Informacje i teorie dotyczące pobytu pierwszych przedstawicieli hominidów na terenach Europy powstały na bazie nielicznych dla tego okresu zabytków kultury materialnej (narzędzi – głównie kamiennych, śladów szałasów, kości zwierząt, itp.). Zachowały się z tego, bardzo długiego, prawie dwumilionowego okresu, również kości należące do twórców tych kultur. Niestety są to zabytki bardzo szczątkowe, często niekompletne. Trudno na ich bazie prześledzić zmiany zachodzące w poszczególnych populacjach, trudno też udowodnić hipotezy na temat kierunków i przyczyn tych zmian. Niemniej jednak archeolodzy i antropolodzy wyodrębnili jak dotąd kilka grup hominidów, których przedstawiciele wyróżniali się odrębnymi cechami dotyczącymi budowy zewnętrznej, (np. wzrostu, wagi, kształtu czaszki) oraz wielkości mózgu[1].
Homo antecesor
Za jeden z najwcześniejszych znanych przedstawicieli gatunku Homo w Europie uważany jest Homo antecesor (Homo poprzednik). Kości kilku osobników tego gatunku odkryto w latach 1996-1997 w jaskini Cueva Mayor w Atapuerca koło Burgos[2]. Datuje się je w oparciu o metodę paleomagnetyczną na 780.000 lat. Przypuszcza się jednak, że gatunek ten rozwijał się w okresie od ok. 1 200 000 do ok. 800.000 lat temu[3]. Szczątki wykazują mieszaninę wcześniejszych cech Homo erectus i bardziej progresywnych. Kości palców, ramieniowe, biodrowe i nóg przypominają kości ich następców w Europie, czyli neandertalczyków, objętość mózgu wynosiła około 1000 cm³. Niektórzy archeolodzy i antropolodzy sugerują ewolucyjne powiązanie między Homo antecesor a Homo ergaster i Homo heidelbergensis, inni np. Richard Klein uważają, że to ten sam gatunek, który zamieszkiwał Europę od 600.000 do 250.000 lat temu[4].
Najlepiej zachowaną skamieniałością przypisywaną do gatunku Homo antecesor jest szczęka należąca do 10-letniego osobnika znaleziona w Hiszpanii. Na podstawie paleomagnetycznych pomiarów uważa się, że pochodzi ona z okresu pomiędzy 780.000-857.000 lat temu. W latach 1994 i 1995 w Atapuerca w Hiszpanii odkryto kolejne 80 skamieniałości z sześciu osób, które mogą należeć do tego gatunku. W tym miejscu zachowały się liczne przykłady kości ludzkich, na których zauważono ślady oddzielania mięsa od kości, co wskazuje, że Homo antecesor prawdopodobnie praktykował kanibalizm. Nie wiemy, czy było to spowodowane jakąś klęską żywiołową zjawisko jednorazowe, czy też stała praktyka. Homo antecesor dochodził do 1,6 – 1,8 m (5,5 – 6 stóp) wzrostu i ważył około (mężczyźni) 90 kg (200 funtów). Ich rozmiary mózgu wynosił od 1,000 do 1,150 cm ³. Według Juan Luis Arsuaga, jednego z dyrektorów wykopalisk w Burgos, Homo antecesor mógł być praworęczny. Hipoteza ta opiera się na tomografii technik. Badacz ten twierdzi również, że zakres częstotliwości słuchu Homo antecesor był podobny do Homo sapiens, co uprawnia hipotezę, że Homo antecesor używał języka symbolicznego i był w stanie rozumować. W oparciu o wzór erupcji zębów, naukowcy uważają, że Homo antecesor przechodził te same etapy rozwoju, co homo sapiens, choć prawdopodobnie w szybszym tempie. Inne cechy nabyte przez ten gatunek to niskie czoło i brak silnego podbródka. Niektóre szczątki są niemal nie do odróżnienia od kopalnych należących od pochodzącego okresu około 1.500.000 lat temu Turkana Boy, należącego do gatunku do Homo ergaster.
Homo heidelbergensis (czasami nazywany Homo rhodesiensis[5]).
Do pierwszego odkrycia kopalnych z tego gatunku doszło w dniu 21 października 1907 roku w Mauer, niedaleko Heidelbergu (Niemcy), gdzie jeden z robotników odkrył kopalną szczękę. Szczęka (Mauer 1) była w stosunkowo dobrym stanie, z wyjątkiem brakujących zębów przedtrzonowych, które zostały znalezione w pobliżu końca szczęki. Szczękę zbadał profesor Otto Schoetensack z Uniwersytetu w Heidelbergu, który zidentyfikował i nazwał skamielinę – Homo heidelbergensis. Obok pierwszej odnalezionej szczęki Homo heidelbergensis, podobne szczątki zostały znalezione w Steinheim an der Murr, Niemcy (Steinheim Czaszka, 350kya); Arago, Francja ( Arago 21); Petralona, Grecja; Ciampate del Diavolo, Włochy, Dali, Jinniushan i Maba, Chiny. W 1925 – 1926 Franciszek Turville-Petre odkryła czaszkę „Galilea” w Mugharet el-Zuttiyeh w Izraelu, który był pierwszym starożytnym hominidem kopalnym znalezionym w Azji Zachodniej.
Dziś przyjmuje się, że Homo heidelbergensis to wymarły gatunek z rodzaju Homo[6], który mieszkał w Afryce, Europie i zachodniej Azji, od co najmniej 600.000 lat temu, a którego początki może sięgają 1.300.000 roku. Przetrwał aż do 200.000 – 250.000 lat temu. Jego mózg był prawie tak duży jak dzisiejszego człowieka. Jest bardzo prawdopodobne, że był bezpośrednim przodkiem Homo sapiens w Afryce i neandertalczyków w Europie, a być może także denisowian w Azji[7].
Rekonstrukcja 27 kompletnych kości, znalezionych w Atapuerca kończyn (Burgos, Hiszpania), przyczynił się do określenia wysokości Homo heidelbergensis. Mężczyzna miał średnio około 1.75 m wysokości i ważył 62 kg. Kobiety miały średnio1.57 m wzrostu i ważyły 51 kg. Homo heidelbergensis były tylko nieznacznie wyższe od neandertalczyków. Według Lee R. Berger z Uniwersytetu Witwatersrand, liczne kości kopalne wskazują, że niektóre populacje Homo heidelbergensis należały do „gigantów”, ich wzrost średnio wynosił ponad 2,13 m (7 stóp) wysokości i zamieszkiwały RPA między 500 000 i 300 000 lat temu. Dalsza ewolucja gatunku, w tym powiększenie objętości mózgu mogła być wynikiem korzystnych wówczas warunków środowiskowych, dostępem do pokarmu zwierzęcego.
Ostatnie ustalenia w wykopie w Atapuerca (Hiszpania), gdzie odkryto 28 ludzkich szkieletów sugerują, że Homo heidelbergensis może był pierwszym gatunkiem z rodzaju Homo, który chował swoich zmarłych. Steven Mithen uważa, że Homo heidelbergensis, podobnie jak jego następca Homo neanderthalensis, nabył system pre-językowej komunikacji. Nie zostały odkryte żadne formy sztuki i innych zaawansowanych narzędzi kamiennych, choć we wszystkich wykopaliskach w południowej Francji odkryto ślady czerwonej ochry mineralnej, która mogła być wykorzystywana do tworzenia czerwonego pigmentu (jak dziś wiemy, była też wykorzystywana w celu ułatwienia wzniecania ognia). Morfologia, zewnętrzne i środkowe ucho sugerują wrażliwość słuchową Homo heidelbergensis podobną do ludzi współczesnych. Byli one prawdopodobnie w stanie odróżnić różne dźwięki. Analiza zużycia kości sugeruje, że hominidy te były prawdopodobnie praworęczne jak współcześni ludzie. Część badaczy uważa, że Homo sapiens wywodzi się właśnie z Homo heidelbergensis. Dowodem na tę hipotezę mają być szczątki tzw. Homo helmei[8].
Człowiek z Tautavel
We francuskiej grocie Tautavel we wschodnich Pirenejach odkryto ponad 100 kości i krzemienne narzędzia praludzi sprzed 450.000 lat[9]. Około 1.200.000 lat p.n.e. ludzie blisko spokrewnieni z człowiekiem z Tautavel (Homo erectus) osiedlili się w dolinie Vézère. Dotychczas najcenniejszym znaleziskiem związanym z tym hominidem jest żuchwa osobnika zaliczonego do praludzkiego gatunku Homo erectus. Należała ona do kobiety w wieku ok. 30 lat. Naukowcy uznali ją za staruszkę, ponieważ średnia długość życia wynosiła wówczas ok. 25 lat. Żuchwa została znaleziona wśród skupiska kości zjedzonych zwierząt, zdaniem archeologów świadczy to o tym, że kobieta została zjedzona tak jak inne zwierzęta. Kości zwierząt: koni, żubrów, nosorożców, reniferów, wołów piżmowych, lisów polarnych dowodzą, że panował tam wówczas klimat chłodny i suchy; na stepie z rzadka porośniętym drzewami pasły się zwierzęta przystosowane do chłodnego klimatu, średnia roczna temperatura wynosiła ok. 80C. Wśród kości praludzkich znalezionych przed 2013 rokiem były wyłącznie kości czaszki, udowe i piszczelowe, wszystkie zostały rozłupane przez mieszkańców jaskini, którzy wydobywali z nich szpik. Taki zestaw kości wskazuje na dokonywanie selekcji, kanibale zjadali tylko wybrane części ciała. Nie wiemy, jakiego rodzaju był to kanibalizm? Moim zdaniem najprawdopodobniej głodowy, przypuszczalnie, na tym etapie rozwoju naszego gatunku, nie przekształcił się on jeszcze w rytualny. Pojawiają się i inne hipotezy, np.: zdaniem prof. de Lumley mógł on być rytualny gdyż pożywienia na stepie nie brakowało[10]. Nie można jednak wykluczyć nagłych zmian klimatycznych i braku tegoż. Archeolodzy nie znaleźli śladów używania ognia przez praludzi z Tautavel, ale posługiwali się oni już narzędziami ze starannie obrobionego krzemienia, polowali na wielkie ssaki w regionie, który zamykał się obwodem ok. 30 km.
[1] Wyodrębnianie nowych gatunków jest bardzo dyskusyjne. Dziś różnice genetyczne pomiędzy ludźmi zamieszkującymi różne kontynenty [świadomie nie używam pojęcia – rasa] wynoszą kilkanaście procent, a różnice wewnątrz społeczności zamieszkujących np. Wielką Brytanię dochodzą do ponad trzydziestu procent. Nawet, jeśli założymy, że przy znacznie mniejszej populacji różnice genetyczne pomiędzy poszczególnymi hominidami żyjącymi ponad milion, czy też setki lub dziesiątki tysięcy lat temu mogły być mniejsze, to przecież były. Bardzo ciekawy był spór toczony pod koniec XIX wieku, a dotyczący społeczeństw zamieszkujących Europę Środkową na początku pierwszego tysiąclecia, archeolodzy dzielili ówczesną populację tego obszaru na „krótkogłowych” i „długogłowych” i wyciągali z tego daleko idące wnioski. Dziś wiemy, że bezzasadnie, gdyż oparte były tylko o szczątkowe badania i nie w pełni uwzględniały migracje ludności.
Jako obraz wyróżniający zamieściłem zdjęcie z badań archeologicznych, których efektem było odnalezienie śladów człowieka Z Tautavel, w jaskini Arago w Tautavel we Francji.
Pierwsze obiekty na tych terenach odkryto już w 1828 roku. Marcel de Serres (1783–1862), profesor geologii Uniwersytetu w Montpellier, twierdził, że są to zwierzęce kości pochodzące z okresu przedpotopowego. Narzędzia z okresu środkowego paleolitu, znalezione przez Jeana Abélaneta w 1963 roku, zainspirowały małżeństwo de Lumley (Henry’ego i Marie-Antoinette) do rozpoczęcia wykopalisk w 1964.
Jaskinia Arago, położona na terenie francuskiej gminy Tautavel, użytkowana była od 600 000 do 400 000 lat temu. Jest jedną z najwcześniej odkrytych jaskiń z osadami zawierającymi artefakty ze środkowego plejstocenu w Pirenejach. Znalezione w niej narzędzia przypominające tasaki i dłuta zostały stworzone przez kulturę tajacką. Obecnie rozmiary jaskini są mniejsze niż za czasów życia znalezionego hominida – ma ona 30 metrów długości i od 10 do 15 metrów szerokości.
Moim zdaniem, tak nieliczne ślady pobytu tych praludzi w badanej jaskini nie potwierdzają hipotezy mówiącej o „użytkowaniu” tej jaskini aż przez 200 000 lat. Uważam, że mogła ona być, co najwyżej, kilkukrotnym doraźnym schronieniem.
Piotr Kotlarz
Przypisy:
[2] W małej komorze jaskini, na dnie głębokiego na 15 m szybu, nazwanego „Sima de los huesos” (studnia kości) znaleziono ok. 1300 kości i zębów należących przynajmniej do 30 ludzi. Grota została odkryta przez zespól naukowców w skład którego wchodzili: Eudald Carbonell , Juan Luis Arsuaga i JM Bermúdez de Castro.
[3] Używam tu określenia gatunek, choć kwestia odrębności gatunkowej Homo antencesor od Homo erectus jest dyskusyjna. Moim zdaniem powinniśmy mówić o pojawianiu się pewnych odrębności wewnątrzgatunkowych. Z powodu zmian środowiska, a także odmiennej diety mogły w gatunku Homo erectus przez setki tysięcy lat pojawić się nowe cechy, lub szczególnie rozwinąć inne. W wyniku selekcji przetrwały te osobniki, które były najlepiej dostosowane do nowego środowiska. Pojawiają się hipotezy, że zarówno Homo antecesor i Homo heidelbergensis mogą pochodzić z morfologicznie od bardzo podobnego Homo ergaster z Afryki. Ale ponieważ Homo heidelbergensis miał większy mózg z typową objętością czaszki od 1100-1400 cm³ nakładającą się na 1350cm³ średnio współczesnych ludzi – i miał bardziej zaawansowane narzędzia i zachowanie od współczesnych mu hominidów, to przyjmuje się dla niego oddzielną klasyfikację gatunkową.
[4] Zbigniew Bukowski i Krzysztof Dąbrowski podają, że najstarsze pozostałości człowieka, tzw. Homo heidelbergeniensis, odkryto w 1907 roku niedaleko małej wioski Mauer (zach. Niemcy). Odkrytą w Mauer szczękę datuje się na lata 350 000-300 000 p.n.e., czyli na okres zlodowacenia, zwanego Nindel II.
[5] Homo rhodesiensis – nazwa zaproponowana dla gatunku hominida, którego czaszkę znaleziono w kopalni żelaza i cynku w Rodezji Północnej w 1921 roku przez Toma Zwiglaara, szwajcarskiego górnika. Szacowany okres występowania: 300–120 tys. lat temu. Obszar występowania: Zambia.
[6] Czy też podgatunek? Homo uznajemy już jako gatunek. W literaturze przedmiotu podział na rodzaj i gatunek przedstawicieli Homo często jest nieprecyzyjny.
[7] Zdaniem włoskich badaczy czaszka z Ceprano wzmacnia hipotezę, że ostatnim wspólnym przodkiem Homo sapiens i neandertalczyków był Homo heidelbergensis. Porównali oni czaszkę z Ceprano z 41 innymi kopalnymi szczątkami z Afryki i Eurazji pochodzącymi z okresu od 1,8 mln lat do 12 tys. lat, a także z 18 Homo sapiens z neolitu i 50 współczesnymi. Analizując 50 cech morfologicznych naukowcy łączyli kości w grupy o największym podobieństwie. Czaszka z Ceprano w wielu wypadkach tworzyła wspólną grupę ze szczątkami identyfikowanymi jako Homo heidelbergensis. Wykazała ona szczególnie wiele istotnych podobieństw ze szczątkami z Europy z okresu 780-126 tys. lat temu. Miała też sporo podobieństw do niektórych szczątków z Afryki. Na tej podstawie badacze uznali, że Homo heidelbergensis zamieszkiwali rozległe tereny Afryki i Eurazji i najwyraźniej dali początek zarówno Homo sapiens, jak i neandertalczykom. Discovery News poprosiło kilku naukowców o opinię na temat opublikowanych w PLoS One badań i wniosków włoskich badaczy. Komentatorzy uznali, że zaprezentowana hipoteza jest bardzo prawdopodobna. Por.: Naukowcy skasowali jeden gatunek człowieka, Mounier, A., Condemi, S., & Manzi, G. (2011). The Stem Species of Our Species: a Place for the Archaic Human Cranium from Ceprano, Italy PLoS ONE,6 ($) DOI: 10.1371/journal.pone.001881; por. też: https://archeowiesci.wordpress.com/2011/05/09/naukowcy-skasowali-jeden-gatunek-czlowieka/#more-8853.
[8] Homo helmei – nazwa proponowana dla plejstoceńskich hominidów o cechach przejściowych między Homo heidelbergensis a Homo sapiens. Wiele takich form pochodzi z Afryki z przedziału 400-100 tys. lat temu. Odznaczają się dość dużą mózgoczaszką, ale silnie wydłużoną ku tyłowi. Ważniejsze znaleziska pochodzą znad jeziora Ndutu w Tanzanii, z Bodo w Etiopii oraz Florisbad i Elandsfontein w RPA, z Kabwe w Rodezji, z Dżebel Irhud w Maroku, z Omo w Etiopii i Ngaloby w Tanzanii.
[9] Wykopaliska w grocie Tautavel rozpoczęto w 1964 roku. Zespołem naukowców z Centre Europeen de Recherches Prehistoriques kierował prof. Henri de Mulle.
[10] Krzysztof Kowalski, Jaskiniowi kanibale bez ognisk, 25-07-2013, ostatnia aktualizacja 25-07-2013 18:06; źródło: AFP „Rzeczpospolita”.
Obraz wyróżniający: Prace wykopaliskowe w jaskini Arago, lato 2002; Autorstwa Gerbil – Praca własna, CC BY-SA 3.0, https://commons.wikimedia.org/w/index.php?curid=4534043
