Przypisy:

[1]     Nie wiem, czy i ja nie ulegam tu wcześniejszym interpretacjom historii. Zamiast określenia do (odrodzenia) odnowy można użyć określenia do powstania większego ośrodka politycznego… Nie było przecież ciągłości dynastycznej, szerokich elit oraz prawnej między wcześniejszą Asyrią a państwem Nowoasyryjskim. Pojęcie „państwo Nowoasyryjskie” jest określeniem nowożytnym. Ówcześni mieszkańcy tego państwa nie mieli, zapewne, świadomości jego kontynuacji.

[2]     Władcy okresu nowoasyryjskiego: Aszur-dan II (Aššur-dān) panował w latach 934 – 912 p.n.e.; Addad-nirari II (Adad-nērārī) panował w latach 911-891 r. p.n.e.; Tikulti-Ninurta II (Tukultī-Ninurta) panował w latach 890-884 r. p.n.e.; Aszurnasirpal II (Aššur-nāṣir-apli) panował latach 883-859 r. p.n.e.; Salmanasar III (Salmānu-ašarēd) panował w latach 858-824 r. p.n.e.; Szamiszi-Adad V (Šamšī-Adad) panował w latach: 823-811 r. p.n.e.; Adad-nirari III (Adad-nērārī) panował w latach: 810-783 r. p.n.e.; Salmanasar IV (Salmānu-ašarēd) panował w latach: 782-773 p.n.e.; Aszur-dan III (Aššur-dān) panował w latach: 772-755 r. p.n.e.; Tiglat-Pileser III (Tukultī-apil-Ešarra) panował w latach: 744-727 p.n.e. Dynastia Sargonidów: Sargon II (Šarru-kīn) panował w latach: 721-705 r. p.n.e.; Sennacheryb (Sîn-ahhē-erība) panował w latach: 704-681 r. p.n.e.; Asarhaddon (Aššur-aha-iddina) panował w latach: 680-669 p.n.e.; Aszurbanipal (Aššur-bāni-apli) panował w latach: 668-627? p.n.e.; Aszur-etil-ilani (Aššur-eṭil-ilāni) panował w latach: 630?-626 p.n.e lub według innej datacji ^]627-623 p.n.e.; Sin-szum-liszir (Sîn-šum-lišir) panował w  626 roku p.n.e.; Sin-szar-iszkun (Sîn-šar-iškun) panował w latach: 626-612 r. p.n.e. lub 622-612 r. p.n.e.; Aszur-uballit II (Aššur-uballiṭ) panował w latach: 612-610 p.n.e.  611-? p.n.e.; 610 rok p.n.e. – upadek miasta Harran – koniec imperium asyryjskiego.

[3]     Wyrzuciłem tu określenie „rdzennych”.

[4]     Zostało założone za panowania Salmanasara I.

[5]     Liczba przypuszczalnie znacznie zawyżona.

[6] Salmanasar III (akad. Salmānu-ašarīd, tłum. „bóg Salmanu jest pierwszy/najważniejszy”) – król Asyrii, syn i następca Aszurnasirpala II; według Asyryjskiej listy królów panować miał przez 35 lat. Jego rządy datowane są na lata 858-824 p.n.e.

[7]     Uważam to określenie za bardziej właściwe od pojęcia „rdzenne”.

[8]     Por.: J. Zabłocka, Historia Bliskiego Wschodu w starożytności, Wrocław 1982, s. 321.

[9]     Por.: Marc van de Mieroop, Historia starożytnego Bliskiego Wschodu ok. 3000-323 p.n.e.,  Kraków 2008; Historia powszechna, tom 2: Od prehistorii do cywilizacji na kontynentach pozaeuropejskich, pod red. xxx 2007; Mezopotamia, Tajemnice starożytnych cywilizacji , Asyria cz. 1; Mezopotamia, Tajemnice starożytnych cywilizacji , Asyria cz. 2; A. Ziółkowski , Starożytność, Warszawa 2009.

[10]   Por.: J. Zabłocka, Historia Bliskiego Wschodu w starożytności, Wrocław 1982, s. 321-322.

[11]   Wolski podaje, jako datę jej panowania, lata ok. 800 p.n.e.

[12]   Projekty budowlane Adad-nirari III skoncentrowane były w Kalchu i innych ważnych miastach. W Niniwie odnowiony został za jego panowania tzw. Fort Salmanasara i ukończony pałac, którego budowę rozpoczął jego ojciec.

[13]   Imię biblijne Tiglat-Pileser, pod którym władca ten jest najlepiej znany, nie jest jego pierwotnym, rodzimym imieniem. To bowiem było akadyjskie i brzmiało Tukultī-apil-Ešarra (w transliteracji z pisma klywane zazwyczaj Tukul-ti-ibila.é.šár.ra lub Tukul-ti-a.é.šár.ra). Znaczy ono „W synu świątyni E-szara jest moja ufność”. W Biblii, w której władca ten wzmiankowany jest kilkukrotnie (w 2 Księdze Królewskiej, 1 Księdze Kronik i 2 Księdze Kronik), imię to uległo zniekształceniu. Należy też wspomnieć, iż w Biblii władca ten pojawia się również pod imieniem Pul (np. 2 Krl 15:19) . Imię to wywodzi się najprawdopodobniej od babilońskiego Pulu (Pūlu) – imienia, pod którym występuje on w Babilońskiej liście królów A. Zdaniem niektórych uczonych Pulu było tytułem koronacyjnym tego władcy. W zniekształconej formie Poros imię to pojawia się też w Kanonie Ptolemeusza.

[14]   Salmanasar V jest jednym z niewielu władców asyryjskich, o których posiadamy informacje z czasów, gdy był jeszcze następcą tronu. W Kalchu odnaleziono pięć listów, które wysłał on (jako Ululaju) do swego ojca, króla Tiglat-Pilesera III. Z ich treści wynika, iż na Ululaju, jako na następcy tronu, spoczywały różne obowiązki. Jednym z nich było uzupełnianie pałacowych zapasów w lód, który zbierany był w górach i transportowany do Kalchu rzeką na tratwach: „36 ładunków lodu samemu, własnymi rękoma rzeką w drogę wysłałem. W mojej obecności (lód) został pokruszony, zebrany i pod nadzorem Ubru-Nergala, urzędnika ša qurbūti, do króla, pana mego wysłany”. Z innego listu wiadomo, iż odpowiadał on za bezpieczeństwo królowej w trakcie jej podróży. Sprawował też kontrolę nad zagranicznymi wysłannikami w ich drodze do asyryjskiej stolicy. Jako następca tronu Ululaju zajmował w hierarchii ważności drugie miejsce po królu i podporządkowani mu byli nawet najważniejsi asyryjscy urzędnicy, tacy jak turtannu (naczelny dowódca wojsk) czy rab szake (wielki podczaszy).

[15]   Umowna nazwa ostatniej dynastii państwa nowoasyryjskiego panującej w latach 722-612 p.n.e.

[16]   Jego rodzime, akadyjskie imię brzmi Šarru-kīn i znaczy „prawowity król”. W Biblii, w której wzmiankowany jest on tylko raz, w Księdze Izajasza, jego imię Šarru-kīn uległo zniekształceniu.

[17]   Guinness encyklopedia podaje jako datę początkową panowania Sargona II rok 721 p.n.e.

[18]   Spotkałem się z tezą, że Samaria była zasiedlona wyłącznie przez Żydów. Tzw. wyłączność jest tu jednak dyskusyjna. Było to przecież jak i inne społeczeństwa tego okresu społeczeństwo zhierarchizowane i zróżnicowane społecznie – istniała i w nim instytucja niewolnictwa. Można dyskutować o skali, ale samej instytucji nie sposób podważyć.

[19]   Por.: A. Cotterell, Cywilizacje starożytne, Łódź 1990, str. 111; H. W. F.  Saggs, Wielkość i upadek Babilonii, Warszawa 1973.

[20]   Rodzime, akadyjskie imię tego władcy, znaczy „Bóg Sin zastąpił mi braci”. Imię to wskazuje, że był jedynym pozostałym przy życiu synem Sargona II.

[21]   D. Clark, Zarazki, geny a cywilizacja, przełożył Adam Olesiejuk, Katowice 2011, s. 135.

[22]   Ja Sennacheryb, dzięki bystrej inteligencji, jaką mnie obdarzył szlachetny bóg Ea i w wyniku moich własnych doświadczeń zdołałem odlać w brązie olbrzymie lwy z wyciągniętymi łapami, czego nie dokonał żaden król przede mną (…). Na wielkich słupach i pniach palmowych uformowałem gliniany model na dwanaście olbrzymich lwów oraz dwanaście ogromnych, potężnych byków i wlałem w tę formę brąz tak jak przy biciu półszeklowych monet.

[23]   Według przekazu biblijnego zabójstwa Sennacheryba dokonać miało jego dwóch synów: Adramelek (zniekształcona forma imienia Arda-Mulissi) i Sareser: Sennacheryb, król asyryjski, zwinął, więc obóz i odszedł. Wrócił i pozostał w Niniwie. A gdy oddawał pokłon w świątyni swojego boga Nisroka, synowie jego, Adramelek i Sareser, zabili go mieczem, a sami zbiegli do kraju Ararat. Wydarzenie to miało miejsce w 681 roku p.n.e. Król został zamordowany przez tych synów gdyż byli oni niezadowoleni z faktu, że dziedzicem tronu został najmłodszy z nich, Asarhaddon.

[24]   Rodzime, akadyjskie imię tego władcy brzmi Aššur-aha-iddina i znaczy „bóg Aszur dał mi brata”. W Biblii, w której władca ten wzmiankowany jest w 2 Księdze Królewskiej, Księdze Ezdrasza i Księdze Izajasza. W Kanonie Ptolemeusza występuje on pod imieniem Asaradinos.

[25]   Tytuł królewski: Aššur-bani-apli, šar kiššati, šar māt Aššur – tłum. „Aszurbanipal, król świata (dosł. król wszystkiego), król Asyrii”.

[26]   Ja Aszurbanipal, twór boga Aszura i bogini Belit, książę dziedziczny posiadłem mądrość boga Nabu; opanowałem wszelką sztukę pisarską wszystkich mistrzów pisma, ilu ich jest (…). Przypuszczalnie młody królewicz był pierwotnie przeznaczony do stanu kapłańskiego, gdzie poznał trudną zdolność posługiwania się pismem klinowym oraz nauczył się odczytywania tekstów akadyjskich i sumeryjskich. Umożliwiło mu to poznanie dziedzictwa kulturowego Sumeru i Babilonii.

[27]   Przyodziałem go (Necho) w barwne szaty, włożyłem mu na szyję złoty łańcuch – oznakę władzy, nanizałem na jego palce złote pierścienie, darowałem mu żelazny puginał w złotej oprawie z wyrytym na nim moim imieniem. Obdarzyłem go rydwanami, rumakami, mułami dla podniesienia jego świetności. Posłałem mu moich zaufanych ludzi i namiestników gwoli wojennego sojuszu z nim.

[28]   Podczas mojej drugiej wyprawy skierowałem się na Egipt i i Etiopię. Tanutamon usłyszawszy o mojej wyprawie i o tym, że wtargnąłem na ziemie Egiptu, opuścił miasto Memfis i gwoli ocalenia swojego życia uciekł do Teb. Królowie namiestnicy i nadzorcy, których mianowałem w Egipcie przyszli do mnie i całowali moje stopy. Ruszyłem w pogoń za Tantuamonem i doszedłem do Teb – jego potężnej twierdzy. Ujrzawszy moc mojego natarcia opuścił Teby i uciekł do Kipkipi. Z pomocą boga Aszura i bogini Isztar miasto owo zdobyłem w całości, srebro, złoto, drogie kamienie, wszystkie skarby jego pałacu, barwne płócienne odzienie, rosłe rumaki, ludzi- mężczyzn i kobiety, dwa wysokie obeliski sporządzone z jasnego złotego stopu obydwa ważące 2500 talentów (75 ton) i stojące u bram świątyni, wydarłem z ich miejsc i zabrałem do Asyrii. Niezliczone łupy zdobyłem w Tebach. Oręż mój uczyniłem gorzkim dla Egiptu i Etiopii i umocniłem moje zwycięstwo. Z pełnymi rękami powróciłem do Niniwy- miasta, w którym sprawowałem władzę.

[29]   A na ludzi, którzy byli doradcami Szamasz-szuma-ukina, brata wiarołomnego, w tym niecnym dziele i zło uczynili, którzy ulękli się śmierci i ceniąc swe życie nie rzucili się wraz z Szamasz-szuma-ukinem, panem swoim w ogień, którzy uratowali się przed ostrzem żelaznego miecza, głodem, cierpieniami i płonącym ogniem i znaleźli schronienie – (na nich) spadła sieć bogów, władców moich, przed którą nie podobna uciec. Ani jeden nie uciekł, (ani jeden) zbieg nie uszedł z rąk moich. Wojownikom tym wyrwałem ich zuchwałe usta, które bluźniły przeciw Aszurowi, memu bogu (…).

[30]   Por.: H. w. F. Saggs, Wielkość i upadek Babilonii, przełożył Jerzy Nowacki, Warszawa 1973, s. 124-125.

[31]   Suza, wielkie święte miasto, dom ich boga, siedziba ich tajemnic, zdobyłem. Wszedłem do jej pałaców, otworzyłem jej skarbce, gdzie srebro i złoto, dobra i bogactwo zostały nagromadzone… Zniszczyłem (…) Zredukowałem świątynie Elamu do niczego; ich bogowie i boginie rozproszył wiatr. Grobowce ich starożytnych i ostatnich królów, które zdewastowałem, wystawiłem do słońca i zabrałem ich kości do ziemi Aszura. Zdewastowałem prowincje Elamu i na ich ziemiach posiałem sól.

[32]   Por.: H. w. F. Saggs, Wielkość i upadek Babilonii, przełożył Jerzy Nowacki, Warszawa 1973, s. 125.

[33]   Echa tej zmiany Aszurbanipala znajdują się w przekazach greckich. Ostatnim ich królem był Sardanapal, mąż bardziej zniewieściały niż kobieta. Chciał go zobaczyć — dotąd nikomu na to nie zezwolono! — jeden z jego namiestników nazwiskiem Arbaktos, sprawujący władzę w Medii. Kiedy na skutek usilnych starań uzyskał wreszcie zgodę na wizytę, znalazł króla w gromadzie nierządnic, jak prządł purpurową wełnę na kołowrotku i w niewieścim stroju rozdzielał młodym kobietom ich przydział pracy. Miękkością kształtów ciała i pożądliwym wyrazem oczu przewyższał wszystkie kobiety. Na taki widok ogarnęło Arbaktosa oburzenie, iż tego rodzaju kobiecie podlega tylu mężów, że temu, który zajęty jest przędzeniem wełny, posłuszni są ludzie noszący miecze i zbroje. Udał się więc do przyjaciół i zawiadomił ich o tym, co zobaczył. Powiedział, że nie może słuchać kogoś, kto woli być kobietą niż mężczyzną. Zawiązano więc spisek; wypowiedziano wojnę Sardanapalowi. Ten na wiadomość o spisku zachował się nie jak mąż, który pragnie bronić swej królewskiej władzy, lecz jak kobieta ogarnięta strachem przed śmiercią. Najpierw rozglądał się za kryjówką, następnie przystąpił do walki dysponując niewielkim rozproszonym oddziałem. Pokonany wycofał się do pałacu, gdzie kazał wznieść i zapalić stos, w którego płomienie rzucił się wraz z majątkiem. Pod tym jednym względem postąpił jak mąż. Królem po nim został jego zabójca Arbaktos, który był dotąd namiestnikiem Medów.

[34]   Dawna stolica Asyrii, Aszur, po śmierci Aszurbanipala znalazła się pod rządami jego syna Sin-szar-iszkuna.

[35]   Jedenastego roku [615-614 r. p.n.e.]: Król Akkad (tj. król Babilonu Nabopolassar) zebrał swoją armię, pomaszerował wzdłuż brzegu Tygrysu i w miesiącu Ajaru on rozłożył obóz naprzeciwko Aššur. Na dniu miesiąca Simanu zorganizował atak na miasto, ale go nie zdobył. Król Asyrii zebrał swoją armię, odepchnął króla Akkad od Aššur i pomaszerował za nim do Takrita’in, miasta na brzegu Tygrysu. Król Akkad swoją armię umieścił w fortecy Takrita’in. Król Asyrii i jego armia rozłożyli się naprzeciw armii króla Akkad, który został okrążony w Takrita’in i toczyli walki przez dziesięć dni. Ale król Asyrii nie zdobył miasta. Natomiast armia króla Akkad, który został zamknięty w fortecy, zadała główną klęskę Asyrii. Król Asyrii i jego armia rozpoczęli odwrót i wrócili do domu.

[36]   Oblężenie nie trwało długo, dlatego Asyryjczycy nie mogli zorganizować na czas odsieczy.     Dwunastego roku [614-613 p.n.e.]: W miesiącu Âbu Medowie gdy zmierzali przeciwko Niniwie, pośpiesznie zawładnęli Tarbisu, miastem w okręgu Niniwy. Poszli wzdłuż Tygrysu i rozłożyli się naprzeciw Aššur. Stoczyli bitwę przeciw miastu i zniszczyli je. Dokonali wielkich strat w ludziach, pojmali ich a (miasto) splądrowali. Król Akkad i jego armia, która poszła, by pomóc Medom, nie dotarła na bitwę w samą porę. Miasto zostało wzięte. Król Akkad i Kyaksares, król Medów spotkali się w mieście i razem zawarli porozumienie. Później, Kyaksares i jego armia udała się do domu.

[37]   Jak podaje Kronika babilońska kampania została starannie zorganizowana: Czternastego roku [612-611 r. p.n.e.]: Król Akkad (tj. król Babilonii Nabopolassar) zebrał swoją armię i pomaszerował do Asyrii. Król Medów pomaszerował do króla Akkad i oni spotkali się w [nieczytelne]. Król Akkad i jego armia przekroczyli Tygrys; Kyaksares musiał przekroczyć Radanu i oni maszerowali wzdłuż brzegu Tygrysu. W miesiącu Simanu, dziewiąty dzień, oni rozłożyli się naprzeciw Niniwy. Od miesiąca Simanu do miesiąca Âbu -przez trzy miesiące – oni poddali miasto ciężkiemu oblężeniu. Na dziewiąty dzień miesiąca Âbu, na który oni wyznaczyli (atak), (zadali) główną klęskę w wielu ludziach. W tamtym czasie Sin-szar-iszkun król Asyrii zginął. Oni zdobyli ogromny łup miasta i świątyni i przekształcili miasto w stertę ruin. Na dwudziestym dniu miesiąca Ululu [14 września 612 r. p.n.e.] Kyaksares i jego armia wróciła do domu. Gdy on poszedł, król Akkad odprawił swoją armię i oni pomaszerowali do Nasibina (Nisibis).

[38]   Według źródeł greckich i Biblii (Księga Nahuma I; 8, II; 9) mury zostały podmyte po spiętrzeniu Tygrysu, co tłumaczy tak szybkie zdobycie tego silnie ufortyfikowanego miasta.

[39]   Bitwa pod Karkemisz – starcie zbrojne zakończone zwycięstwem wojsk babilońskich pod wodzą Nabuchodonozora II nad armią egipską dowodzoną przez Necho II. Po utracie w roku 612 p.n.e. Ninwy na rzecz Babilończyków nową stolicą Asyrii został Harran. W roku 610 p.n.e. po upadku Harran Asyryjczycy zmuszeni zostali ponownie przenieść swoją stolice, tym razem do Karkemisz. W tym czasie doszło do sojuszu Asyrii z Egiptem, który w roku 609 p.n.e. wysłał  swoje wojska przeciwko Babilończykom w kierunku Karkemisz. Armia egipska pod wodzą faraona Necho II w trakcie marszu natknęła się pod Megiddona wojska króla Judy Jozjasza. W bitwie Jozjasz poniósł śmierć, a armia Judy została rozbita. Gdy Egipcjanie podeszli w końcu pod Karkemisz, gdzie połączyli się z wojskami Asyrii doszło do bitwy, w której wojska sprzymierzeńców zostały pokonane ostatecznie przez Babilończyków pod wodzą Nabuchodonozora II. Bitwa jest wspomniana w Księdze Jeremiasza (46; 3-12).

[40]   Władcy okresu nowoasyryjskiego: Aszur-dan II (Aššur-dān) panował w latach 934 – 912 p.n.e.; Addad-nirari II (Adad-nērārī) panował w latach 911-891 r. p.n.e.; Tikulti-Ninurta II (Tukultī-Ninurta) panował w latach 890-884 r. p.n.e.; Aszurnasirpal II (Aššur-nāṣir-apli) panował latach 883-859 r. p.n.e.; Salmanasar III (Salmānu-ašarēd) panował w latach 858-824 r. p.n.e.; Szamiszi-Adad V (Šamšī-Adad) panował w latach: 823-811 r. p.n.e.; Adad-nirari III (Adad-nērārī) panował w latach: 810-783 r. p.n.e.; Salmanasar IV (Salmānu-ašarēd) panował w latach: 782-773 p.n.e.; Aszur-dan III (Aššur-dān) panował w latach: 772-755 r. p.n.e.; Tiglat-Pileser III (Tukultī-apil-Ešarra) panował w latach: 744-727 p.n.e. Dynastia Sargonidów: Sargon II (Šarru-kīn) panował w latach: 721-705 r. p.n.e.; Sennacheryb (Sîn-ahhē-erība) panował w latach: 704-681 r. p.n.e.; Asarhaddon (Aššur-aha-iddina) panował w latach: 680-669 p.n.e.; Aszurbanipal (Aššur-bāni-apli) panował w latach: 668-627? p.n.e.; Aszur-etil-ilani (Aššur-eṭil-ilāni) panował w latach: 630?-626 p.n.e lub według innej datacji ^]627-623 p.n.e.; Sin-szum-liszir (Sîn-šum-lišir) panował w  626 roku p.n.e.; Sin-szar-iszkun (Sîn-šar-iškun) panował w latach: 626-612 r. p.n.e. lub 622-612 r. p.n.e.; Aszur-uballit II (Aššur-uballiṭ) panował w latach: 612-610 p.n.e.  611-? p.n.e.; 610 rok p.n.e. – upadek miasta Harran – koniec imperium asyryjskiego.

[41]   Moim zdaniem, cena była wynikiem podaży, napływu niewolników w wyniku wojen.

[42]   Wojciech Pastuszka, Asyria raczej nie przegrała z klimatem, Tu za Archeowieści – 21 MAJA 2016; Arkadiusz Sołtysiak, Drought and the fall of Assyria: quite another story, Climatic Change, June 2016, Volume 136, Issue 3, pp 389-394, DOI: 10.1007/s10584-016-1676-3

[43]   Starożytne imperium upadło przez zmiany klimatyczne? „Rzeczpospolita” 18.11.2019; https://www.rp.pl/Ekonomia/191119535-Starozytne-imperium-upadlo-przez-zmiany-klimatyczne.html Źródło: Newsweek

 

Obraz wyróżniający: Relief z pałacu w Dur-Szarrukin ukazujący Sargona II i stojącego przed nim wysokiego dostojnika, którym najprawdopodobniej jest następca tronu Sennacheryb; zbiory Luwru w Paryżu (nr inwent. AO 19873 – AO 19874). Autorstwa I, Sailko, CC BY 2.5, https://commons.wikimedia.org/w/index.php?curid=5859019