Oued Beht, Maroko: złożone wczesne społeczeństwo rolnicze w północno-zachodniej Afryce i jego implikacje dla interakcji w zachodniej części Morza Śródziemnego w późniejszej prehistorii / Cyprian Broodbank, Giulio Lucarini, Youssef Bokbot, Hamza Benattia, Aïcha Bigoulimen, Lucy Farr, Arnau Garcia-Molsosa, Hassan Hachami, Rafael Laoutari, Lorena Lombardi, Adelaide Marsilio, Louise Martin, Jacob Morales, Moad Radi, Francesco Michele Rega, Toby Wilkinson

Oued Beht (prowincja Khémisset, Maroko)

Miejsce Oued Beht zajmuje grzbiet wapienia, margli i zlepieńców 170–210 m n.p.m. na falistym płaskowyżu Zemmour, z widokiem na rzekę o tej samej nazwie ( ryc. 1 ). Leży w strefie bioklimatycznej typu śródziemnomorskiego, półpustynnej (Hilmi i in. Odniesienie: Hilmi, Mahamoud, Aziz el Agbani i Qninba2022 ), obecnie intensywnie uprawiane pod zboża. Obecnie miejsce to znajduje się około 100 km w głąb lądu, ale dostęp morski mógł kiedyś być bliżej, ponieważ prawdopodobne jest, że dorzecze Gharb na północy utworzyło w późniejszej prehistorii wciętą zatokę lub mokradła estuarium.

Rysunek 1.a) Północno-zachodni Maghreb, ukazujący Oued Beht i inne wspomniane miejsca; b) grzbiet i rzeka Oued Beht, od południowego wschodu (mapa i fotografia Toby’ego Wilkinsona).

Miejsce to po raz pierwszy zwróciło uwagę w latach 30. XX wieku, gdy prace budowlane prowadzone przez kolonialnych Francuzów ujawniły ogromną liczbę oszlifowanych kamiennych toporów/ciosów i makrolitycznych artefaktów szlifierskich, a także pobliskie duże liniowe struktury, które uznano za mury prehistorycznego umocnionego terenu (RuhlmannOdniesienie Ruhlmann1936 ). Od tamtej pory miejsce to kojarzone jest z dużą ilością takich toporów/ciosów (SouvilleOdniesienie Souville1973 : 156–60). Co najmniej 1388 okazów jest obecnie przechowywanych w Rabacie, w Musée de l’Histoire et des Civilisations (dalej Muzeum w Rabacie) i Institut National des Sciences de l’Archéologie et du Patrimoine (INSAP), podczas gdy plotkuje się, że wiele innych opuściło Maroko w ramach kolonialnie sankcjonowanej lub późniejszej nielegalnej kolekcji. Badania archeologiczne rozpoczęto w 2005 r. (przez Youssefa Bokbota), początkowo skupiając się na jaskini Ifri n’Amr o’Moussa na południowym krańcu grzbietu. Tam odkryto poziomy związane z epipaleolitem, wczesnym i środkowym neolitem (w tym pochówki i datowanie radiowęglowe na lata 5210–4952 p.n.e. na udomowionym jęczmieniu), okresem pucharów pucharowych i znacznie późniejszą aktywnością (BokbotReferencje Bokbot, Guerra, Garrido-Pena i García-Martinez de Lagrán2005 ; Ben-Ncer i in .Referencje Ben-Ncer, Bokbot, Amani, Ouachi, Sahnouni, Semaw i Garaizar2017 ). W 2013 roku francusko-marokański zespół skierował uwagę na otwarte obszary poza jaskinią, a w latach 2016–2017 rozpoczęto wykopaliska w strefie obfitych znalezisk powierzchniowych z kamienia, po czym współpraca ta ustała; wyniki pozostają nieopublikowane.

Od 2021 r. brytyjsko-włosko-marokański projekt archeologiczny Oued Beht (OBAP) podjął nowe prace terenowe, mające cztery cele: ustalenie czasowych i przestrzennych wzorców aktywności poprzez datowanie radiowęglowe i intensywne badania powierzchni, uzupełnione fotogrametrią opartą na dronach; zrozumienie natury archeologii podpowierzchniowej poprzez wykopaliska i prospekcję geofizyczną; identyfikacja wskaźników utrzymania, w tym pozostałości fauny i makrobotanicznych; oraz uzyskanie mierzalnej próbki kultury materialnej wystarczającej do analizy morfologicznej, chronologicznej, funkcjonalnej i materiałowej. Biorąc pod uwagę, jak niewiele wiadomo na temat tego, jak ludzie żyli w tym czasie i miejscu, łącząc wyniki tych wątków, kładziemy silny nacisk na budowanie wniosków na podstawie danych. Porównanie z innymi społeczeństwami Morza Śródziemnego i Afryki pozostaje ważnym celem, ale wiąże się również z niebezpieczeństwem przedwczesnego wyjaśnienia przez analogię.

Datowanie i zakres

Do tej pory wygenerowaliśmy 13 datowań radiowęglowych, wszystkie na podstawie węgla drzewnego lub nasion odzyskanych z naszych własnych wykopalisk, czyszczenia wcześniejszych wykopów przez OBAP i z materiału odzyskanego podczas wcześniejszych francusko-marokańskich wykopalisk (dostarczonych przez Youssefa Bokbota) ( Tabela 1 ). Większość próbek pochodzi z głębokich dołów, które są powszechnie spotykane w wykopach w północnej połowie grzbietu. Daty z szeroko oddzielonych dołów konsekwentnie wskazują na zakres 3400–2900 p.n.e. (z 95,4% pewnością), z wyjątkiem dwóch wcześniejszych dat czwartego tysiąclecia p.n.e. i jednej z nieco późniejszą datą końcową ( ok . 2700 p.n.e.). Wynik ten pasuje do stylistycznej jednorodności dużej części prehistorycznej ceramiki odzyskanej ze stanowiska. Biorąc pod uwagę te daty i charakterystyczne powiązane cechy kulturowe, a także niepewności dotyczące definicji poprzedzającego regionalnego środkowego i późnego neolitu (LinstädterOdniesienie Linstädter, Reindel, Bartl, Lüth i Benecke2016 ; Martínez Sánchez i in .Referencje Martínez Sánchez, Rodríguez, Peña-Chocarro, Bokbot, Pérez Jordà i Pardo-Gordó2018 ) proponujemy, aby tę fazę aktywności w Oued Beht nazwać regionalnym neolitem końcowym, wypełniając tym samym jedną z najbardziej dotychczas niejasnych faz prehistorii Maghrebu.

Tabela 1.Datowanie radiowęglowe z Oued Beht (krzywa kalibracyjna IntCal 20).

*Z Lucarini i in. (Odniesienie Lucarini, Bokbot i Broodbank(2021 r.)

Podczas intensywnych badań powierzchniowych w 2022 r. zebraliśmy ceramikę, odłupany kamień, topory/toporki i makrolity o rozdzielczości 10 × 10 m na obszarze 19,5 ha, generując pierwszą szczegółową definicję zasięgu stanowiska i rozmieszczenia klas materiałów w jego obrębie ( rysunki 2–5 ). Łączna liczba 19 626 znalezisk obejmuje 16 258 fragmentów ceramiki, 2947 odłupanych kawałków kamienia, 50 toporów/toporków i 371 makrolitów. Główny obszar aktywności neolitu końcowego wyłania się jako strefa o powierzchni 9–10 ha o dużej gęstości artefaktów na północy stanowiska, z przekonująco zarysowanymi krawędziami, z wyjątkiem strat spowodowanych erozją klifową na wschodzie. Zasięg materiału powierzchniowego jest zgodny z obecnie znanym rozmieszczeniem jam ( rysunek 2 ), chociaż jest nieco mniejszy niż wcześniej opublikowany szacunek przed pracami terenowymi OBAP (Lucarini i in. .Odniesienie Lucarini, Bokbot i Broodbank2021 : 152). Mniejsze, dyskretne skupisko prehistorycznego materiału w pobliżu dużych obiektów budowlanych (murów OBAP B1, B2 i C) na południu również wydaje się pochodzić z późnego neolitu i/lub nieco szerszej prehistorycznej daty (prawdopodobnie obejmującej okres pucharów pucharowych). Skupienie ceramiki i kamieni kamiennych w Oued Beht ma rozmiary niespotykane w tym czasie na kontynencie afrykańskim poza korytarzem Nilu i jego bezpośrednim sąsiedztwem, a także jest wyjątkowe w kategoriach śródziemnomorskich.

Rysunek 2.Plan Oued Beht, ukazujący znane doły i struktury liniowe (rysunek Toby’ego Wilkinsona).

Rysunek 3.Rozmieszczenie prehistorycznej ceramiki i malowanych skorup z późnego neolitu (ryc. Toby’ego Wilkinsona).

Rysunek 4.Dystrybucja narzędzi makrolitycznych według funkcji (rysunek Toby’ego Wilkinsona).

Rysunek 5.Rozmieszczenie polerowanych toporów/ciosów i narzędzi z ciosanego kamienia (rysunek Toby’ego Wilkinsona).

Archeologia podziemna i dowody na istnienie zwierząt udomowionych

Drobnoskalowe wykopaliska ukierunkowane w latach 2021–2022 miały na celu oczyszczenie i poszerzenie francusko-marokańskich wykopów w obrębie stanowiska z okresu neolitu końcowego. Wykopy 1 i 2 OBAP ujawniły płytką stratygrafię w pierwszych 0,1–0,4 m, obejmującą powierzchnie aktywności, otwory słupowe i inne cechy, fragmenty strukturalnego tynku oraz zazwyczaj wąskie otwory głębokich dołów (o pojemności około 1–2 m3 ⁾ , których rozwarta, mniej więcej dzwonowata forma jest odsłonięta w głębszych sekcjach. Powiązany materiał kulturowy odnosi się w przeważającej mierze do okresu neolitu końcowego. Doły napotkano w każdym wykopie i średnio występuje ich około jednego na 10 m2 ^; jeśli ta gęstość okaże się typowa dla całego stanowiska — pytanie dla nadchodzącej geofizyki i wykopów testowych — istnieją znaczące konsekwencje objętościowe. Zwężone otwory dołów mogą sugerować początkowe wykorzystanie jako silosów magazynowych, potencjalnie na uprawy (tradycyjna praktyka północnoafrykańska do niedawna; Morales i in .Referencje Morales, Rodríguez-Rodríguez, González-Marrero, Martín-Rodríguez, Henríquez-Valido i del-Pino-Curbelo2014 ), chociaż hipoteza ta wymaga dalszych badań, biorąc pod uwagę, że wypełnienia dołów prawdopodobnie nie odzwierciedlają ich pierwotnego przeznaczenia, lecz formalne lub nieformalne usuwanie odpadów (patrz poniżej). Kwestia ta znajduje analogie w debacie na temat przechowywania, odpadów i/lub funkcji rytualnych podobnie ukształtowanych i licznych dołów w ówczesnej południowej Iberii, rezonans, do którego powrócimy (Jiménez-Jáimez & Suárez-PadillaOdniesienie do Jiméneza-Jáimeza i Suáreza-Padilli2020 ; Armenteros-Lojo i Jiménez-JáimezOdniesienie do Armenterosa-Lojo i Jiméneza-Jáimeza(2024 )

Jednym ze strategicznych celów w 2022 r. było uzyskanie wstępnego wglądu w praktyki przetrwania późnego neolitu. W związku z tym wykopano dół 222 w wykopie 2, odsłaniając szybko osadzone dolne wypełnienie zawierające duże skorupy drobnych naczyń późnego neolitu i połamane narzędzia do mielenia oraz górne wypełnienia z stopniowych procesów naturalnych, z ceramiką porównywalnej daty i bez późniejszych intruzji ( Rysunek 6 ). Mokre przesiewanie zawartości dołu dało zwęglone nasiona udomowionego nagiego jęczmienia ( Hordeum vulgare var. nudum ), a rzadziej pszenicy ( Triticum sp.) i grochu ( Pisum sativum ), obok dzikiej oliwki ( Olea europaea subsp. oleaster ) i pistacji ( Pistacia atlantica/terebinthus ), prawdopodobnie stanowiących pozostałości po przetwórstwie żywności (Tabela S1 w materiale uzupełniającym online (OSM), Rysunek 7 ). Próbki pierwszych trzech gatunków zostały datowane radiowęglowo ( Tabela 1 ). Analiza szczątków fauny potwierdza obecność kóz domowych, obok owiec, bydła, świń i pojedynczego zęba koniowatego, przy czym wszystkie główne części tuszy są reprezentowane (oprócz koniowatych) i ślady nacięć sugerują rzeźnictwo na tym terenie ( Rysunek 8 ). Wyniki te są zgodne z początkowymi obserwacjami ogólnego profilu faunistycznego tego miejsca, w którym dominują gatunki udomowione, a nie dzikie (chociaż biorąc pod uwagę, że dzikie wołowate i suidy były rodzime dla holoceńskiego Maghrebu, nie można obecnie wykluczyć pewnej różnorodności statusu w obrębie tych taksonów). Niewykorzystany potencjał późniejszej prehistorii Maghrebu jest zilustrowany w tym jednym, skromnym dole, który sam w sobie dostarczył najbardziej wiarygodnych dowodów na rolnictwo w regionie przez prawie dwa tysiąclecia po obu stronach późno-czwartotysięcznego florytu tego miejsca.

Rysunek 6.Profil przekroju z wykopu nr 2 ukazujący jamę 222, jednostki stratygraficzne i powiązane daty radiowęglowe (rysunek autorstwa Alessii Brucato i Lucy Farr).

Rysunek 7.Makro-szczątki roślin z wykopu 2, dołka 222: a) Hordeum vulgare  var.  nudum , jęczmień nagi; b) Triticum  sp., pszenica; c)  Pisum sativum , groch; d) Pistacia atlantica/terebinthus , pistacja dzika ; e) Olea europaea  subsp.  oleaster , oliwka dzika. Skala = 1 mm (zdjęcia Jacoba Moralesa).

Rysunek 8.Szczątki fauny z wykopów 1 i 2: a) względny udział (procentowa liczba zidentyfikowanych okazów) w stosunku do całkowitej liczby zidentyfikowanych ssaków; b) fragment kłykcia żuchwy kozy ze śladami nacięć i zbliżenie szczegółów (wykop 2, dół 222, kontekst 201.08); c) kość skokowa kozy ze śladami nacięć i zbliżenie szczegółów (wykop 2, dół 222, kontekst 201.16) (zdjęcia Hassana Hachamiego).

Kultura materialna

Próbka kultury materialnej odzyskana z Oued Beht jest znacząca ( rysunki 9 i 10 ). Tutaj przedstawiamy tylko materiał prehistoryczny, chociaż badanie powierzchniowe (w przeciwieństwie do wykopalisk) ujawniło również znaczne ilości średniowiecznej i późniejszej ceramiki, wraz z obrotowymi żarnami z kamienia wulkanicznego. Około 1295 prehistorycznych skorup zostało odzyskanych z warstwowych kontekstów w wykopach 1 i 2. Zakres okrągłych dzbanów, misek i innych otwartych kształtów jest wykonany głównie z gliny wypalanej na kolor płowy, zmiennie (czasem drobno) lewigowanej ( rysunek 9a ), podczas gdy płytkie talerze kuchenne są zazwyczaj z czerwonobrązowej tkaniny ( rysunek 9b ). Niektóre naczynia są duże, z masywnymi tunelowymi uchwytami lub uchwytami. Około 25 procent ceramiki, głównie w tkaninie płowej, jest polerowane (czerwonobrązowe lub ciemne) i polerowane, czasami do wysokiego połysku. Ponadto ceramika malowana na ciemno na jasno stanowi 1–7 procent zliczeń w każdym kontekście ( ryc. 9c ). Ten w innym przypadku mało znany typ ma rzadkie, szeroko współczesne odpowiedniki w Ghar Cahal w północno-zachodnim Maroku (Becerra i in. Referencje Becerra, Vijande-Vila, Ramos-Muñoz, El Idrissi, Gómez-Sánchez, Zouak, Fernández-Sánchez, Bernal-Casasola, Ramos Muñoz, Kbiri Alaoui, Tarradell-Font i Zouak2021 ) oraz w wielu miejscach w południowej części Półwyspu Iberyjskiego (Aranda Jiménez i in. Odniesienie Aranda Jiménez2012 : 49–55; Carrasco Rus i in .Referencje Carrasco Rus, Pachón Romero i Jiménez2012 ; Mederos Martín i in .Referencje Mederos Martín, Schuhmacher, Vargas Jiménez, Bashore Acero, Garvin Arcos i Brandherm2023a ). Ogólnie rzecz biorąc, stopień zaawansowania technologicznego ceramiki jest uderzający w porównaniu z inną wczesną ceramiką maghrebską. Ceramika badawcza uzupełnia ten obraz ( Rysunek 3 ), potwierdzając zasięg materiału z późnego neolitu, w tym pomalowanych skorup, a także dodając wskazówki wcześniejszej obecności neolitu na północy i nierównomiernej aktywności po późnym neolicie na północy i południu, w pobliżu liniowych obiektów budowlanych.

Rysunek 9.Ostateczna ceramika neolityczna z Oued Beht: a) miski z tkaniny w kolorze płowym, dzban (z otworem po wypaleniu), duże uchwyty tunelowe i okrągła podstawa; b) naczynia do gotowania z tkaniny w kolorze czerwono-brązowym; c) malowane skorupy (skala = 50 mm) (fotografie Rafaela Laoutariego, Rafaela Martíneza Sáncheza i Moada Radiego).

Zespół makrolitów jest w przeważającej mierze prehistoryczny. Większość przykładów zebrano podczas badań powierzchniowych (371 artefaktów), a tylko 13 z wykopalisk (w tym pięć narzędzi do mielenia w jamie 222). Zdecydowana większość (340) znalezisk powierzchniowych jest związana z ogniskiem neolitu końcowego na północy ( ryc. 4 ); tylko 31 pochodzi z południa, głównie w pobliżu obiektów budowlanych. Większość (53,6%) składa się z narzędzi do mielenia, prawdopodobnie do przetwarzania zbóż ( ryc. 10a i b ). Wiele narzędzi zostało również ponownie użytych jako kowadła (w tym niektóre pierres à cupules ; ryc. 10c ), które wraz z narzędziami używanymi wyłącznie do kucia, świadczą o rozległej produkcji na miejscu, w tym pierwszych etapach kucia artefaktów kamiennych za pomocą uderzeń bipolarnych. Narzędzia do kucia, ścierania, polerowania i polerowania, a także możliwe palety, są poświadczone w mniejszej liczbie. Pojedynczy wycinek ( pièce à gorge ) jest podobny do tych, które wcześniej zgłosił na tym stanowisku Souville (Odniesienie Souville1973 : 157–60, ryc. 77–80) i obecnie znajduje się w Muzeum w Rabacie ( ryc. 10d ). Prehistoryczne makrolity są w większości wykonane z piaskowców i piaskowców kwarcytowych, pozyskiwanych głównie z otoczaków i głazów dostępnych lokalnie wzdłuż koryta rzeki lub w odsłonięciach konglomeratów na grzbiecie. Rzadsze surowce obejmują bazalt, łupek, brekcję, wapień i skały granitoidowe. Ślady produkcji (stukania, dziobania i mielenia) można wykryć na kilku artefaktach, zwłaszcza narzędziach do mielenia.

Rysunek 10.Narzędzia kamienne z Oued Beht: a i b) dolne kamienie szlifierskie; c) górny element szlifierski użyty ponownie jako kowadło (pierre à cupule); d) kilof (pièce à gorge); e i f) oszlifowane siekiery; g) półfabrykat topora/łopatki; h) ząbkowany element sierpowy; i) prostoliniowy element sierpowy; j) okrągły skrobak; k) produkt uderzenia bipolarnego (a i c = biuro władz Aït Siberne; b, d–f = Muzeum w Rabacie; gk = badanie OBAP 2022. Skala: a–d = 200 mm; e–k = 50 mm) (zdjęcia: Lorena Lombardi i Moad Radi).

Co ciekawe, biorąc pod uwagę reputację Oued Beht jako proweniencji toporów i toporów, tylko 50 egzemplarzy zostało odzyskanych w latach 2021–2022, wszystkie jako znaleziska powierzchniowe i prawie wszystkie przestrzennie powiązane z głównym stanowiskiem neolitu końcowego ( rycina 5 ). Ta skromna liczba jest porównywalna z około 1388 z wcześniejszych, głównie dwudziestowiecznych, kolekcji ( rycina 10e i f ). Rozbieżność może wynikać z wyczerpania znalezisk (blisko)powierzchniowych na przestrzeni dziesięcioleci gromadzenia lub może sugerować koncentrację takich obiektów w kontekstach, których nie napotkaliśmy. Większość z 50 egzemplarzy jest wykonana z piaskowca kwarcytowego lub bazaltu. Mają kształt trójkątny lub owalny (lub rzadko trapezoidalny lub prostokątny) i długość około 50–120 mm. Większość z nich to wykończone lub prawie wykończone narzędzia, niektóre wykazują ślady użytkowania, ale inne są najwyraźniej nieużywane. Odzyskanie kilku preform ( rys. 10g ) i licznych odłupków produkcyjnych (te ostatnie pochodzące z badań ( rys. 5 ) i wykopalisk) potwierdza, że ​​na miejscu odbywała się produkcja siekier i łopatek.

Odłupany kamień jest powszechny (3368 sztuk, 2947 z badań powierzchniowych i 421 z wykopalisk warstwowych), ale tylko niewielka część to narzędzia formalne w przeciwieństwie do form doraźnych i odłupków o niskiej wartości diagnostycznej chronologicznej. Większość artefaktów jest z krzemienia, następnie z kwarcytu i, rzadko, z chalcedonu, z lokalnie odsłoniętych konglomeratów. Artefakty zostały wykute zarówno przy użyciu bezpośredniego uderzenia, twardym lub miękkim kamieniem młotkowym, jak i techniki bipolarnej do rozłupywania otoczaków i oddzielania odłupków ( ryc. 10k ). Mniejszość narzędzi formalnych jest wytwarzana z drobniejszych krzemieniu. Najczęstszym typem (19 przykładów) jest okrągły lub łukowaty przedni drapacz końcowy, znajdowany głównie na północy ( ryc. 5 i 10j ). Bardziej chronologicznie pouczające są jednak osiem elementów sierpa krzemiennego. Sześć z nich charakteryzuje się ząbkowaną aktywną krawędzią i retuszem podkładu, co sprawia, że ​​rękojeść ma kształt półkolisty lub prostoliniowy, a także zachowuje ślady połysku po użytkowaniu ( ryc. 10h ). Wyróżniają się one pod względem typologicznym podobieństwem do artefaktów z okresu pucharów pucharowych w Nador Klalcha w pobliżu Kenitry w północno-zachodnim Maroku (RodrigueOdniesienie Rodrigue2012 : 72, ryc. 4, nr 22 i 23), a także ze stanowisk z późnego trzeciego do drugiego tysiąclecia p.n.e. na Półwyspie Iberyjskim (wczesna epoka brązu; CabanillesOdniesienie Cabanilles1985 ; Gibaja BaoOdniesienie Gibaja Bao2003 ). Pozostałe dwa elementy sierpowate są wykonane na ostrzach i wykazują prostoliniową krawędź roboczą ( rysunek 10i ). Większość elementów sierpowatych została odzyskana na południu i północnym zachodzie stanowiska ( rysunek 5 ), oba obszary z sugestiami prawdopodobnie późniejszej ceramiki neolitycznej. W przeciwieństwie do dowodów na przetwarzanie upraw, konsumpcję i potencjalnie duże magazynowanie, narzędzi do zbiorów wyraźnie brakuje dla głównej fazy neolitu końcowego w Oued Beht. Może to sugerować stosowanie techniki gołej ręki, tradycyjnej praktyki w regionach suchych (LucariniOdniesienia Lucarini, Barich, Lucarini, Hamdan i Hassan2014 ; Simm & RussellOdniesienie Simm i Russell2018 ) lub że podstawowe zbiory i/lub pielęgnacja sierpów odbywały się gdzie indziej.

Interpretacja Oued Beht w szerszym kontekście

To, czego się nauczyliśmy i czego nadal nie rozumiemy na temat Oued Beht, jest teraz delikatnie zrównoważone. Przez co najmniej pięć stuleci, od późnego czwartego do najwcześniejszego trzeciego tysiąclecia p.n.e. (i prawdopodobnie jeszcze kilka stuleci po obu stronach), na obszarze co najmniej 9–10 ha rozwinęła się duża koncentracja działalności i inwestycji pracy i zasobów, skoncentrowana w północnej części grzbietu. Obejmowało to kopanie i użytkowanie licznych dołów, a także działania naziemne i struktury o nieokreślonym charakterze. Ceramika do przygotowywania, spożywania i przechowywania żywności, niektóre z nich bogato zdobione, były używane obok przemysłu narzędzi z łupanego kamienia i masowego dostarczania kamieni do szlifowania i polerowanych kamiennych toporów/ciosów, z których przynajmniej część była wytwarzana na miejscu. Żywność z typowo śródziemnomorskiego neolitycznego zestawu zwierząt domowych i upraw była przetwarzana i spożywana, a w przypadku tych ostatnich prawdopodobnie przechowywana w dużych ilościach. Z kolei jednoznaczne oznaki zbieractwa i polowania na dzikie zasoby są rzadkie, co sugeruje gospodarkę opartą głównie na produkcji żywności. Anegdotyczne doniesienia o wcześniejszych znaleziskach szczątków ludzkich mogą wskazywać na dalszy wymiar tej działalności, obecnie badany w ramach trwających wykopalisk.

Kuszące jest ominięcie niepewności interpretacji i założenie, że Oued Beht była dużą osadą z okresu późnego neolitu. Może się tak okazać, a jeśli tak, to jej wielkość, obfitość kamieni do mielenia i potencjalna pojemność magazynowa dołów na tym stanowisku sugerowałyby, że była to osada gęsto zaludniona. Taka społeczność byłaby bezprecedensowa w Maghrebie, a w zasadzie w dowolnym miejscu w Afryce nienilotycznej aż do stanowisk Dhar Tichitt w Sahelu (Linares-Matás) z drugiego tysiąclecia p.n.e.Odniesienie Linares-Matás2022 ). Wzdłuż północnego zbocza Morza Śródziemnego z czwartego do trzeciego tysiąclecia p.n.e. Oued Beht jest znacząco zastąpione pod względem zasięgu jedynie przez niezwykłe megastanowiska z iberyjskiej epoki miedzi, często usiane dołami i o równie kontrowersyjnym znaczeniu społecznym (García Sanjuán i in. Odniesienie García Sanjuán, Scarre i Wheatley2017 r .). Spośród nich najbardziej skrajnym przykładem pozostaje Valencina de la Concepción w pobliżu Sewilli, zajmująca około 200 ha w okresie kwitnienia w trzecim tysiącleciu (Mederos Martín i in. Odniesienie Mederos Martín2023b : 280, ryc. 30, 289, tab. 3), ale ściślej rzecz biorąc, współczesnych porównań dostarczają stanowiska z czwartego tysiąclecia p.n.e. z okresu przejściowego neolitu iberyjskiego do epoki miedzi, zwłaszcza La Loma (w pobliżu Granady), o niepewnym zasięgu, ale posiadające zarówno liczne doły, jak i malowaną ceramikę (Aranda Jiménez i in. Odniesienie Aranda Jiménez2012 ) oraz 20-hektarowy teren Perdigões w południowej Portugalii (ValeraOdniesienie Valera2018 ). Dalej na wschód Oued Beht wypada korzystnie pod względem wielkości w porównaniu ze stanowiskami z wczesnej epoki brązu na Morzu Egejskim, takimi jak Troja i inne na Krecie i greckim lądzie stałym (WhitelawOdniesienie Whitelaw, Barrett i Halstead2004 ; JabłonkaOdniesienie Jablonka, Pernicka, Ünlüsöy i Blum2016 ), miejsca od dawna będące w centrum narracji o „powstaniu cywilizacji” w tym regionie (RenfrewOdniesienie Renfrew((1972 )).

Jednakże, biorąc pod uwagę wszystko, czego wciąż nie wiemy, i prawdopodobne współistnienie rolnictwa i pasterstwa w całym Maghrebie, wolimy zachować alternatywne modele agregacji konstruktywnie otwarte, uznając możliwość różnych i mniej znanych trajektorii, które mogłyby doprowadzić do złożonego zjawiska, jakim jest Oued Beht. Jedną z konsekwencji rzucenia światła na Oued Beht jest to, że podkreśla ono, przeciwnie, niemal całkowity brak wiedzy o otaczającym go kontekście. Czasowo nadal nie wiemy praktycznie nic o bezpośrednim tle, z którego wyłoniło się to miejsce, i niewiele o jego sukcesji, poza kilkoma wskazówkami dotyczącymi wcześniejszej aktywności neolitycznej i potencjalnie obecności po neolicie końcowym, oba sugestywnie dopasowane w jaskini Ifri n’Amr o’Moussa na południowym krańcu grzbietu. Przestrzennie, poza garstką niedostatecznie zbadanych stanowisk prehistorycznych i prawdopodobną kopalnią soli, w odległości jednodniowego marszu powrotnego (RuhlmannOdniesienie Ruhlmann1936 ,Odniesienie Ruhlmann1937 ; SłoweniaOdniesienie Souville1991 ; Ben-Ncer i in. Referencje Ben-Ncer, Bokbot, Amani, Ouachi, Sahnouni, Semaw i Garaizar2017 ), nie wiemy nic o szerszym krajobrazie społecznym. Mając na uwadze niedobór narzędzi żniwnych z późnego neolitu, w połączeniu z faktem, że potencjalna pojemność magazynowa setek dołów prawdopodobnie przekroczyła potrzeby jakiejkolwiek prawdopodobnej grupy mieszkańców, można sobie wyobrazić, że Oued Beht działał jako centrum dla szeroko rozprzestrzenionej, dotychczas niewidocznej populacji. W tym kontekście obecność lub brak osłów (prawdopodobnie regionalnie do tej daty, ale lokalnie nadal nieokreślone) może okazać się pouczające pod względem zdolności do transportu i mobilizacji upraw i innych dóbr (Lucarini i in. . .Odniesienie Lucarini, Bokbot i Broodbank2021 : 152–53). Rozszerzone badanie okolic Oued Beht jest zatem kluczowe i w bardziej ambitnej skali przestrzennej może ujawnić, jak typowe lub wyjątkowe jest to miejsce na poziomie regionalnym.

Jeśli przyjrzeć się bliżej, okaże się, że w ciągu wieków przed 3000 r. p.n.e. w południowej części Półwyspu Iberyjskiego pojawiły się, przynajmniej powierzchownie, podobne duże stanowiska z okresu neolitu końcowego do epoki miedzi z wieloma dołami – tzw. „kultura silosów” rozciągająca się od zachodniej Andaluzji do portugalskiego Alentejo (Márquez Romero i Jiménez JáimezOdniesienia do Márqueza Romero i Jiméneza Jáimeza2010 ; Martínez RomeroOdniesienie Martínez Romero2018 ). Możliwe, że w przyszłości podróżnicy zza morza zostaną zidentyfikowani w Oued Beht, a ich obecność pomoże wyjaśnić prowokujące do myślenia paralele między tymi dwoma regionami. Jednak jest również oczywiste, że Afryka od dawna znosiła notoryczne doświadczenie kolonialne egzogenicznego wyjaśnienia rzekomo bezprecedensowych lokalnych wydarzeń. W tym przypadku stosunkowo wczesne daty wyłaniające się z Oued Beht dają do myślenia; ostatecznie może się okazać niemożliwe pełne wyjaśnienie wydarzeń z epoki miedzi na Półwyspie Iberyjskim — nie w ostatniej kolejności wzmacniających dowodów na zaangażowanie w odległe zachodnie sieci wymiany śródziemnomorskiej — bez uwzględnienia współczesnej północno-zachodniej agencji afrykańskiej. Obecnie na przykład Oued Beht szczyci się największym korpusem specyficznym dla danego miejsca tradycji malowanej ceramiki, z której duża część prawdopodobnie była produkowana lokalnie, o czym jest mniej (choć również szerzej) poświadczone na północ od cieśniny. Podobnie, pozostaje do ustalenia, jak daleko mogły przebyć siekiery wytwarzane w Oued Beht. Kość słoniową obrabiano w północno-zachodnim Maghrebie na długo przed jej pierwszym pojawieniem się na północ od cieśniny, w czwartym tysiącleciu p.n.e. (SchuhmacherOdniesienie Schuhmacher2016 ) i chociaż nie ma jeszcze dowodów na obecność kości słoniowej w Oued Beht, to w jego okolicach słonie (i prawdopodobnie strusie) przebywały jeszcze w okresie rzymskim. Spekuluje się, że pierwsze osły iberyjskie (Bernáldez-Sánchez i in. Referencje Bernáldez-Sánchez, García-Viñas, Sanguino, Villalón i Leonard2023 ) może stanowić kolejny import z Maghrebu. Dlatego też kluczowe jest rozważenie Oued Beht w szerszych, współewoluujących i łączących ramach obejmujących ludy po obu stronach bramy Morza Śródziemnego i Atlantyku w późnym czwartym i trzecim tysiącleciu p.n.e. — i, przy całym prawdopodobieństwie ruchu w obu kierunkach, uznanie go za wyraźnie afrykańską społeczność, która w znacznym stopniu przyczyniła się do ukształtowania tego świata społecznego.