Neolityzacja Adriatyku: kontrastujące regionalne wzorce i interakcje wzdłuż i w poprzek wybrzeży / Sonja Kačar

Rysunek 3

Lokalizacja głównych mezolitycznych i neolitycznych stanowisk we wschodniej części Adriatyku w odniesieniu do polodowcowego wzrostu poziomu morza. Stanowiska wymienione w tekście: (1) Prapoče, (2) Kargadur, (3) Vlakno (wyspa Dugi), (4) Vransko lac, (5) Rašinovac, (6) Pokrovnik, (7) Žukovica (Korčula), (8) Neretva, (9) Veliko i jezioro Malo (wyspa Mljet), (10) Crvena Stijena, (11) Odmut, (12) Sidari (Korfu), (13) AD91-17, (14) MD90-917, (15) Terragne, (16) Favella, (17) Scamuso, (18) Rendina, (19) Lago di Monticchio, (20) Coppa Nevigata, (21) Ripa Tetta, (22) Fornace Cappuccini (Faenza).

Stanowisko Terragene (południowa Apulia) jest zgłaszane jako Castelnovian (Fiorentino i in., 2013; Gorgoglione, Di Lernia i Fiorentino, 1995), ale niestety kontekst nie jest jasny i może występować mieszanie materiałów z górnych warstw Impressed Ware.

Jest jednak bardzo prawdopodobne, że ta nieobecność/rzadkość stanowisk kastelnowskich wzdłuż wybrzeży Adriatyku nie reprezentuje rzeczywistości historycznej, ale jest związana z innymi czynnikami, takimi jak brak badań, brak cech diagnostycznych, czynniki geologiczne (utrata stanowisk w wyniku transgresji morskiej i działalności tektonicznej) oraz zmiany wzorców osadniczych (Kačar, 2020).

W tym sensie niedawne odkrycie pierwszej kastelnowskiej okupacji w Dalmacji, w jaskini Žukovica na wyspie Korčula (Vukosavljević & Perhoč, 2020), potwierdza, że wcześniejsza nieobecność kastelnowian wzdłuż chorwackiego litoralu (Dalmacja i Istria) (Kozłowski, 2009) wynikała po prostu z braku badań i że kastelnowskie stanowiska nie zostały jeszcze znalezione po obu stronach Adriatyku.

W regionie okołoadriatyckim osady kastelnowieckie odnotowano we wnętrzu Czarnogóry, w słabo dostępnych obszarach górskich (gmina Plužine) (Cristiani & Borić, 2016; Kozłowski, Kozłowski, & Radovanović, 1994) oraz w basenie Fucino w środkowych Włoszech, około 80 km od morza (Boschian, Serradimigni, Colombo, Ghislandi, & Grifoni Cremonesi, 2017).

Wszystkie stanowiska znajdują się w jaskiniach, co jest niewątpliwie związane ze znaczną tendencją badawczą koncentrującą się na badaniach i wykopaliskach jaskiń, a nie na stanowiskach na wolnym powietrzu. Wynika to jednak również z faktu, że stanowiska na otwartej przestrzeni są często gorzej zachowane ze względu na procesy taphonomiczne, takie jak wzrost poziomu morza (infra), erozja, powodzie, aktywność sejsmiczna i / lub pogrzebanie pod dużą ilością osadów aluwialnych.

Podobnie, brak odkrytych stanowisk kastelnowskich nie ogranicza się do Adriatyku, ale jest również obserwowany w innych częściach Morza Śródziemnego.

W tym sensie brakuje dowodów na możliwe (pół) stałe obozowiska, które ostatecznie, w połączeniu z gospodarką morską (infra) i bardziej wyszukanymi sposobami produkcji litu, mogą wskazywać na zwiększoną złożoność społeczną grup późnego mezolitu (por. Testart, 1982).

Możliwe jest jednak, że pewne przemiany społeczno-kulturowe wpłynęły na ostatnie społeczeństwa łowiecko-zbierackie w taki sposób, że stały się one „gotowe” na ważne zmiany, które charakteryzują neolityzację (por. Braidwood i Willey, 1962, s. 332).

2 Warunki paleośrodowiskowe
2.1 Niejednolity zapis: Region ukształtowany przez morze

Poziom morza stale się podnosi od ostatniego maksimum glacjalnego, z powodu globalnego ocieplenia i wynikającego z niego topnienia lodowców, co znacząco zmieniło linię brzegową Adriatyku. Na początku holocenu, kiedy poziom morza był o około 40 m niższy niż obecnie (Fontana, Corregiar, & Juračić, 2014; Surić, 2006), zarysy dawnej Wielkiej Niziny Adriatyckiej były ograniczone do przybliżonej linii Rovinj-Rimini (rysunki 2 i 3). Między 7000 a 6000 r. p.n.e., w okresie przejściowym mezolit/neolit, poziom morza był od 10 do 30 m niższy niż obecnie (Berger i in., 2014; Fontana i in., 2014; Surić, 2006). W przypadku równin przybrzeżnych północnego Adriatyku i wokół półwyspu Gargano, gdzie morze jest szczególnie płytkie, ten wzrost poziomu morza spowodował znaczną utratę pasa przybrzeżnego[3], co oznacza, że wiele archeologicznych dowodów okupacji wybrzeża byłoby obecnie zatopionych i / lub pokrytych znaczną akumulacją osadów holoceńskich. Nasza interpretacja procesu neolityzacji w tym aktywnym tektonicznie regionie jest zatem dodatkowo ograniczona przez czynniki klimatyczne i geomorfologiczne.

2.2 Wczesnoholoceńska roślinność i dynamika klimatu

Około 6800-6500 kal. p.n.e. dwa główne wydarzenia prehistoryczne miały miejsce niemal jednocześnie: przybycie pierwszych neolitycznych osadników na zachodnie i północne wybrzeża Morza Egejskiego (Guilbeau, Kayacan, Altinbilek-Algül, Erdoğu i Çevik, 2019; Horejs i in, 2015) i rozprzestrzenianie się kastelnowianu w środkowej części Morza Śródziemnego (Sycylia i południowe Włochy), co również implikuje przemieszczanie się ludów, przynajmniej w pewnym stopniu (por. Van de Loosdrecht i in., 2020). Zbiega się to z początkiem atlantyckiej fazy klimatycznej (6900-6200 kal. p.n.e.), okresu charakteryzującego się cieplejszymi i wilgotniejszymi warunkami, ze znacznie wyższymi temperaturami niż obecnie („holoceńskie optimum klimatyczne”), co sprzyjało maksymalnemu rozszerzeniu mieszanych lasów dębowych.

Jednak około 6200 r. p.n.e. („wydarzenie 8,2 ka”) nastąpiło pogorszenie warunków klimatycznych na dużych obszarach półkuli północnej, a nagły spadek temperatur o 1-3°C trwał przez około 160 lat. Ponieważ pogorszenie to zbiegło się w czasie z neolitycznym rozproszeniem w większości części południowo-wschodniej Europy[4], często przytacza się rolę klimatu w procesie neolityzacji (szczegóły patrz Berger & Guilaine, 2009; Weninger et al., 2009). Niemniej jednak natura, intensywność i konsekwencje tej anomalii klimatycznej zarówno dla środowiska, jak i populacji różniły się znacznie w zależności od regionu.

Rekonstrukcje klimatu sugerują, że „wydarzenie 8.2 ka” w południowej części Morza Śródziemnego (poniżej ok. 43°N) charakteryzuje się bardziej suchym klimatem, na co wskazuje spadek liczby pyłków Quercus i innych drzewiastych, a następnie wzrost Artemisia i Pinus, podczas gdy północna część Morza Śródziemnego (i umiarkowana Europa) doświadczyła bardziej wilgotnego i chłodniejszego klimatu, o czym świadczy krótkotrwały wzrost poziomu jezior i ekspansja Fagus, Abies i innych gatunków mezofilnych (Berger i Guilaine, 2009; Magny, Bégeot, Guiot i Peyron, 2003; Peyron i in…, 2013).

Dane z Adriatyku, choć niejednolite, pokazują podobny wzorzec.

W środkowej części Adriatyku wydarzenie z 8.2 ka zostało zarejestrowane przez pobranie próbek rdzenia w jeziorze Vransko (43°53′N, 15°34′E) i charakteryzuje się spadkiem Quercus i Corylus oraz wzrostem Juniperus i Pistacia, co wyraźnie wskazuje na rozwój suchszych warunków klimatycznych (Bakrač, Ilijanić, Miko, & Hasan, 2018).

W północnej części Adriatyku, na Istrii, dane palinologiczne (Andrič, 2006) wskazują na chłodniejsze i bardziej wilgotne warunki w tym samym okresie. Corylus, rodzaj, który nie wytrzymuje suszy, osiąga szczyt około 6200 kal. p.n.e., podczas gdy w tym samym czasie diagramy pyłkowe pokazują minimalną wartość Pinus. Podobnie, dane antrakologiczne z Edera 3 (Triest) wskazują na ostateczny zanik sosny i dominację dębu (85%) pod koniec szóstego tysiąclecia p.n.e. (Nisbet, 2000).

Ponadto dane palinologiczne wskazują, że w południowo-środkowej części Adriatyku ten stosunkowo suchy okres, który rozpoczął się około 6200 r. p.n.e., trwał nadal: nad jeziorem Vrana (Bakrač i in., 2018), krótki chłodny i suchy epizod przerwał tworzenie sapropelu S1 około 5950-5450 r. p.n.e., kiedy zapis pyłkowy wskazuje na wzrost Ericaceae, Juniperus i Pistacia wraz z obecnością wskaźników antropogenicznych (Cerealia, Poaceae i Plantago lanceolata). Zapisy pyłkowe z Dalmacji wskazują na spadek ilości pyłków dębu w szóstym tysiącleciu p.n.e., co sugeruje otwarte środowisko roślinne zdominowane przez Juniperus (Beug, 1967; Grüger, 1996; Jahns & van der Bogaard, 1998). Rdzeń morski MD90-917 (41°10′N, 17°37′E) odnotował zmianę składu lasów u zarania neolitu (6350-5500 cal p.n.e.), kiedy to lasy dębowe zostały zastąpione lasami mieszanymi, co oznacza niewielką zmianę temperatur i/lub opadów skutkującą otwarciem lasu (Combourieu-Nebut i in., 2013).

Ta zmiana w roślinności, w szczególności skorelowana z obecnością pyłku Cerealia, może być interpretowana zarówno przez przyczyny naturalne, jak i przez działania człowieka na środowisko (por. Bradshaw, Hannon i Lister, 2003; Sadori, Jahns i Peyron, 2011). Ponieważ jednak to otwarcie lasu zostało udokumentowane na dużą skalę (Beug, 1967; Grüger, 1996; Jahns & van der Bogaard, 1998), bardziej prawdopodobne jest przywołanie przyczyn naturalnych, tj. suchszy okres poprzedza / zbiega się z wprowadzeniem i rozwojem neolitu w Dalmacji (6000-5400 cal pne).

Jeśli chodzi o południowe Włochy, nie ma zapisów pyłkowych dla równiny Tavoliere (Apulia), gęsto zasiedlonego obszaru we wczesnym neolicie, przed ok. 4500 kal. p.n.e. (Di Rita & Magri, 2012; Di Rita, Simone, Caldara, Roland Gehrels, & Magri, 2011). Dalej w głąb lądu, w Basilicata, położonym około 10 km od Rendina,[5] sekwencja pyłków uzyskana z jeziora Monticchio, na wysokości 656 m n.p.m., wskazuje na wzrost Abies, co wskazuje na prawdopodobny wilgotniejszy i/lub chłodniejszy klimat od około 6200 do około 6000 lat p.n.e. (Allen, Watts, McGee i Huntley, 2002, s. 77; Fiorentino i in., 2013, s. 14). Dalej na południe, na stanowisku Scamuso (Murge, na południowy wschód od Bari), analiza palinologiczna, pomimo problemów taphonomicznych związanych z zachowaniem pyłków, pokazuje, że odsetek pyłków drzewiastych (w tym obecność Olea, Phillyrea i Pistacia) wynosi mniej niż 5%, co sugeruje otwarty krajobraz z charakterystycznymi cechami przybrzeżnymi we wczesnym neolicie (Caldara, Muntoni, Fiorentino, Primavera i Radina, 2011, s. 187, cyt. Renault-Miskovsky & Bui-Thi-Mai, 1997). Rdzeń morski AD91-17 odzyskany w Cieśninie Otranto zarejestrował dobrze rozwiniętą warstwę sapropelu (S1) zawierającą wyraźną przerwę, która wystąpiła ok. 6150-5950 cal p.n.e., ale epizod chłodzenia nie mógł zostać potwierdzony przy użyciu podejścia wieloproksylicznego (dinocysty, izotopy tlenu i pyłki)[6] (Sangiorgi i in., 2003). Ta niejednorodność danych z południowych Włoch może sugerować, że warunki środowiskowe różniły się lokalnie na początku neolitu.

Chociaż suche warunki zaczęły dominować w Apulii po ok. 5600 cal p.n.e. (Fiorentino i in., 2013, s. 16), według Di Rita i in. regionalne warunki ekologiczne nadmorskiego Tavoliere były szczególnie korzystne dla wczesnego osadnictwa populacji neolitycznych, które mogły łatwo wprowadzić uprawę zbóż dzięki stosunkowo otwartemu krajobrazowi równiny (Di Rita i in., 2011, s. 150).

Pomysł, że klimat w pewien sposób kieruje ludzką dynamiką, a tym samym rytmem neolityzacji, został podkreślony przez Bergera i Guilaine’a (2009): szerokie otwarte przestrzenie sprzyjały ekspansji, podczas gdy gęstsze wilgotne lasy stanowiły barierę. Dlatego szybkie rozprzestrzenianie się neolitu w środkowej części Adriatyku (Dalmacja i Apulia?) można wytłumaczyć stosunkowo otwartym krajobrazem ze względu na suchsze warunki 8,2 ka, podczas gdy na północy (północna Istria, Kras) chłodniejsze i wilgotniejsze warunki sprzyjały rozwojowi gęstszych mieszanych lasów dębowych, które zniechęcały osadników do przemieszczania się dalej na północ. Należy jednak zauważyć, że taki scenariusz nie implikuje żadnego determinizmu ekologicznego. Wręcz przeciwnie, reakcja społeczeństw na ograniczenia klimatyczne i ich zdolność do adaptacji do warunków środowiskowych ma kluczowe znaczenie (Berger & Guilaine, 2009, s. 43). W kontekście neolityzacji nowoprzybyli rolnicy musieli dostosować swoje praktyki rolnicze do nowych i zróżnicowanych środowisk, co oznacza, że proces ten musiał zająć trochę czasu. Ponadto nie można lekceważyć gęstości lokalnych grup łowiecko-zbierackich na niektórych obszarach i ich odporności na neolityczne nowości.

3 Mezolityczne i neolityczne systemy społeczno-ekonomiczne i techniczne
3.1 Rola łowiectwa, rybołówstwa i zbieractwa

Podczas gdy mezolityczne strategie utrzymania są często opisywane jako gospodarka o szerokim spektrum (Flannery, 1969), łącząca polowanie, rybołówstwo i zbieranie różnych gatunków, coraz więcej dowodów archeologicznych ze środkowej części Morza Śródziemnego i Bałkanów wskazuje na wzrost znaczenia zasobów wodnych w późnym mezolicie (Cristiani i in., 2018; Mannino i in., 2007; Rainsford i in., 2014; Van de Loosdrecht i in., 2020).

W regionie Adriatyku stanowiska kastelnowskie są zazwyczaj zlokalizowane w pobliżu rzek, a niektóre zespoły zawierają szczątki ryb, skorupiaków i, rzadziej, kościane harpuny (Cristiani & Borić, 2016). Stanowiska z późnego mezolitu na wybrzeżu Dalmacji, choć nie przypisywane Castelnovian, wyraźnie wskazują na znaczenie zasobów wodnych w siódmym tysiącleciu p.n.e. (Lightfoot, Boneva, Miracle, Šlaus i O’Connell, 2011; Rainsford i in., 2014), a nawet wskazują na dietę opartą na białkach morskich (Cristiani i in., 2018). To ostatnie jest poparte niedawnymi dowodami z Vlakno (wyspa Dugi, Dalmacja), gdzie analizy stabilnych izotopów ujawniły, że dieta osoby pochowanej w jaskini około 7000 kal. p.n.e. opierała się głównie na białkach morskich i była uzupełniona dzikimi zbożami, takimi jak pszenica, jęczmień i owies (Cristiani i in., 2018).

Argumentowano, że gospodarki oparte na zasobach morskich i zasobach roślinnych nadających się do przechowywania prowadzą do zamożności (poprzez konserwację i przechowywanie), stałych osad i odwrotnie, zmniejszonej mobilności (por. Testart, 1982). Dowody archeologiczne ze środkowej części Morza Śródziemnego i Bałkanów częściowo potwierdzają takie twierdzenia (Rainsford i in., 2014; Sampson, 2014; Živaljević, 2017), chociaż nadal brakuje bezpośrednich dowodów na przechowywanie żywności roślinnej, takiej jak dzikie zboża, rośliny strączkowe, orzechy i owoce, ze względu na niedostatek zapisów mezolitycznych. Niemniej jednak, porównywalne spożycie dzikich zbóż i innych roślin nadających się do przechowywania w okresie mezolitu jest dobrze udokumentowane w środkowej części Morza Śródziemnego i na Bałkanach (Kotzamani & Livarda, 2018), podczas gdy dowody na przechowywanie roślin (a mianowicie orzechów) są rejestrowane w różnych europejskich kontekstach mezolitycznych (szczegóły, patrz na przykład Verjux, 2017).

Wysoki odsetek dzikich gatunków we wczesnym neolicie jest często tłumaczony jako kontynuacja częściowo mezolitycznego stylu życia, tj. jako przyjęcie neolitycznych innowacji przez rdzenne grupy mezolityczne.

Teorie akulturacji są jednak często trudne do udowodnienia. Problem polega na tym, że twierdzenia o „ciągłości” opierają się głównie na stanowiskach jaskiniowych, które są podatne na zaburzenia po osadzeniu, a tym samym na mieszanie materiałów. W basenie Morza Śródziemnego, od początku neolitu i przez cały okres historyczny, wiele jaskiń było wykorzystywanych jako zagrody, co wyraźnie wskazuje, że wykorzystanie i funkcja jaskiń zmieniały się w czasie (Angelucci, Boschian, Fontanals, Pedrotti i Verges, 2009). Obecność dzikich ssaków i/lub gatunków morskich w warstwach z wczesnego neolitu jest zatem często opisywana jako wynik zaburzeń ab antiquo, a nie jako dowód „ciągłości”. Jednak w kilku przypadkach znaczna liczba gatunków nieudomowionych została udokumentowana w zespołach zooarcheologicznych wczesnoneolitycznych stanowisk otwartych. W regionie okołoadriatyckim dotyczy to centralnej Niziny Padańskiej (Rowley-Conwy, Gourichon, Helmer, & Vigne, 2013), podczas gdy na Adriatyku znaleziono dużą ilość muszli morskich w Coppa Navigata (Apulia), a szczątki ryb związane z haczykami kostnymi zidentyfikowano w Kargadur (Istria) (Komšo, 2006).

Według danych ze stabilnych izotopów, dieta neolitycznej populacji z Adriatyku opierała się na zasobach lądowych, składających się głównie z udomowionych zwierząt (Lelli i in., 2012; Guiry i in., 2017), ale niektóre dane z zachodniego Adriatyku pokazują, że neolityczni rolnicy, którzy osiedlili się w pobliżu wybrzeża, zarówno w Apulii, jak i Marchii, spożywali niewielkie, ale znaczące ilości białek morskich (Lelli i in., 2012, s. 386).

Chociaż, biorąc pod uwagę ogólny brak danych, prawie niemożliwe jest podejście do problemu przejścia z mezolitu do neolitu z perspektywy gospodarki roślinnej, wydaje się, że lokalnie dostępne, spontanicznie rosnące ziarna, zebrane przez grupy mezolityczne (takie jak Avena i Fabaceae), tak naprawdę nie interesowały pierwszych rolników. Udomowienie owsa pojawia się dopiero w epoce brązu (Zohary i in., 2012), a rośliny strączkowe wydają się być raczej rzadkie we wczesnym neolicie zarówno we Włoszech[7] (Fiorentino i in., 2013; Rottoli i Pessina, 2016), jak i Dalmacji (Reed, 2015; Reed i Colledge, 2016). Ponieważ soczewica i groch są dobrze zachowane w kontekstach archeologicznych po zwęgleniu, czy rzadkość tych upraw może odzwierciedlać wybory kulturowe, a tym samym pewne zerwanie z tradycjami mezolitycznymi?

3.2 Lityka – przemysł wspólny dla ostatnich łowców-zbieraczy i pierwszych rolników

W szerszym kontekście środkowo-śródziemnomorskim kastelnowskie i wczesnoneolityczne systemy produkcji litu mogą na pierwszy rzut oka wydawać się bardzo podobne. Oba są zorientowane na produkcję ostrzy uzyskanych za pomocą łuszczenia ciśnieniowego i / lub pośredniej perkusji. Obie te złożone techniki odłupywania[8] są znane od późnego mezolitu i nie mogą być uważane za innowacje neolityczne. Jednak istotną różnicę między systemami produkcyjnymi Castelnovian i wczesnego neolitu obserwuje się przede wszystkim w gospodarce surowcowej.

Chociaż wykorzystanie egzogenicznych surowców nie zostało udokumentowane w kontekście mezolitu w południowych Włoszech[9] ani w Adriatyku[10], istnienie przedneolitycznych sieci dystrybucji na duże odległości jest udowodnione w środkowej części Morza Śródziemnego, gdzie obsydian meliański krążył w Morzu Egejskim od końcowego paleolitu (Perlès, 2001). Jednak w okresie mezolitu, w przeciwieństwie do neolitu, eksploatacja tych egzogenicznych surowców nie różniła się od eksploatacji lokalnych skał, ponieważ oba były wykorzystywane w ten sam sposób i do tych samych celów (do celowej produkcji płatków) i charakteryzowały się prostymi inwestycjami technicznymi (patrz Perlès, 2001, 2009).

Tak więc, podążając za modelem ustanowionym przez C. Perlèsa dla Grecji, uważamy, że elementem wyróżniającym systemy produkcji litu Castelnovian i Impressed Ware jest brak złożonej gospodarki surowcowej w tym pierwszym.

Wczesnoneolityczne zespoły odłupanych kamieni z Adriatyku wykazują wyraźne różnice regionalne w organizacji systemów produkcji litu i można wyróżnić dwie główne strefy: południowo-środkowy i wschodni Adriatyk (w przybliżeniu Dalmacja i Apulia) oraz północno-środkowy i zachodni Adriatyk (Istria, Kras, Nizina Wenecko-Friulańska, wschodnia Nizina Padańska, Marchia i Abruzja). Dlatego też, oprócz oczywistych różnic w stylach ceramicznych, produkcja litu wskazuje również, że procesu neolitycznego na Adriatyku nie można uznać za pojedyncze zjawisko.

Artefakty wykonane z czertów gargano są rejestrowane na wielu stanowiskach wczesnego neolitu w południowych Włoszech (a mianowicie w Apulii) i Dalmacji (ryc. 5), co świadczy o istnieniu prehistorycznych sieci obejmujących wydobycie i dystrybucję w Apulii od samego początku neolitu, od około 6000 kal. pne.

Po wstępnej redukcji (dekortykacji i przycinaniu), która prawdopodobnie została przeprowadzona wewnątrz lub w pobliżu kopalni (Tarantini, Eramo, Monno i Muntoni, 2016), wstępnie uformowane rdzenie i gotowe produkty (puste lub wyretuszowane ostrza) były dystrybuowane dalej na lądzie i morzu. Na obecnym etapie badań dokładny zasięg tej sieci jest nadal trudny do zdefiniowania, ale nie wydaje się, aby rozprzestrzeniała się ona bardzo daleko na północ od Gargano, ponieważ nie występuje w Impressa medio-adriatica w środkowych Włoszech (M. Serradimigni i D. Moscone pers. comm.).

Zarówno w Apulii, jak i Dalmacji, morfometria ostrzy (o szerokości często >14 mm) sugeruje, że półfabrykaty wykonane na czertach z Gargano były zwykle wytwarzane za pomocą bardziej złożonych metod łuszczenia ciśnieniowego (por. Pelegrin, 2012), co wskazuje na zerwanie z tradycjami kastelnowskimi (Guilbeau, 2011, s. 97; Kačar, 2019a, 2019b). Niektóre z tych ostrzy osiągają imponujące rozmiary, o szerokości przekraczającej 20 mm (zob. Kačar & Philibert, 2021). Tak duże i regularne ostrza zostały prawdopodobnie uzyskane za pomocą techniki nacisku dźwigniowego, co sugeruje wysoki poziom inwestycji technologicznych, co wiąże się ze specjalnym sprzętem, ale przede wszystkim ze specjalnymi umiejętnościami i wiedzą nabytą przez długie praktyki zawodowe, a tym samym pewien stopień specjalizacji społeczno-ekonomicznej (Perlès, 2001, s. 208-209). Technika nacisku dźwigniowego została już zarejestrowana w południowych Włoszech[11] oraz w Grecji i niewątpliwie stanowi neolityczną innowację przeniesioną ze Wschodu (Guilbeau, 2011; Collina, 2015; Guilbeau & Perlès, 2019). Wczesne neolityczne zestawy narzędzi litowych również wskazują na zerwanie z Castelnovian, a mianowicie w odniesieniu do trapezów. Rzeczywiście, narzędzia te mają różne kształty i rozmiary i nie zostały wykonane techniką microburin (Kačar, 2019a, s. 364).

Północno-środkowe regiony Adriatyku (Istria, wschodnia Nizina Padańska, Nizina Wenecko-Friulijska, Marchia i Abruzja) zostały wyłączone z sieci dystrybucji Gargano (ryc. 5). Tutaj, wykonywane na miejscu odłupywanie lokalnie dostępnych kwarców (często kamyków) jest ukierunkowane na produkcję ostrzy i ostrzy (z preferencją dla tych ostatnich, ponieważ średnia szerokość wynosi ≤12 mm) za pomocą łuszczenia ciśnieniowego, pośredniej perkusji i bezpośredniej perkusji (Komšo, Andreasen i Forenbaher, 2008; Radi i Petrinelli, 2017; Kačar, 2019a, 2020; Moscone, 2019; Santaniello, Delladio, Ferrazzi, Grimaldi i Pedrotti, 2020). W przypadku zastosowania łuszczenia ciśnieniowego morfologia ostrza (ostrzy) sugeruje, że zostały one wyprodukowane za pomocą prostszych technik łuszczenia ciśnieniowego, tj. za pomocą krótkiej kuli używanej w pozycji siedzącej („tryb 3”, zob. Pelegrin, 2012, s. 467-479). Na półwyspie Istria do produkcji ostrosłupów i płatków podobnych do ostrosłupów (średnio 35 na 10,6 mm) wykorzystano lokalne certy, a produkcję można scharakteryzować jako technologicznie prostą i celową. Niewielka próbka ostrzy sprawia, że identyfikacja technik produkcji jest trudna, ale zgodnie z niesystematycznymi eksperymentami przeprowadzonymi w Jalès (Ardèche), pośrednia perkusja (z małym stemplem?) wydaje się być główną techniką odrywania.

Jeśli chodzi o zestawy narzędzi, geometryczne trapezy wykonane techniką microburin, która przywołuje tradycje Castelnovian, są dość dobrze reprezentowane we wszystkich zespołach z północnego Adriatyku (patrz różne artykuły w Visentini & Podrug, 2014; Radi & Petrinelli, 2017). Oprócz tej wspólnej cechy, istnieją pewne regionalne cechy szczególne: na przykład buriny z nacięciami bocznymi (bullino di Ripabianca) są znane z wczesnego neolitu Marchii i Niziny Padańskiej (Starnini, Biagi i Mazzucco, 2018), ale nie występują na Istrii. W tym ostatnim przypadku jeden typ narzędzi był szczególnie poszukiwany: płatki przypominające ostrza i ostrza były często retuszowane przez nagłe lub półprzerwane usunięcia reprezentujące perforatory i becs. Na nadmorskim stanowisku Kargadur, które zostało zinterpretowane jako obozowisko rybackie (Komšo, 2006), ten typ narzędzi jest najczęstszy (ryc. 4). Biorąc pod uwagę kontekst stanowiska, kuszące jest przypisanie tych artefaktów działaniom zorientowanym na rybołówstwo, ale to przypuszczenie wymaga potwierdzenia przez analizy mikrozużycia.

Rysunek 4

Kargadur (Istria). Powyżej: położenie stanowiska (kredyty: D. Komšo i Muzeum Archeologiczne Istrii). Poniżej: płatki przypominające ostrza i ostrza retuszowane przez nagłe lub półprzerwane usunięcia reprezentujące perforatory i becs.

Należy podkreślić, że neolityczne systemy produkcji litu odzwierciedlają raczej logikę kulturową niż techniczną (por. Perlès, 2009). Na przykład w Dalmacji niemal wyłączne stosowanie egzogenicznych (garganońskich) kwarców nie może być tłumaczone wyłącznie brakiem surowców dobrej jakości, ponieważ w regionie występują kwarce nadające się do łuszczenia pod ciśnieniem (przynajmniej w przypadku ostrzy średniej wielkości) (np. na wyspie Korčula, zob. Perhoč, 2009, s. 48, ryc. 2). Dlatego wybór ten ilustruje raczej preferencje kulturowe (Forenbaher i Perhoč, 2017, s. 205-206; Forenbaher, 2019) niż ograniczenia techniczne. Podobnie, chociaż wczesnoneolityczni istryjscy knapperzy uprzywilejowali technologicznie prostą, celową produkcję, niesystematyczne eksperymenty w Jalès wykazały, że lokalne kredki (wychodnie Vižula) nadają się do produkcji większych ostrzy zarówno za pomocą pośredniej perkusji, jak i łuszczenia ciśnieniowego (Kačar, 2019a, s. 139).

3.3 Arytmiczna neolityzacja – skąd?

Dostępne dane pokazują, że neolityzacja Adriatyku, od Cieśniny Otranto po wschodnie obrzeża Niziny Padańskiej, była złożonym, wieloliniowym i arytmicznym procesem, który trwał prawie 1000 lat. Podczas gdy heterogeniczność wczesnego neolitu adriatyckiego od dawna jest oczywista ze względu na oczywiste różnice w produkcji ceramiki (Impressed Ware z południowo-środkowego Adriatyku w porównaniu z różnymi stylami kulturowymi północnego Adriatyku), a także w ramach włoskiej Impressed Ware (Impressa arcaica, Guadone i Impressa medio-adriatica facies), ostatnie badania wykazały jednak, że istotne różnice można również zaobserwować we wschodniej części Adriatyku. Chociaż ten sam styl ceramiki znaleziono w regionie południowo-środkowym (Dalmacja) i północnym (Istria), produkcja litu, wzorce osadnicze i strategie utrzymania różnią się, co wyraźnie sugeruje odrębne scenariusze neolityzacji dla tych dwóch regionów (Kačar, 2019a, 2020).

Jednocześnie idea jedności kulturowej między południowowłoskim i dalmatyńskim Impressed Ware została wzmocniona przez ostatnie badania przeprowadzone na dalmatyńskich zespołach litu (Forenbaher i Perhoč, 2017; Mazzucco i in., 2018; Podrug i in., 2018; Forenbaher, 2019; Kačar, 2019a, 2019b). Niemal wyłączne poleganie na kredach gargano w dalmatyńskim wczesnym neolicie od samego początku neolitu ponownie otworzyło kwestię możliwych wpływów apulijskich w neolityzacji wschodniego Adriatyku, a tym samym kierunku kolonizacji zachód-wschód (Forenbaher i Perhoč, 2017; Forenbaher, 2019).

W związku z tym warto wspomnieć, że w Apulii ta wyrafinowana i „całkowicie neolityczna” produkcja litu występuje obok mniej skomplikowanej produkcji ostrzy na miejscu przy użyciu lokalnie dostępnych surowców (Guilbeau, 2011, s. 88; Collina, 2015). Tak więc, zgodnie z obecnym stanem badań, w przypadku południowowłoskiego Impressed Ware, w przeciwieństwie do Dalmacji, do produkcji ostrzy używano jednak lokalnych czertów. W niektórych przypadkach, te lokalnie dostępne serty są również pochodzenia Gargano, ale wydaje się, że zostały one zebrane ze złóż wtórnych, a zatem ich wydobycie nie wymagało złożonych strategii zaopatrzenia, tj. działalności górniczej. Niemniej jednak, według C. Colliny (2015), przemysł litowy niektórych południowowłoskich stanowisk wyrobów impresjonowanych, takich jak Scamuso i Favella, zachowuje pewne cechy mezolitu, ponieważ schematy operacyjne ostrzy są podobne do schematów Castelnovian. Na przykład, zarówno w Favella, jak i Scamuso, odpady są zorientowane na produkcję ostrzy, z kamykami używanymi w Favella. Jeśli dodamy do tego względne znaczenie zasobów morskich we wczesnym neolicie apulijskim (Cassano, Cazzella, Manfredini i Moscoloni, 1987; Lelli i in., 2012, s. 386), argumenty za takim scenariuszem są jeszcze częstsze[12].

Jednakże, chociaż twierdzenia o zachodnio-wschodnim kierunku neolityzacji brzmią wiarygodnie, powinniśmy pamiętać, że wiarygodne ostatnie daty radiowęglowe nie wykazują czasowego wyprzedzenia włoskich stanowisk i że wiele danych jest prawdopodobnie niedostępnych, głównie z powodu holoceńskiego wzrostu poziomu morza. Wzrost poziomu morza jest prawdziwym problemem dla interpretacji, a odkrycie zatopionych stanowisk może głęboko zmodyfikować nasze rozumienie i proponowane modele. Poza tym, dane dotyczące najwcześniejszego neolitu w Albanii i zachodniej Grecji są wyraźnie niewystarczające i nadal nie wiemy, kiedy Impressed Ware dotarło do albańskich i greckich równin przybrzeżnych ani jak zorganizowane są te pierwsze neolityczne przejawy.

Według obecnych fragmentarycznych danych, ci pierwsi osadnicy mogli przybyć z Morza Egejskiego albo wzdłuż wybrzeży Morza Jońskiego, albo z głębi lądu, przez północną Grecję i Epir. Biorąc jednak pod uwagę brak ceramiki Impressed Ware na Peloponezie i w zachodniej Grecji[13] oraz jej wczesną obecność w Macedonii i południowo-wschodniej Albanii (od ok. 6500-6400 kal. p.n.e.), druga hipoteza wydaje się bardziej prawdopodobna (ryc. 5).