Państwo Asyrii powstało w wyniku najazdu Amorytów na północno-wschodnie obszary Mezopotamii. U zarania dziejów Asyrii istniały na jej terytorium trzy państwa-miasta: Arbela, Aszr i Ninwa. Posiadały one niezależność, ale panowały tylko nad najbliższą okolicą. Jak informują zapiski asyryjskie (Asyryjska lista królów), państwo to powstało w wyniku utworzenia federacji wojennej luźno powiązanych plemion koczowniczych, pierwsi władcy tego kraju byli nomadami. Przypuszczalnie plemiona te (Amoryci) około 2000 roku p.n.e. narzuciły swą zwierzchność polityczną istniejącym miastom i wódz ich federacji został pierwszym królem zakładając w miastach swoje dynastie.
Pierwszymi ośrodkami politycznymi na terytorium Asyrii były centra handlowe (później miasta), które powstawały wzdłuż szlaku łączącego Zatokę Perską z Morzem Śródziemnym. Między panującymi w poszczególnych miastach władcami toczyła się walka o dominację. o panowanie nad całym Sumerem i Akadem rywalizowały Isin i Laris. Piąty władca Larsy, Gungunum (1931-1906 p.n.e.) zajął Ur oraz Der, Lagasz, Uruk i elamicką Suzę. Pełną Asyria niezależność polityczną uzyskała po upadku miasta-państwa Ur.
Swój samodzielny byt polityczny Asyria, zaznaczyła pod rządami linii władców dynastii założonej przez Puzur-Aszura I, po upadku III dynastii z Ur. Nowa dynastia nawiązała w sposób bezpośredni do imperium akadyjskiego, co uwidaczniają m.in. imiona władców: Sargon (Sargon i Asyryjski), Naram-Sin. Z tych czasów pochodzi pierwsza świątynia poświęcona Aszurowi, a samo miasto Aszur zostało ufortyfikowane. W sumie jednak niewiele wiadomo o tym okresie dziejów północnej Mezopotamii. Znacznie lepiej, pod względem źródłowym, wygląda sytuacja, gdy w północnej Mezopotamii zaczął rządzić, wspomniany wyżej w kontekście państwa Mari, Amoryta Szamszi-Adad, pochodzący z linii władców amoryckich rządzących dotąd Ekallatum. Kilkaset tabliczek z pismem klinowym, znalezionych w Mari, będących korespondencją między Szamszi-Adadem i jego synami, daje nam bardzo dobry wgląd w sytuację polityczną tego regionu. Właśnie za rządów tegoż władcy, północna Mezopotamia po raz pierwszy stała się ośrodkiem imperium, które rozciągało się aż po Babilonię na południu. Trwają spory czy panowanie Szamszi-Adada i zaliczyć do dziejów Asyrii, jako tzw. okres staroasyryjski (będącym pierwszym etapem imperialnej wielkości Asyrii), czy też potraktować je odrębnie, jako królestwo Górnej Mezopotamii. Kontrowersja wynika m.in. stąd, że Szamszi-Adad nie był Asyryjczykiem tylko Amorytą, a więc założył amoryckie państwo na terenach północnej Mezopotamii, w tym Asyrii.
Początki Asyrii są właściwie nieznane, niewiele wiemy też o przeszłości założyciela państwa określanego w historiografii jako pierwsze państwo asyryjskie, Szamszi-Adada I[1]. Jego ojciec, Ila-kabkabi, władca niewielkiego amoryckiego państewka Terqa leżącego na obrzeżach innego amoryckiego państwa Mari (środkowy Eufrat), ze zmiennym szczęściem walczył z królami Mari: Jaggid-Limem i Jahdun-Limem. Najwcześniejsze informacje o Szamszi-Adadzie pochodzą z asyryjskiej listy królów, według której jego panowanie trwało 33 lata (1814-1782 p.n.e.). Wiemy, iż spędził on pewien czas w Babilonii, następnie udało mu się przejąć kontrolę nad leżącą nad Tygrysem na południe od miasta Aszur twierdzą Ekallatum (dokładna lokalizacja nieznana), skąd przepędził rodzimego władcę Eriszuma II, uznającego podówczas zwierzchność Eszunny. Nie wiadomo dokładnie jak doszło do podboju samego miasta Aszur przez Szamszi-Adada. Być może wykorzystał on zamieszanie spowodowane inwazją Naram-Sina z Esznunny, który kilka lat wcześniej zdobył to miasto osadzając na jego tronie marionetkowego władcę Eriszuma II. Szamszi-Adad nie uczynił Aszur swoją stolicą, lecz rezydował w mieście, które nazwał Szubat-Enlil (akad. Šubat-Enlil, tłum. „siedziba boga Enlila”), identyfikowanym ze stanowiskiem Tell Leilan. Swego starszego syna Iszme-Dagana uczynił wicekrólem Ekallatum.
Gdy Szamszi-Adad I umocnił się na tronie asyryjskim, w Mari wybuchła rewolta pałacowa, w której zabity został tamtejszy władca Jahdun-Lim. Następca tronu Zimri-Lim musiał uciekać i znalazł schronienie w królestwie Jamhadu (Aleppo). Szamszi-Adad wykorzystał panujące w Mari zamieszanie i przejął tam rządy usuwając uzurpatora, który zabił Jahdun-Lima. Na tronie Mari Szamszi-Adad i osadził jako wicekróla swego młodszego syna Jasmah-Adada. Po opanowaniu Mari Szamszi-Adad kontrolował całą północną Mezopotamię i część obszarów dzisiejszej Syrii. W swych inskrypcjach chwali się wzniesieniem triumfalnej steli nad brzegiem Morza Śródziemnego[2]. Królestwo Szamszi-Adada, sięgające od Eufratu po góry Zagros, a dzięki sieci przymierzy jego wpływy sięgały jeszcze dalej, było rządzone przez jego dwóch synów, których umieścił w Ekallatum i Mari.
Szamszi-Adad umacniał i poszerzał granice swego państwa przez całe swoje życie. Jako pierwszy władca asyryjski zaczął używać tytułu „król całości/wszystkiego” (akad. šar kiššati). Był bardzo dobrym organizatorem. Interesował się karawanami, produkcją pługów, a nawet dostawami gwoździ brązowych. Z uwagi na brak lasów na terytorium jego państwa, szczególnym zainteresowaniem obdarzał dostawy drewna. Sukces gospodarczy państwa Szamsi-Adada i wynikał w dużej mierze z handlu. Asyria miała w tym czasie swoją kolonie nawet w Kanesz w Azji Mniejszej[3].
Zasięg terytorialny królestwa Szamszi-Adada I (1814-1781 p.n.e.). [Autorstwa Near_East_topographic_map-blank.svg: Sémhurderivative work: Zunkir (talk) – Near_East_topographic_map-blank.svg, CC BY-SA 3.0, https://commons.wikimedia.org/w/index.php?curid=11619739]
Starszy syn, Szamszi-Adada, Iszme-Dagan, chronił wschodnią granicę tego państwa przed atakami państewek huryckich oraz ludów Turukku, Guti i Subartu z przedgórza Zagrosu, przy jednoczesnym stałym zagrożeniu ze strony Esznunny. Od początku swego panowania musiał ponadto zmagać się z lokalnymi buntami w prowincjach królestwa. Między innymi tłumił groźne powstanie, które wybuchło w kraju Szuszarra, pod wodzą Lidai, przywódcy huryckiego plemienia Turukku. Ponieważ walki toczyły się głównie w rejonach górskich, Iszme-Dagan podjął decyzję o wycofaniu wojsk asyryjskich z Szuszarry. Powstania nie udało się stłumić, a król potrzebował żołnierzy na innych frontach. Zaatakował kraj Uta i podbił go. W celu umocnienia władzy w zdobytej krainie, planował przeniesienie brata Jasmah-Adada, wicekróla w Mari, właśnie do Uta. Zaangażowanie się Iszme-Dagana w Uta wykorzystał Zimri-Lim, król Mari na wygnaniu. Udało mu się przegnać Jasmah-Adada, odzyskać władzę w mieście Mari i ogłosić się jego prawowitym władcą. W okresie rządów Iszme-Dagana pozycja Asyrii w Mezopotamii wyraźnie osłabła, gdyż władca ten musiał toczyć nieustanne wojny z Mari, Esznunną i Elamem, których władcy próbowali przejąć kontrolę nad obszarami podbitymi wcześniej przez Szamszi-Adada I. Broniąc się przed nimi zawarł sojusz z plemieniem Turukku, z którym uprzednio walczył. Córka księcia Turukku została zaręczona z synem Iszme-Dagana Mut-Aszkurem. Iszme-Dagan korzystał też z pomocy wojskowej Babilonu, który pod panowaniem Hammurabiego zaczął nabierać coraz większego znaczenia. Mimo tej pomocy nie udało mu się jednak utrzymać zdobyczy ojca i obszar przez niego kontrolowany skurczył się do terenów położonych wokół miast Ekallatum, Aszur i Niniwa. W 1755 r. p.n.e. państwo jego zaatakował i zajął Hammurabi. Iszme-Dagan utrzymał tron, ale do końca panowania musiał uznawać zwierzchność króla Babilonii[4].
Jeszcze trudniejsze zadanie stało przed młodszym Jasmah-Adadem, odpowiedzialnym za najgorętszy obszar, środkowomezopotamski rejon stepowy Dżezirę, tradycyjne miejsce bytowania i dominacji plemion koczowniczych. Najgroźniejszymi z nich byli wówczas amoryccy Sutejczycy, Jaminici, czy też prowadzący bardziej osiadły tryb życia Hananejczycy[5]. Na początku XVIII wieku p.n.e., po podbiciu królestwa Mari, ojciec uczynił go wicekrólem w Mari i ożenił z Beltum, córką Iszki-Adada, króla sąsiedniej Qatny. Władcy temu zarzuca się pewną słabość i niekompetencję, czego dowodzą listy wysyłane przez ojca do młodszego syna: (…) jak długo będziemy musieli ciągle tobą kierować? Jesteś jeszcze młody: jeszcze broda nie porosła twoich policzków. Jak długo jeszcze nie będziesz umiał zarządzać swoim własnym domem? Czy nie widzisz, ze twój brat dowodzi wielkimi armiami! Troszczysz się, chociaż o zarządzanie swoim pałacem i domem? (…). Po śmierci Szamszi-Adada I w 1782 roku p.n.e. Jasmah-Adad został wypędzony z Mari przez Zimri-Lima i jego dalszy los jest nieznany.
Niemal ciągłe wojny prowadzone przez Asyrię były przyczyną zniszczeń, a później bezwzględnej eksploatacji ludów na obszarach zajętych i włączonych (na różnych zasadach) w skład państwa asyryjskiego, ich skutkiem była też zmiana struktury wśród ludności, którą możemy uznać za tzw. asyryjską (będącą mieszkańcami państwa Szamsi-Adada i w początkowym okresie jego państwowości). Znaczna część ludności zmobilizowana do armii nie wracała już do swoich poprzednich zajęć. Chłopi nie wracali do swoich gospodarstw, lecz stanowili załogi twierdz, pilnując uległości podbitych ludów. Następował proces koncentracji wielkiej własności ziemskiej. Siłą roboczą (w tym rolnikami) w tych majątkach byli przesiedleńcy (niewolnicy) spędzani niemal z całego Wschodu. Trudno, jednak zgodzić się z pojawiającymi się w niektórych pracach teorią jakoby: w ten sposób następowała powolna, lecz systematyczna degradacja rodzimej ludności chłopskiej. Proces kształtowania (zmian) społecznych trwał i twa nieustannie. Pojęcie tzw. rodzima ludność chłopska jest uproszczeniem. Grupa ta (jak i inne), podobnie jak i stosunki własności, dopiero się kształtowały.
Wraz ze śmiercią Szamszi-Adada w 1782 r. p.n.e., głównie z powodu walk dynastycznych o następstwo tronu, państwo jego zaczęło szybko się rozpadać. Jasmah-Adad musiał uciekać z Mari przepędzony przez Zimri-Lima, korzystającego z poparcia Jamchadu, Esznunny i Babilonu. Iszme-Dagan pokonany został przez Daduszę, władcę Esznunny, a wiele z miast północnej Mezopotamii (takich jak Arbil czy Szubat-Enlil) wpadło w ręce Elamu i Esznunny. Po upadku dynastii Szamszi-Adada, Asyria przez dłuższy okres nie odgrywała poważniejszej roli politycznej w Mezopotamii. Podlegała nawet jakiś czas państwu Mitanni[6].
Piotr Kotlarz
Przypisy:
[1] Szamszi-Adad i (akadyjskie Šamšī-Adad; amoryckie Šamšī-Addu – tłum. ‘Słońcem moim jest bóg Adad”) – Amoryta, syn Ila-kabkabi z miasta Terqa. Władca ten, według Asyryjskiej listy królów panować miał przez 33 lata (1814-1782 r. p.n.e., lub w innych opracowaniach 1813-1781 r. p.n.e.). Nie był z urodzenia Asyryjczykiem, nigdy też nie mianował się królem Asyrii. Umieszczono go później na prestiżowej asyryjskiej królów z powodu jego wielkiej potęgi. Por.: G. Roux, dz. cyt., s. 166-167. Ponieważ Szamsi-Adad nie był Asyryjczykiem i nie rezydował w Aszur, część historyków określa jego państwo mianem „królestwo Górnej Mezopotamii”.
[2] Por.: Wielka Historia Świata, t. 2, Stary i Nowy Świat od „rewolucji” neolitycznej do podbojów Aleksandra Wielkiego, pod redakcją naukową Joachima Śliwy, Warszawa 2005, s. 287-288; Franciszek M. Stępniowski, Bóg Aszur, miasto Aszur, kraj Aszur, „Archeologia Żywa” 24 (2003), s. 50-53.
[3] W okresie istnienia kārum Kanesz Ib w Anatolii istniały również inne asyryjskie kolonie, o czym świadczą staroasyryjskie teksty odnalezione w Amkuwie i Hattusz (późniejsza hetycka Hattusa). Dodatkowo w Acem Höyük (starożytna Puruszhanda?) odnaleziono gliniane bulle z odciskami pieczęci cylindrycznej samego Szamszi-Adada I, co wskazuje, iż osobiście mógł on być zaangażowany w sprawy anatolijskie.
[4] Por.: Wikipedia hasło: Iszme-Dagan I.
[5] Por.: M. Stępień, Wprowadzenie, [w:] Kodeks Hammurabiego, przekład Marek Stępień, Warszawa 1996, s. 14-16.
[6] Por.: K. Łyczkowska, K. Szarzyńska, Mitologia Mezopotamii, Warszawa 1986, s. 21-22.
[Zobacz również: Asyria (okres średnioasyryjski, lata 1375-935 r. p.n.e.) ; Asyria od końca XIII w. p.n.e. do początków IX w. p.n.e.]
Obraz wyróżniający:
Asyryjskie zabytki w British Museum (Room 6: Assyrian sculpture); CC BY-SA 3.0, https://commons.wikimedia.org/w/index.php?curid=1541265
OLYMPUS DIGITAL CAMERA
