Część historyków, pod wpływem swej oceny badań wyników prac archeologicznych, dzieli dzieje Asyrii na trzy okresy: okres staroasyryjski (1950[1] – 1750) p.n.e., okres średnioasyryjski (ok. 1375 – 935 p.n.e.) i okres nowoasyryjski (934[2] – 612 p.n.e.[3]). Przytaczam ten podział, choć jak wykażę poniżej przyjmowanie tych nazw i wnioskowanie z nich o ciągłości tego imperium jest – moim zdaniem – dyskusyjne. Już sam fakt ogromnej (liczącej prawie czterysta lat) przerwy między pierwszym a drugim okresem wskazuje wyraźnie, że żadnej ciągłości nie było. Możemy mówić wyłącznie o ciągłości pamięci, o próbach legitymizacji władzy przez nawiązywanie do tradycji i o skłonności do uproszczeń, które prowadziły do nazywania różnych społeczeństw, w różnych okresach tym samym terminem – Asyria, Asyryjczycy).
Po śmierci Szamszi-Adada i (lata panowania 1814-1781 r. p.n.e.), jego królestwo straciło swą pozycję mocarstwową w Mezopotamii na rzecz państwa Hammurabiego, gdy i potęga tego ostatniego się załamała, w północnej Mezopotamii zaznaczyły się bardzo silne wpływy Hurytów, ze szczytowym okresem ich dominacji w postaci państwa mitannijskiego w XVI wieku p.n.e., które zwasalizowało Asyrię.
W połowie XVII wieku p.n.e. ziemie asyryjskie zostały podbite przez przybyłe z północy plemiona Hurytów, którzy około 1490 roku p.n.e. założyli w Górnej Mezopotamii państwo Mitanni. Asyria stała się uzależnionym od nich państwem wasalnym. Spod panowania mitannijskiego Asyria uwolniła się dopiero za panowania Eriba-Adada I (1392-1366 r. p.n.e.) i jego następcy Aszur-uballita I (1365-1330 r. p.n.e.)[4], który zajął część terytorium państwa Mitanii, a w Babilonie osadził swego sojusznika Kurigana II (Kurigalzu II).
Władcy Asyrii wydawali własne ustawy prawne[5]. Znane są fragmenty statutów z Kanesh i zbiór praw z XV albo XIV w. p.n.e. Dublowane fragmenty tego zbioru składają się z trzech tablic, z których każda ma inną treść. Na pierwszej zgromadzone są przepisy karne normujące różne przestępstwa popełniane przez kobiety lub przeciwko kobietom i przepisy prawa małżeńskiego. Na drugiej tablicy są przepisy dotyczące prawa spadkowego, postępowania prawnego przy nabyciu nieruchomości i prawa gruntowego. Na trzeciej przepisy o nabyciu niewolnika lub dalszym zbyciu go bez wiedzy właściciela.
Przewaga Hutyrów trwała w zasadzie aż do XIV wieku p.n.e., wtedy to Asyria, pod rządami Aszur-uballita I (ok.1365-1330 r. p.n.e.), uniezależniła się od obcych wpływów i rozpoczął się w jej historii tzw. okres średnioasyryjski, który trwał aż do ok. połowy XI wieku p.n.e., zakończony inwazją Aramejczyków. Lud ten zaczął napływać na tereny Mezopotamii już pod koniec XII wieku p.n.e., wpływając zasadniczo na dzieje i kulturę całego Bliskiego Wschodu, co było widoczne m.in. W stosowaniu języka aramejskiego, jako języka mówionego na dużych jego obszarach. Przez około dwa stulecia Aramejczycy dominowali w północnej Mezopotamii, nie stwarzając jednak żadnego silnego organizmu politycznego.
Na początku XIII wieku p.n.e. Asyria ponownie zaczęła rosnąć w siłę, by pod koniec tego wieku stać się jedną z największych potęg na Bliskim Wschodzie. Było to jednym z następstw bitwy pod Kadesz (1285 r. p.n.e.), która osłabiła zarówno Egipt, jak i Hetytów, oraz stworzyła dla Asyrii dogodną sytuację do jej rozwoju terytorialnego.
Asyryjscy królowie związani z utworzeniem tzw. Imperium Środkowoasyryjskiego to Adad-nirari I (asyr. Adad-nārārī, tłum. „Bóg Adad jest moją pomocą”; lata panowania: ok. 1305 – 1274 r. p.n.e.) i jego syn Salmanasar i (1274 – 1245 r. p.n.e.) i wnuk Tukulti-Ninurta I (1244 – 1208 r. p.n.e.). Adad-nirari i rozszerzył wpływy Asyrii w południowej Mezopotamii. Korzystając z osłabienia Babilonii uwikłanej w konflikt z Elamem, zdobył dwie ważne twierdze huryckie: Nuzi i Arraphę. Udało mu się też odnieść zwycięstwo nad kasyckim królem Babilonii Nazi-Maruttaszem, zmuszając go do zawarcia korzystnego dla Asyrii sojuszu. W ten sposób Adad-nirari przesunął zachodnie granice Asyrii aż do miasta Karkemisz nad Eufratem, dzięki czemu jego państwo uzyskało kontrolę nad większością szlaków handlowych biegnących przez północną Mezopotamię. Hetyci, zbyt osłabieni po bitwie pod Kadesz, nie próbowali interweniować. Adad-nirari i kontynuował również podboje swoich poprzedników w Syrii. Udało mu się pokonać i zamienić w wasala Szattuarę I – władcę Mitanni (w źródłach asyryjskich Mitanni występuje pod nazwą Hanigalbat). Jego wojska zdobyły i splądrowały stolicę Mitanni, Waszuganni. Kiedy syn Szattuary i Wasaszatta wzniecił powstanie antyasyryjskie, Mitanni zostało ponownie splądrowane, a on sam jako jeniec zabrany został do Aszur.
Politykę podbojów kontynuował syn Adad-nirariego I, Adad-nirari I(akad. Šulmānu-ašarēd – tłum. „bóg Szulmanu jest pierwszy/największy”), który według asyryjskiej listy królów panować miał przez 30 lat (1274 – 1244 r. p.n.e.). W celu zabezpieczenia północnej granicy Asyrii, (choć moim zdaniem również, dlatego, że władca ten prowadził typową dla ówczesnych państw politykę ekspansji terytorialnej), Salmanasar I wyprawił się i pokonał nowo powstałe, wymienione po raz pierwszy za jego panowania, państwo Urartu (Uruatri)[6], będące jeszcze najprawdopodobniej w owym czasie bardziej luźną konfederacją księstw plemiennych niż jednolitym królestwem. Salmanasar I pokonał też Hanigalbat, ostatecznie wcielając go jako prowincję do Asyrii. Około 1270 r. p.n.e. władca Mitanni Szattuara II korzystając z pomocy Hetytów oraz nomadycznych plemion Ahlamu wzniecił powstanie przeciwko Asyrii. Spotkało się to z szybką reakcją króla asyryjskiego Salmanasara I, który jeszcze w tym samym roku wkroczył do Mitanii i całkowicie rozbił wojska Szattuary II. Niezależne państwo Mitanni przestało istnieć stając się – jako prowincja – częścią Asyrii.
W Aszur zachowały się liczne inskrypcje budowlane z okresu panowania Salmanasara. Dowiadujemy się z nich m.in., iż rozbudował on mury obronne tego miasta, odbudował i rozbudował świątynię (tzw. dziedziniec boga Enkiego) i zigurat boga Aszura, odbudował świątynię bogini Isztar. Za panowania Salmanasara i zostało założone miasto Kalchu[7]. Z tego właśnie okresu pochodzi jeden z najstarszych znanych nam przykładów przymusowych wysiedleń: po zwycięskiej kampanii król asyryjski rozkazał deportować do Asyrii ponad 14 tysięcy jeńców (oślepiwszy ich przedtem na jedno oko). Polityka deportacji była później częstym narzędziem w polityce tego i innych państw. Przesiedlanie rodzin wraz z dobytkiem, a nawet całych osad, służyło kontroli ludności podbitej. W sumie władcy Asyrii dokonali, podobno, około 150 przesiedleń.
Szczyt swej potęgi państwo średnioasyryjskie uzyskało za panowania Tukulti-Ninurta I (akad. Tukultī-Ninurta, tłum. „W bogu Ninurcie jest moja ufność”; 1243-1207 r. p.n.e.). Jako pierwszy władca Asyrii przekroczył Eufrat on i złupił hetycką część Syrii wyprawiając się do samej Anatolii. Około 1235 r. p.n.e. Tukulti-Ninurta dokonał najazdu na Babilonię, w trakcie, którego złupił większość miast babilońskich, w tym samą stolicę – Babilon. W czasie tej kampanii pokonał kasyckiego władcę Babilonii Kasztiliasza IV, którego pojmał i uprowadził do Aszur. Na miejsce władcy Babilonii wprowadził asyryjskiego namiestnika. Zburzono wówczas mury Babilonu i deportowano tysiące mieszkańców. Z podbitej stolicy Tukulti-Ninurta wywiózł liczne skarby, w tym posąg jej narodowego bóstwa Marduka, którego kult rozpowszechnił się następnie na terenie Asyrii. To bezprecedensowe wydarzenie napełniło zwycięzców ogromną dumą i stało się tematem asyryjskiego poematu epickiego znanego pod nazwą „Eposu o Tukulti-Ninurcie”. Opowiada on szczegółowo o przyczynach i przebiegu wojny, (z asyryjskiego punktu widzenia, wysuwając na pierwszy plan rolę, jaką odegrali w niej bogowie: sprawiedliwość jest po stronie Tukulti-Ninurty, a bogowie prowadzą wojska asyryjskie do walki, która kończy się pogromem opuszczonych przez swych bogów Babilończyków. To forma propagandy, której celem była legitymizacja władzy. Za panowania Tukulti-Ninurty i zaczęto również deportować mieszkańców północnej Syrii do Asyrii, gdzie musieli pracować przy realizacji państwowych projektów i przy uprawie pól[8]. Tukulti-Ninurta rozpoczął również budowę potężnego kompleksu pałacowego po drugiej stronie Tygrysu, naprzeciw stolicy Asyrii Aszuru. Kompleks ten nosił nazwę Kar-Tukulti-Ninurta, (co oznacza przystań Tukulti-Ninurty). Jedną z przyczyn budowy nowej rezydencji były prawdopodobnie nieporozumienia władcy z własnym dworem i kapłanami. Przeniesienie siedziby nie powstrzymało, jednak wewnętrznych sporów. W Asyrii doszło do zamieszek wewnętrznych i Tikulti-Ninurta w efekcie pałacowego przewrotu został skrytobójczo zamordowany w roku 1207 p.n.e. Wkrótce po śmierci tego władcy doszło do najazdów tzw. Ludów Morza w wyniku, których zostało rozbite imperium Hetytów oraz upadły takie ośrodki jak Ugarit[9] i Alalach[10]. Wydarzenia te nie dotknęły bezpośrednio Asyrii, osłabiły ją jednak militarnie, zablokowały handel z Syrią i odcięły od źródeł strategicznych surowców.
W zachodniej części Asyrii (terytorium dzisiejszej Syrii) administracja skupiała się wokół osad o strategicznym położeniu, połączonych kanałami i drogami. Te ostatnie przebiegały niekiedy przez step i w regularnych odstępach kopano przy nich studnie Asyryjskie ośrodki administracyjne znajdowały się prawdopodobnie w miejscach, skąd łatwo było chronić szlaki handlowe i nadzorować określone rejony. Dokumenty odnalezione w tych osadach stwierdzają, że urzędnicy Asyrii zostali tam osadzeni na rozkaz króla i wypełniali swoje obowiązki bez udziału miejscowej ludności. Nie próbowano narzucać mieszkańcom z obszaru dzisiejszej Syrii kultury asyryjskiej, nie zmieniano również lokalnych zwyczajów. Tereny wokół osad były uprawiane przez grupy robotników podległych bezpośrednio asyryjskiej administracji, która wydawała im przydziały. Nie był to oczywiście wynik tolerancji, przeciwnie, wynika z tego, że traktowano ten obszar jako terytorium okupowane, zmierzano do eksploatacji miejscowej ludności, a nie dążono do powiększenia obszaru własnego państwa.
Z państwem nowoasyryjskim wiążemy, pierwsze – na tak masową skalę – niszczenie miast i masowe mordowanie ludności. Ta zbrodnicza polityka doprowadziła w końcu do klęski tego społeczeństwa. W chwili kryzysu państwo asyryjskie uległo najazdowi swych dotychczasowych przeciwników i to ich miasta uległy zniszczeniu, i ich ludność została wymordowana.
Kryzys wewnętrzny w Asyrii, spotęgowany najazdami plemion aramejskich, wykorzystała Babilonia, która odzyskała niezależność (panowanie tzw. II dynastii z Isin), odzyskując na krótko dawne znaczenie. Posąg Marduka przewieziono wówczas z powrotem do Babilonu.
Pod koniec X wieku Asyria chyliła się ku upadkowi. Wprawdzie chronił ja przed ostateczną klęską brak jedności w szeregach jej wrogów i zaczepne działania Aszurdana II, niemniej sytuacja ekonomiczna państwa była tak zła, że – jak przyznał sam król – Asyryjczycy opuszczali ojczyznę, by uciec przed „nędzą niedożywieniem i głodem”. Niezbędne do życia szlaki handlowe, wiodąc przez Al-Dżazirę, Taur i Zagros, były w rękach Aramejczyków i zdecydowanie wrogich plemion górskich. Babilończycy zawładnęli Araphą i Lubdu, niebezpiecznie zbliżając się do Aszuru. Terytorium Asyrii skurczyło się do ciągnącego się głownie wzdłuż lewego brzegu Tygrysu pasa o długości około 160 i szerokości co najwyżej 80 km. Mimo że wciąż Aszur i Niwa nie zostały zajęte przez wrogów, było to już tylko niewielkie państewko.
Do ponownego wzrostu potęgi Asyrii doszło pod koniec XII wieku p.n.e. i na początku XI wieku p.n.e., kiedy to Asyria ponownie zaczęła odgrywać dominującą rolę w regionie środkowego wschodu. Warto jednak zauważyć, że od czasu śmierci Tikulti-Ninurta w roku 1207 p.n.e. do czasu odtworzenia silnego scentralizowanego państwa przez Tiglatpilesara I (w 1116 roku p.n.e.) minęło prawie sto lat. Były to czasy najazdów tzw. Ludów Morza w wyniku, których zostało rozbite państwo Hetytów oraz upadły takie ośrodki jak Ugarit[11] i Alalach[12]. Wydarzenie te nie dotknęły bezpośrednio terytoriów Asyrii, osłabiły ją jednak militarnie, zablokowały handel z Syrią i odcięły od źródeł strategicznych surowców.
Kryzys wewnętrzny na obszarach obejmujących wcześniej Asyrię, spotęgowany najazdami plemion aramejskich, wykorzystała Babilonia, która na krótko odzyskała niezależność (panowanie tzw. II dynastii z Isin) i dawne znaczenie. Posąg Marduka przewieziono wówczas z powrotem do Babilonu. Możemy przypuszczać, że w okresie tym na terytorium wcześniejszego państwa Asyrii istniały niewielkie „księstwa”, których władcy byli potomkami poprzedniej rodziny panującej.
Wspomniany wyżej Tiglatpilesar I panował w latach 1116-1077[13] p.n.e. Wzorem poprzednich władców prowadził politykę ekspansji docierając aż do terenów Fenicji, zmuszając tamtejsze miasta Byblos, Arwad i Sydon do płacenia trybutu. Walczył też z frygijskimi plemionami Muszki, a także Aramejczykami[14], którzy od końca XII wieku p.n.e. zaczęli napierać na okoliczne ziemie z Pustyni Syryjskiej, wpływając zasadniczo na dzieje i kulturę całego Bliskiego Wschodu, co było widoczne m.in. w stosowaniu języka aramejskiego, jako języka mówionego na dużych jego obszarach.
Zasięg terytorialny królestwa średnioasyryjskiego w okresie jego największego rozwoju (koniec XIII – początek XI w. p.n.e.); Autorstwa Near_East_topographic_map-blank.svg: Sémhurderivative work: Zunkir (talk) – Near_East_topographic_map-blank.svg, CC BY-SA 3.0, https://commons.wikimedia.org/w/index.php?curid=11552918
Należy postawić pytanie, co umożliwiło temu władcy ekspansję? Może wpłynęło na to znaczne osłabienie potencjalnych przeciwników tworzonego przez Tiglatpilesara I państwa, zwłaszcza państw istniejących wcześniej bliżej wybrzeży Morza Śródziemnego, (bezpośrednio dotkniętych najazdami „Ludów morza”), może też wpłynęły na to i skutki pośrednie, jak np. okresowa zmiana klimatu, która była na terytorium Asyrii mniej dotkliwa. A może położenie jego dzielnicy w pobliżu ówczesnych szlaków handlowych, które umożliwiło temu władcy zgromadzenie środków na utrzymanie drużyny (w tym najemników), która początkowo służyła zabezpieczeniu jego dziedzictwa, z czasem jednak przekształciła się w narzędzie rozboju i podbojów. Może, więc decydowały tu i cechy osobnicze tego władcy. Jego bezwzględność i egoizm. Potęga państwa Tiglatpilesara I była jednak krótkotrwała. Po jego śmierci na terytorium dawnej Asyrii nastąpił ponownie okres walk wewnętrznych, utraty znaczenia politycznego oraz osłabienia gospodarczego. Działo się to w czasie wzrastającego zagrożenia ze strony plemion aramejskich, napierających zza Eufratu, ze stepów syryjskich.
O kolejnych władcach Asyrii, następcach Tiglatpilesara I, wiemy bardzo niewiele. Aszurnasirpal I (akad. Aŝšur-nāṣir-apli, tłum. „bóg Aszur jest strażnikiem syna”), król Asyrii, syn i następca Szamszi-Adada IV, wnuk Tiglat-Pilesera I; według Asyryjskiej listy królów panować miał przez dziewiętnaście lat. Jego rządy datowane są na lata 1049-1031 r. p.n.e[15]. Za panowania Aszurbelkali[16] wspomniani wyżej Aramejczycy przesunęli się dalej na wschód przekraczając Eufrat, gdzie założyli niewielkie królestwa w dolinie Chabru, i docierając nad Tygrys, nawet w okolice Aszur. Plemiona aramejskich koczowników zajmowały kolejne, zależne wcześniej od Asyrii terytoria, powodując zniszczenie miast i upadek rolnictwa, odcinając to państwo od dostępu do ważnych szlaków handlowych, przyczyniając się do jego faktycznego upadku.
Piotr Kotlarz
Przypisy:
[1] Od roku 1950 p.n.e. aż po rok 612 p.n.e. (powstanie państwa nowobabilońskiego) powstałe i istniejące na tym obszarze państwa określa się jednym mianem – Asyria.
[2] Lub od 744 gdy na tron wstąpił uzurpator Tiglat-Pileser III (745-727 r. p.n.e) i gdy rozpoczęła się ekspansja Asyrii – uwieńczeniem jej parcia na południe był podbój Babilonu w 729 r. p.n.e. Podawane daty często budzą wątpliwości. Np. podawane w historiografii daty bitwy pod Kadesz wahają się między latami 1312 a 1248 p.n.e., z datą 1299 pośrodku. Por. J. A. Szczepański, Imperium tysiąca bogów, Kraków 1977, s. 105.
[3] Inna datacja: 935 p.n.e. – 612 p.n.e./609 p.n.e.
[4] Inna datacja panowania Aszur-uballita I: 1363 – 1330 r. p.n.e. lub 1363 – 1328 r. p.n.e.
[5] Fragmenty takich ustaw (statuty z Kanesh), pochodzące z ok. 2000 r. p.n.e. odkryto w 1928 roku w zbiorach Luwru. i w muzeum amerykańskiego uniwersytetu w Filadelfii.
[6] Na Wyżynie Armeńskiej.
[7] Miasto to za panowania Aszurnasirpala II (883-859 p.n.e.) stało się stolicą Asyrii.
[8] Por.: Van de Mieroop, Historia starożytnego Bliskiego Wschodu…, s. 320-321.
[9] Ugarit (Ugaryt) – starożytne miasto-państwo i port o znaczeniu międzynarodowym, na terenie antycznego Kanaanu, leżące na wybrzeżu Morza Śródziemnego, obecnie w Syrii. Odkryte w 1929 roku przez francuską ekspedycję archeologiczną prowadzoną przez Claude Schaeffera w miejscowości Ras Szamra, na północnych przedmieściach Latakii. Zamieszkane od IV tysiąclecia p.n.e., przeżyło okres rozkwitu około XV-XIII wieku p.n.e., jako ośrodek wymiany handlowej na przecięciu ważnych szlaków komunikacyjnych. Zostało zniszczone przez najazd Ludów Morza w XII wieku p.n.e. i nigdy nie było odbudowane. Ostatnim władcą tego miasta był Ammurapi (przełom XIII/XII w. p.n.e.). Był on wasalem hetyckiego króla Suppiluliumy II i hetyckiego wicekróla Karkemisz Talmi-Teszupa. Przez pewien czas jego małżonką była hetycka księżniczka Ehli-Nikkal, ale małżeństwo to zakończyło się rozwodem. Najprawdopodobniej wciąż był królem, kiedy Ugarit zostało zniszczone, jak się przypuszcza w wyniku trzęsienia ziemi lub wrogiego najazdu. Wykopaliska prowadzone od 1929 r. wykazały ciągłość osadnictwa od neolitu aż do około 1200 p.n.e. Odkryto m.in. świątynie Dagona i Baala z archiwami, dzielnicę mieszkalną i pałac królewski z biblioteką. Mury obronne wskazują na silne wpływy architektury egejskiej. Odkryto także groby typu mykeńskiego, ceramikę pochodzącą z Cypru i Egiptu. Z dokumentów znaleziono przeszło 20 000 tabliczek z tekstami sumeryjskimi, egipskimi, akadyjskimi, huryckimi, hetyckimi i ugaryckimi.
[10] Alalach (obecnie Tall Acana) – starożytne miasto, stolica królestwa Mukisz. Położone w granicach dzisiejszej Turcji, w prowincji Hatay, na równinie Amuk nad rzeką Orontes. XVIII wiek p.n.e. – Alalach staje się wasalem królestwa Jamhad; XVII wiek p.n.e. – miasto zostaje zdobyte przez Hetytów; XV wiek p.n.e. – miasto znajduje się w strefie wpływów Egiptu; XIII wiek p.n.e. – Alalach zostaje zniszczone w trakcie najazdu tzw. ludów morza ok. 1183 p.n.e. – miasto strawił pożar w 5 roku panowania Ramzesa III. Wykopaliska rozpoczął w roku 1936 Leonard Woolley. Najważniejszym obiektem są pozostałości pałacu Nikmepy, króla Alalach datowane na 1450-1370 p.n.e.
[11] Ugarit (Ugaryt) – starożytne miasto-państwo i port o znaczeniu międzynarodowym, na terenie antycznego Kanaanu, leżące na wybrzeżu Morza Śródziemnego, obecnie w Syrii. Odkryte w 1929 roku przez francuską ekspedycję archeologiczną prowadzoną przez Claude Schaeffera w miejscowości Ras Szamra, na północnych przedmieściach Latakii. Zamieszkane od IV tysiąclecia p.n.e., przeżyło okres rozkwitu około XV-XIII wieku p.n.e., jako ośrodek wymiany handlowej na przecięciu ważnych szlaków komunikacyjnych. Zniszczone przez najazd Ludów Morza w XII wieku p.n.e. i nigdy nie odbudowane. Ostatnim władcą tego miasta był Ammurapi (przełom XIII/XII w. p.n.e.). Był on wasalem hetyckiego króla Suppiluliumy II i hetyckiego wicekróla Karkemisz Talmi-Teszupa. Przez pewien czas jego małżonką była hetycka księżniczka Ehli-Nikkal, ale małżeństwo to zakończyło się rozwodem. Najprawdopodobniej wciąż był królem, kiedy Ugarit zostało zniszczone, jak się przypuszcza w wyniku trzęsienia ziemi lub wrogiego najazdu. Wykopaliska prowadzone od 1929 r. wykazały ciągłość osadnictwa od neolitu aż do około 1200 p.n.e. Odkryto m.in. świątynie Dagona i Baala z archiwami, dzielnicę mieszkalną i pałac królewski z biblioteką. Mury obronne wskazują na silne wpływy architektury egejskiej. Odkryto także groby typu mykeńskiego, ceramikę pochodzącą z Cypru i Egiptu. Z dokumentów znaleziono przeszło 20 000 tabliczek z tekstami sumeryjskimi, egipskimi, akadyjskimi, huryckimi, hetyckimi i ugaryckimi.
[12] Alalach (obecnie Tall Acana) – starożytne miasto, stolica królestwa Mukisz. Położone w granicach dzisiejszej Turcji, w prowincji Hatay, na równinie Amuk nad rzeką Orontes. W XVIII wieku p.n.e. – Alalach stało się wasalem królestwa Jamhad; w XVII wieku p.n.e. – miasto zostało zdobyte przez Hetytów; w XV wieku p.n.e. – miasto znajdowało się w strefie wpływów Egiptu; w XIII wieku p.n.e. – Alalach zostało zniszczone w trakcie najazdu tzw. ludów morza ok. 1183 p.n.e. – miasto strawił pożar w 5 roku panowania Ramzesa III. Wykopaliska rozpoczął w roku 1936 Leonard Woolley. Najważniejszym obiektem są pozostałości pałacu Nikmepy, króla Alalach datowane na 1450-1370 p.n.e.
[13] Wolski, jako końcową datę panowania tego władcy podaje 1078 r. p.n.e.
[14] Aramejczycy – nazwa ludów semickich, które w II tysiącleciu p.n.e. żyły na pustyniach na zachód od Mezopotamii. W drugiej połowie II tysiąclecia zaczęły przenikać do Mezopotamii i Syrii. Najdawniejsze wzmianki o Aramejczykach (jako plemieniu Ahlamu) pochodzą z listów z Amama i dokumentów akadyskicha z XIV wieku p.n.e. W XIII wieku p.n.e. utworzyły one na terenach Syrii niewielkie państewka. Najpotężniejszym z nich było Aram ze stolicą w Ibe (obecnie Damaszek). Dalszy rozwój nastąpił na przełomie XI i X wieku p.n.e. Powstały wtedy takie państwa-miasta jak Bit-Adini, Bit-Bahiani, Bit-Zamani. Aramejscy koczownicy coraz liczniej osiedlali się również w Mezopotamii. W VIII w. p.n.e. państwa aramejskie w Syrii zostały podbite przez Asyrię. Jej królowie rozproszyli Aramejczyków przesiedleniami po całym Bliskim Wschodzie, przyczyniając się w ten sposób do rozpowszechnienia języka aramejskiego.
[15] Władca ten znany jest jedynie ze wzmianek w listach królewskich i kronikach, gdzie wymieniane jest jego imię. Niektórzy uczeni uważają, że z czasów jego panowania pochodzić może kamienna stela, zwana białym obeliskiem, która znajduje się obecnie w British Museum.
[16] Szur-bel-kala (akad. Aŝšur-bēl-kala, tłum. „bóg Aszur jest panem wszystkiego”) – król Asyrii, syn Tiglat-Pilesera I, zastąpił na tronie swego brata Aszared-apil-Ekura; według Asyryjskiej listy królów panować miał przez 18 lat. Jego rządy datowane są na lata 1073-1056 p.n.e.
[Zobacz również: Asyria – początki państwowości; Asyria (okres średnioasyryjski, lata 1375-935 r. p.n.e.)]
[Zobacz również: Asyria – początki państwowości; Asyria od końca XIII w. p.n.e. do początków IX w. p.n.e.]
Obraz wyróżniający: Czarny obelisk Salmanasara III w zbiorach British Museum; w tle widoczny jest biały obelisk (Room 6: Assyrian sculpture); Autorstwa Original uploader was Willis at en.wikipedia – Originally from en.wikipedia; description page is/was here.(Tekst oryginalny: „I took this picture.”), Domena publiczna, https://commons.wikimedia.org/w/index.php?curid=2350734
