Za twórcę realizmu (szkoły naturalnej) w dramaturgii rosyjskiej uważa się autora Rewizora (1836), Nikołaja Gogola (1809-1852). Pisarz pochodził z ukraińskiej rodziny ziemiańskiej, w latach 1819-1828 uczył się w Połtawie, następnie zaś w liceum w Nieżynie. W 1928 roku przeniósł się do Petersburga, gdzie podjął pracę urzędniczą i rozpoczął karierę literacką. W 1831 roku ukazała się pierwsza część jego „Wieczorów na chutorze koło Dikanki”, która zyskała jednomyślne uznanie krytyki. Jest to zbiór opowiadań nawiązujący do tematyki ludowej. Gogol opisał w nim niektóre wierzenia, baśnie i legendy ludności zamieszkującej tereny Ukrainy.
Dorobek artystyczny Gogola historycy literatury dzielą na dwa okresy. Pierwszy, przypadający na lata 1831-1841, w którym objawił się jako wybitny realista i satyryk, i drugi, obejmujący na lata 1842- 1852, kiedy do jego twórczości wkracza mistycyzm. Objawiający się w tym okresie kryzys psychiczny i twórczy pisarza doprowadzi go do krańcowego wyczerpania i przedwczesnej śmierci.
Chociaż Gogol uważany był głównie za powieściopisarza, to jednak traktował on dramaturgię jako równorzędną dziedzinę literatury. Był pierwszym znakomitym komediopisarzem rosyjskim, bliższym gorzkiemu humorowi Moliera niż pogodnym żartom naszego Fredry. Gogol, który zdecydowanie występował przeciwko repertuarowi ówczesnych scen stołecznych, przeciwko wystawianym w nich wodewilom i melodramatom, odrzucając poetykę niezwykłości i krwawych efektów, dążył do stworzenia komedii mającej ponownie stać się pełnoprawnym gatunkiem literackim. Karykatury Gogola, doprowadzone do koszmaru, spokrewniają jego komediopisarstwo – mimo całego naturalizmu – ze współczesnym nam humorem absurdalnym. Tworząc swoją teorię prawdziwie społecznej komedii odwoływał się zarówno do rodzimej tradycji, jak też do twórczości Szekspira, Moliera, a nawet Arystofanesa. Doceniając dorobek swych rosyjskich poprzedników, autora „Synalka szlacheckiego” (1782) Denisa Fonwizina[1] i autora „Mądremu biada” (1823) Aleksandra Gribojedowa[2], dostrzegał ich braki dotyczące techniki scenicznej.
Gogolowi nie chodziło o to, by w swych komediach piętnować ponadczasowe przywary ludzkie, lecz o poddanie pod osąd publiczny wewnętrznych nadużyć, dotykających społeczeństwo rosyjskie doby mikołajowskiej. Na zadane mu po wystawieniu Rewizora pytanie – po co wystawiać na widok publiczny same występki zamiast pokazywać przykłady godne naśladowania?, odpowiedział: A po cóż pewien ojciec, chcąc wyciągnąć syna z rozpusty, zamiast tracić czas na sentencje, przyprowadził go do szpitala, i pokazał mu w całej okropności straszne skutki rozpusty[3].
Rosyjski pisarz potrafił ukazać brzydotę życia w całej jego ohydzie, lecz śmiech jego komedii podporządkowany został wielkiej moralistyce społecznej. Gogol był twórcą realizmu krytycznego w literaturze rosyjskiej, był też prekursorem rosyjskiego naturalizmu, jego sztukę „Ożenek” (1835) uważa się za pierwszą rosyjską narodową komedię obyczajową.
„Ożenek” jest utworem o silnym ładunku satyry społecznej skierowanej przeciw szlachcie i kupiectwu. W dramacie tym stary kawaler Podkolesin jest tak pogrążony w nieróbstwie, że nie może się zdobyć nawet na tak banalny akt woli, by się ożenić. Tematem komedii nie są bynajmniej uczucia miłosne, lecz zwykła transakcja handlowa. Sztuka nie zawiera więc nieodłącznej w dotychczasowych komediach intrygi miłosnej, tradycyjnych qui pro quo i nieoczekiwanej pointy. Nie akcja i piętrzące się nieporozumienia są w niej istotne, lecz charaktery postaci. Gogol określa je, posługując się nie czynami, lecz językiem nader typowym dla środowiska, z którego wywodzą się bohaterowie tego dzieła – kupieckiego i urzędniczego, z całym jego karykaturalnym w każdym przejawie, merkantylnym stosunkiem do świata[4].
Klasyczny już dziś utwór Gogola, „Rewizor z Petersburga” (1836), jest oparty na niezbyt nowym chwycie komediowym – kontrolera wyimaginowanego przez strach defraudantów i łapówkarzy. Anegdotę, na podstawie, której powstał Rewizor, podsunął Gogolowi przypuszczalnie Aleksander Puszkin. Krytycy literatury doszukiwali się też powinowactwa tego utworu z uderzającymi w sądy i urzędników osiemnastowiecznymi komediami rosyjskimi oraz z komedią „Przyjezdny ze stolicy” Kwitki-Osnowianenki, pisarza rosyjsko-ukraińskiego, z tym, że u Kwitki, Pustołubow, (postać analogiczna do Gogolowskiego Chlestakowa), jest zwykłym awanturnikiem i krętaczem, który świadomie podaje się za rewizora[5].
Intryga komedii Gogola zbudowana jest na przypadkowym nieporozumieniu. Urzędnicy prowincjonalnego miasteczka, oczekujący na przybycie inspektora rządowego, biorą za niego młodego, niezbyt bystrego, ale obdarzonego poczuciem humoru i dbającego o własne interesy inteligenta Chlestakowa. W wyniku nieporozumienia żyjący z łapówek urzędnicy (wizytator szkolny, sędzia, naczelnik poczty), a także niedouczony lekarz Horodniczy, ziemianie i chłopi, próbując pozyskać względy „rewizora”, wręczają mu prezenty i pieniądze. W zakończeniu list Chlestakowa, otwarty przez naczelnika poczty, ujawnia przerażonemu tłumowi oszustwo, a żandarm oznajmia przybycie prawdziwego rewizora. Temat ten ujął Gogol w postaci palącej satyry na brutalizm typowy dla czynowników carskich i serwilizm upodlonego społeczeństwa. Żywa intryga, takież sytuacje i galeria świetnych typów stwarzają soczysty obraz ówczesnej małomiasteczkowej obyczajowości. Komedia Rewizor piętnuje korupcję aparatu administracyjnego. Sztuka ta, zgodnie z założeniami Gogola, nie piętnuje jednak słabości natury ludzkiej, lecz środowisko, które – zdaniem pisarza – czyni człowieka dobrym albo złym. Na zarzut krytyki, że w jego sztuce wszyscy bohaterowie są źli, że nie ma wśród nich ani jednego szlachetnego, Gogol odpowiadał, że pozytywnym bohaterem „Rewizora” jest śmiech.
Zarówno „Ożenek” jak i „Rewizor” do dziś są jednymi z czołowych dramatów w wielu teatrach całego świata. Dowodzi to, że Gogolowi udało się obok krytyki ówczesnego społeczeństwa rosyjskiego dotknąć zagadnień, cech ludzkiego charakteru, które są ponadczasowe. Dwa inne utwory sceniczne Gogola, „Teatralny rozjazd” (1836, ros. Театральный разъезд после представления новой комедии) oraz Gracze: Komedia w 1 akcie (ros. Игроки) są znane znacznie mniej.
„Graczy”, napisanych przez Gogola w 1843 roku, na język polski tłumaczył Jerzy Wyszomirski. Głównym bohaterem sztuki jest szuler Ichariew, który gdzieś w Rosji odpoczywa w niewielkiej izbie gospody, i który szuka kolejnej ofiary. Rozpoczyna grę z trzema amatorami kart. Ci okażą się również oszustami. W sztuce rażą jednak pewne uproszczenia w budowie akcji (autor zbyt często każe Ichariewowi wygłaszać monologi tylko do publiczności) razi też brak prawdy psychologicznej. To raczej niemożliwe, by szuler zdradzał swoje sztuczki (informację o sfałszowanej talii) dopiero co poznanym partnerom od stolika. Wygłoszona teza, że zawsze znajdzie się oszust, który cię wykiwa, to zbyt mało na stworzenie dobrego dramatu, dobrej komedii.
W 1847 Gogol opublikował Wybrane fragmenty z korespondencji z przyjaciółmi, w których próbował przedstawić pozytywną wizję społeczeństwa rosyjskiego i skłonić je do korzystnych zmian. Riasanovsky określa tekst jako „naiwny i reakcyjny”, przywołując wyrażony w nim pogląd, iż rosyjscy chłopi powinni pozostać analfabetami. Publikacja ta wywołała oburzenie środowisk postępowych, szczególnie ostre zarzuty wysunął W. Bielinski w słynnym Liście do Gogola (1847, wydanie polskie w: Pisma filozoficzne, t. 2 1956). Swoje wyjaśnienia zawarł Gogol w „Spowiedzi autorskiej” (1847, wydanie pośmiertne 1855, wydanie polskich fragmentów 1929), a ich literackim uzasadnieniem miały być dalsze tomy „Martwych dusz”. Niestety, planów tych pisarzowi nie udało się już zrealizować.
Piotr Kotlarz
Przypisy:
[1] Denis Iwanowicz Fonwizin (1744 lub 1745-1792), dramaturg rosyjski epoki klasycyzmu. W komedii Brygadier (1769) wyśmiewał modę cudzoziemszczyzny i niski poziom kulturalny szlachty; w komedii Synalek szlachecki (1782) piętnował ciemnotę warstwy szlacheckiej i jej prymitywny system wychowawczy oraz przywiązanie do systemu pańszczyźnianego.
[2] Aleksandr Siergiejewicz Griebojedow (1795-1829). Wszedł do historii literatury rosyjskiej jako autor jednego utworu – komedii wierszem Mądremu biada. Treścią tej komedii jest konflikt dwóch obozów: obrońców starego ładu, reprezentowanych przez środowisko ziemiańskie i szlacheckich rewolucjonistów, przedstawionych w samotnej postaci Czackiego. Oryginalnym wkładem Gribojedowa do komedii rosyjskiej było połączenie w tym utworze tradycyjnego wątku miłosnego z wątkiem politycznym. [Por.: Mały słownik pisarzy świata, Warszawa 1972, s. 196.]
[3] Por.: N. Modzelewska, Mikołaj Gogol (1809-1852), [w:] Mikołaj Gogol, Utwory wybrane, t. 1, Kraków 1950, s. 15.
[4] Por.: T. Kudliński, Vademecum teatromana, Warszawa 1985, s. 77; O „Ożenku” por.: R. Śliwowski, Od Turgieniewa do Czechowa, Warszawa 1970, s. 22; por. też A. Nicoli, Dzieje dramatu, t.1. Warszawa 1983, s. 438-439.
[5] Por.: B. Galster, Mikołaj Gogol, Warszawa 1967, 241-244.
Obraz wyróżniający: Autorstwa Scanned and processed by Andrew Krizhanovsky – Praca własna, Domena publiczna, https://commons.wikimedia.org/w/index.php?curid=18766661
