Streszczenie:
Celem niniejszego artykułu jest zwrócenie uwagi na niektóre aspekty współczesnych zjawisk, które rozwijają się u bram Europy. Migracja ludów, która może być dopiero początkiem, zaskoczyła administrację Unii Europejskiej, która udowodniła swój amatorski charakter w obliczu tak małego wyzwania. Powszechnie wiadomo, że islamskie wpływy w Europie nie są niczym nowym. Każdy, kto jest choć w minimalnym stopniu poinformowany, dostrzega rolę arabskich uczonych w przekazywaniu współczesnej Europie nauk starożytnej Grecji, która – wraz z dziedzictwem starożytnej Jerozolimy i Rzymu – jest częścią trójkąta konstytutywnego Europy. W obecnym kontekście Turcja stara się o przystąpienie do Unii Europejskiej, podkreślając, że jej członkostwo przyniosłoby korzyści zarówno UE, jak i Turcji. Turcja aktywnie uczestniczy w wysiłkach mających na celu sprostanie wielu wyzwaniom, które mają wpływ również na Europę. Jako aktywny członek NATO, Turcja wniosła istotny wkład w Sojusz Północnoatlantycki i w jego podstawowe założenie, a mianowicie „jeden za wszystkich, dla wszystkich”. Dzięki wszystkim wydarzeniom politycznym i militarnym, przez które przeszła, Turcja stanie się wzorem dla innych państw muzułmańskich, pokazując, że demokracja i islam są kompatybilne, podczas gdy promowanie wielokulturowości w Europie jako zasady europejskiej polityki zagranicznej staje się koniecznością, aby sprostać globalnym wyzwaniom. Podsumowując, Turcja ma znaczny dystans do UE, a uzyskanie statusu państwa członkowskiego w tej strukturze jest przewidywane jako przesłanka wielowartościowa.
Słowa kluczowe: Bliski Wschód; negocjacje; reżim Erdogana;
1. Wprowadzenie
Po dokonaniu postępów w kierunku zjednoczenia UE w latach dziewięćdziesiątych, pojawiły się bezprecedensowe rozwiązania nowych pokoleń decydentów i twarde realia. Rozszerzenie na zachód, południe, wschód i północ było sukcesem, ale zarządzanie jest bez inspiracji, a nawet błędne. Pozostała tylko demokracja międzyrządowa i wybór Parlamentu Europejskiego obdarzonego słabymi uprawnieniami. Brukselska biurokracja rozrosła się proporcjonalnie do swojej nieefektywności i pieniędzy wyrzuconych w koszty, których żaden racjonalny ekonomista nie mógłby zaakceptować. Po Maastricht (1993)2 nie znaleziono żadnych rozwiązań, z wyjątkiem, na przykład, narzucenia decyzji na wschodzie (przypadek Rumunii 2012) i południu (Grecja 2015), co zwiększyło eurosceptycyzm. Ograniczenie instytucjonalne prowadzi do ruchów secesjonistycznych (Wielka Brytania, Półwysep Iberyjski). Po kryzysie, który wybuchł w 2008 r., w Europie utrzymuje się gwałtowny wzrost gospodarczy, ogromny dług publiczny i wysokie bezrobocie wśród młodych ludzi. Przyjęta z propagandową beznadzieją polityka oszczędności nie rozruszała krajowych gospodarek. Integracja nie tylko systemowa, ale także społeczna i kulturowa własnych populacji jest mostem za daleko. Pod kopułą neoliberalizmu, naiwnie przyjmowanego jako „koniec historii”, pogłębił się upadek europejskiej edukacji. Europa Wschodnia nie pokonała zapóźnienia. Przywództwo Europy jest skupione w rękach elity pozbawionej pomysłów i wizji, dokładnie wtedy, gdy stoi ona przed koniecznością integracji większej liczby krajów niż kiedykolwiek wcześniej. (Marga, 2017, s. 237)3
Powrót do tego, co było w przeszłości, nie jest rozwiązaniem, ale to, co jest przed oczami, nie może być zaakceptowane. W tej sytuacji Niemcy nie pozostają bierne, Wielka Brytania szuka rozwiązań na własną rękę, Francja oscyluje, Polska i Węgry próbują się dogadać. Geometria supermocarstw stała się zmienna, ale Europa nie ma inicjatywy kulturowej, politycznej ani wojskowej, liczy się bardziej jako całość handlowa. Zjednoczona Europa musi teraz zmagać się z powrotem Rosji, Chiny awansowały do pozycji supermocarstwa, a Stany Zjednoczone nadal są hegemonicznym supermocarstwem. Dla Europy trwanie w obecnej formie nie działa, cofanie się też nie jest rozwiązaniem, a opóźnienia mogą być fatalne w skutkach. Spośród tych, którzy szukają jednoznacznych odpowiedzi, jeszcze niedawno Anthony Giddens uważał, że stary kontynent nie jest już potężny, ale stał się burzliwy (Turbulent and Mighty Continent. What future for Europe?, 2014, s. 3). Mówi on, że „tendencje, które prowadzą do współzależności w Europie – do Unii Europejskiej, jako wspólnoty przeznaczenia – są tymi samymi, które tworzą zygzakowate pęknięcia” (s. 213). Pomimo krzyków, które można było usłyszeć w Polsce i na Węgrzech, aby nie stać się koloniami, znany brytyjski socjolog zauważa, że „główną trudnością w Europie nie jest dominacja Niemiec, ale niezdolność Unii Europejskiej, zarówno pod względem braku demokratycznego zaangażowania, jak i braku skutecznego przywództwa”. (p. 215). Rozwiązanie nie jest nowe, ale „rozwiązanie federalne, wspierane przez większą legitymizację i zdolność przywódczą na poziomie Unii Europejskiej, jest jedyną realną drogą ku przyszłości” (s. 215). Mogłoby to zastąpić obecną Europę, w której decyzje są w rzeczywistości kilkoma dużymi decyzjami, od których zależy Komisja, Rada i obecny Parlament, tj. „Europą na papierze”, Europą sfederowaną, a nawet minimalistyczną (s. 9), w której decyzje i obowiązki są zróżnicowane i poddane kontroli obywateli. Mogłoby to lepiej pomóc Europie Środkowej i Wschodniej. Tylko to spełnia aspiracje Winstona Churchilla z 1946 r., z wezwaniem „Niech powstanie Europa!”4 i rozwiązuje trudne problemy, które wielu koncentruje na wspólnej walucie (euro). (Marga, 2017, s. 239-240).
2. Dzisiejszy islam polityczny
W ciągu ostatniego stulecia w krajach islamu, podobnie jak w innych regionach świata, nastąpiła przyspieszona urbanizacja: w 1900 r. na Bliskim Wschodzie mniej niż 10% ludzi mieszkało w mieście, w 1980 r. już 47%, a później odsetek ten nie wzrastał. Reperkusje, w tym mentalność, tej zmiany są już zauważalne. Wciąż jednak pozostaje stary i nieustępliwy problem – nowoczesność jest postrzegana nie jako nieodłączna potrzeba własnego społeczeństwa i kultury, ale jako coś obcego. Ulama, stara klasa kanonicznych interpretatorów Koranu, została w XX wieku uzupełniona tradycjonalistycznymi wizjonerami, marksistami, nacjonalistami, liberałami i sufickimi bojownikami5 . Studenci islamskich uniwersytetów w Kairze, Stambule, Aligarh, Algierze, którzy następnie udali się do Paryża, Londynu i Stanów Zjednoczonych, po powrocie zmienili język, w którym dyskutowali o społeczeństwie, dzięki czemu wiele spraw mogło pójść naprzód. Ale w rezultacie nastąpiła „fragmentacja islamu”, a nie centrum koordynujące z rozszerzonym autorytetem. Jeśli chodzi o islam, jesteśmy teraz w każdym razie współcześni ekspansji refleksji nad nowoczesnym państwem i organizacją świata, w której krytyka modernizacji, liberalizmu i globalizacji posunęła się naprzód.
W każdym spisie faktów może się okazać, że islam zawiera również wątki, które mają na celu przejęcie kontroli nad nowoczesnością. Podkreślają koncepcje z Koranu (takie jak tawhid6 i khilafa), które odnoszą się do gospodarki inspirowanej wartościami humanitarnymi oraz do rozwoju charakteryzującego się równością i sprawiedliwością. Niestety, nie jest to jednak inicjujący nurt większościowy. Inne siły wyznaczają obecnie kierunek. W rezultacie wiodące obrazy, które są dziś rozpowszechniane w społecznościach muzułmańskich, wzbudzają namiętne uczucia. Nie tylko, że tradycja kontrowersyjnego wyznaczania granic innym ludziom została wznowiona, ale „niewiele wskazuje na to, że obecnie zachodzi jakakolwiek zmiana, która mogłaby ostatecznie sprawić, że tradycja ta upadnie. W rzeczywistości obecny klimat międzynarodowy wydaje się przyczyniać do jej komplikacji i intensyfikacji. Niewiele obrazów jest tak potężnych we współczesnym islamie, jak meczet Al-Aksa pod rządami syjonistycznych Żydów i ich zachodnich zwolenników”. Islam, jak wiadomo, ma warstwy historyczne i różnorodne interpretacje, jak każda inna religia. Ma opcje, które okazują się ważne przy omawianiu orientacji kultury – ostrzejsza afirmacja transcendencji, pewne ograniczenie oralności, obowiązek każdej osoby zastanowienia się nad tym, co robi. W rzeczywistości zapisy dekalogu Koranu, takie jak „nie zabijaj dzieci ze strachu przed ubóstwem i nie zabijaj człowieka, bo Bóg na to nie pozwala” lub „nie chodź po ziemi z powietrzem, ponieważ nie możesz rozerwać ziemi ani dotknąć gór na wysokości”, powinny prowadzić do działań zupełnie innych niż terroryzm (Marga, 2017, s. 334-337).
Andrei Marga, w The Future Order of the World, mówi: „w kontekście obecnego terroryzmu istnieje pięć kwestii, które są wymagane od każdego obywatela o demokratycznych, religijnych lub świeckich przekonaniach i wymagają wyjaśnienia. Odnoszą się one do znaczenia własnego rozumu w życiu, do relacji z judaizmem, chrześcijaństwem i innymi religiami, do relacji z nowoczesnością, do „świętej wojny” (dżihadu) i do uznania granic.
Aktywizm islamu jest obserwowany od dawna. Już w pismach świętych, po uznaniu suwerenności Boga współczującego i miłosiernego, islam pozycjonuje się nie tyle poprzez przyjęcie wartości – jak to było na przykład „sprawiedliwość” dla Żydów, „miłość bliźniego” dla chrześcijan, „harmonia” dla konfucjanistów, „nurkowanie w absolut” dla hinduistów – co w kierunku oskarżającego wytyczania granic innym. Koran zaczyna się tymi słowami: „W imię Allaha, współczującego i miłosiernego! Dzięki niech będą Bogu, Najmiłosierniejszemu i Litościwemu, Panu Dnia Ostatecznego! Tylko do Ciebie się modlimy i tylko w Tobie mamy nadzieję! Poprowadź nas właściwą drogą, drogą tych, którzy cieszą się Twoim miłosierdziem! Nie drogą tych, na których wylany jest Twój gniew, ani drogą błądzących!” (Tłumaczenie: Mustafa Ali Mehmet, Koran. Ostatnia święta księga, Stambuł, 2007). Muzułmanin jest prowadzony ścieżką życia objawioną przez Boga (szariat), ale jednocześnie inni ludzie, którzy widzą inaczej, są uważani za oskarżycieli”.
Dżihad oznacza, jak wiadomo, „wysiłek”, „zmaganie”, „walkę”. Pierwotnie oznacza „świętą kąpiel” dla własnego wewnętrznego i zewnętrznego oczyszczenia, ale także „świętą wojnę” w celu „oczyszczenia” świata z „niewiernych”, „odstępców” i „hipokrytów”. W sformułowaniach bojowników „dżihad jest świętą wojną, wojną prawicy, walką z tyranią”. Islamiści mówią nam, że „jest to pasja obojętna na los bitwy, ponieważ dżihad i tak wygrywa: w dłuższej perspektywie wojna zostanie wygrana; a w krótkiej perspektywie śmierć przyniesie tę wewnętrzną czystość”. Przedstawiciele islamu przyznają, że dżihad był często instrumentalizowany politycznie, w egoistycznych interesach, w różnych okolicznościach historycznych. Podkreślają jednak, że dżihad to coś więcej niż obserwuje się w brutalnych działaniach, czyli życie poza brutalnymi działaniami i walkami politycznymi. „Dżihad był błędnie interpretowany, na bardzo różne sposoby, przez sułtanów i emirów, którzy postanowili pomylić go ze swoimi egoistycznymi interesami i często przypisywali nieprawdopodobne powiedzenia Proroka, aby usprawiedliwić swoje mniej niż pobożne wojny. Nie ma jednak wątpliwości co do legalności dżihadu, gdy Dar-Islam lub Dom Islamu został podporządkowany przez tych, którzy są wrogo nastawieni do islamu. To uczyniłoby ten kraj Dar-ul-Harb lub Domem Wojny. „Islam nie polegałby zatem wyłącznie na sile fizycznej, ale przede wszystkim na wierze. „Męczennik uśmiecha się w drodze na śmierć, a śmierć otwiera drzwi do raju. Wierzący nie poddaje się nikomu poza Allahem … Allah obiecał muzułmaninowi zwycięstwo, ale tylko wtedy, gdy wierzący zachowa w niego wiarę”. (Marga, 2017, s. 334-337)
Kraje Bliskiego Wschodu prowadzą różną politykę, w zależności od ich historii i dostępnych zasobów finansowych. Oczywiście Egipt ze swoją starożytną kulturą, Iran z długotrwałą kulturą, Arabia Saudyjska, z masowo finansowanymi działaniami na rzecz ożywienia islamu, mają określone profile, podczas gdy bogate kraje, takie jak te w Zatoce Perskiej (Kuwejt), mają inne profile, a Irak, Syria, Libia i inne kraje, które w rzeczywistości mają stosunkowo niedawną historię, ale wykazują mniejszą siłę finansową, są w rzeczywistości bardzo różne.
Prawie wszystkie te kraje mają pewne wspólne cechy. Wszystkie mają jednostronną gospodarkę, z których większość koncentruje się na eksporcie ropy naftowej. Wszystkie zmagają się z głęboką nierównością w społeczeństwie, wynikającą z oderwania się kategorii ultrabogatych ludzi, którzy kontrolują całe społeczeństwo. Wszystkie potrzebują modernizacji, ale szanse na to nie są łatwe do dostrzeżenia, ponieważ elity polityczne utrzymują wszystko w miejscu. Wszystkie głoszą arabską solidarność, ale w poszczególnych społeczeństwach przepaść społeczna jest duża i każde z nich musi radzić sobie samo. Każde z nich szuka ochronnego wzorca wśród supermocarstw (Marga, 2017, s. 345).
3. Europa w pełnym procesie islamizacji
Od swojego słynnego artykułu Clash of Civilizations (1993) Samuel Huntingon przyzwyczaił nas do idei, że tożsamość religijna jest najbardziej stabilną ze wszystkich ludzkich tożsamości i że następna wojna będzie dotyczyła cywilizacji o zabarwieniu religijnym.
W międzyczasie miało miejsce wiele wydarzeń, które zdają się to potwierdzać. Islamscy terroryści zaatakowali Nowy Jork i Waszyngton. Wybuchł kryzys w Syrii. Ataki miały miejsce w Madrycie, Londynie, Paryżu, Brukseli. Ci, którzy przeprowadzają ataki samobójcze, znikają w nicości, mówiąc „Akbar!7 „. Powstało Państwo Islamskie. Następuje przepływ ludności z krajów islamskich do Europy
Z drugiej strony, Europa przejęła miliony muzułmanów, zlokalizowanych w najbardziej rozwiniętych krajach, zwłaszcza we Francji, Anglii, Niemczech. W niektórych miastach nie można wygrać wyborów lokalnych bez głosu społeczności muzułmańskiej, a w wyborach parlamentarnych, przy istniejącej równowadze politycznej, głos ten nie jest już nieistotny. Niemcy zaskoczyły, deklarując gotowość przyjęcia miliona emigrantów. Genialna powieść Michela Houellebecqa, Supunerea/Submission (2015), ekstrapolowała tendencje i dała literacką reprezentację perspektywy islamizacji, której Francja i, być może, Europa mogłaby się spodziewać.
Co więcej, zagrożenia ze strony Państwa Islamskiego nie mają granic. Wsparcie pochodzi z ponad trzydziestu krajów. W tym samym czasie część islamu wzywa do odrodzenia po wyeliminowaniu Hiszpanii i nieudanym oblężeniu Wiednia oraz zapowiada powrót do okupowanych miejsc w erze islamskiego rozkwitu. W międzyczasie motto niektórych europejskich imamów8 – „Dostosuj się, ale nie integruj!” – przykuwa uwagę nowych pokoleń, które wydają się być gotowe do podjęcia dodatkowych działań. Przede wszystkim, przy obecnym kursie demograficznym, za kilka lat islam zmieni swój udział w świecie, przewyższając chrześcijaństwo pod względem liczby wyznawców.
Czy jednak Europie grozi obalenie własnej kultury, równoznaczne z islamizacją? Andrei Marga uważa, że „obecność muzułmanów nie oderwała i nie oderwie Europy od europejskiej kultury. Ta kultura ma zalety – nieporównywalne szanse na personalizację, wysoki poziom wydajności – nawet jeśli pozostawia słabe punkty. Decyzje administracyjne są kłopotliwe, rozbieżności społeczne rosną, a relatywizm obecnych wizji podważa każdą inicjatywę. Jednak w obecnej sytuacji, gdy Europa jest zdezorientowana i niezdecydowana, a islam ofensywny, kultura europejska będzie musiała w pełni wykorzystać siebie, aby zapobiec niebezpieczeństwu. Musi wykorzystać swoje mocne strony, ale ze zdolnością do podejmowania decyzji i ze zmienioną integracją” (s. 244-245).
Z drugiej strony, diaspory nie po raz pierwszy wybierają Europę jako granicę. Kontynent był gościnnym domem dla wielu grup. Dziś uderza nas pewna różnica. Diaspora żydowska, która nastąpiła po zajęciu Jerozolimy i zniszczeniu państwa żydowskiego przez Tytusa (70 r. n.e.), wniosła znaczący wkład w modernizację społeczeństw europejskich. Ale obecna diaspora islamska, jej część, jest w stosunku do nowoczesności podejrzliwa i chce ją zatrzymać. W rzeczywistości, co jest coraz bardziej bezpośrednio obserwowane, uporczywy konflikt na Bliskim Wschodzie nie dotyczy tylko terytoriów lub innych dóbr, jak mami się Europejczyków, ale dotyczy kwestii znacznie szerszej – stawki kulturowej, innymi słowy: zatrzymania nowoczesności.
Niezależnie od sytuacji, Europa jest obszarem imigracji, każdego roku osiedla się tu prawie pół miliona ludzi z różnych zakątków Ziemi. Jakkolwiek by nie oceniać, zjawisko migracji ludności będzie kontynuowane, zwłaszcza biorąc pod uwagę, że każdy z najbardziej konkurencyjnych krajów w światowej gospodarce chce przyjmować wykwalifikowanych pracowników, wykraczających poza to, co oferuje rynek wewnętrzny, poza faktem, że deficyt demograficzny rdzennych Europejczyków rośnie i trzeba go jakoś zrekompensować.
Z drugiej strony, nie można odrzucać międzynarodowo uzgodnionego prawa do azylu. Osoby, które dostosowują się do wolności i praw uznawanych w Europie i które są obywatelami jak każdy inny, nie mogą być dyskryminowane ze względu na kryteria religijne lub etniczne.
Nowość polega obecnie na tym, że w ostatnich latach imigranci przybywają w stosunkowo zorganizowanych grupach, a wśród wielu ludzi, którzy chcą odbudować swoje życie gdzie indziej, są bojownicy niszczenia kultury europejskiej. Szczególnie w kontekście terroryzmu, wraz z nowymi przybyszami, bezpieczeństwo krajów przyjmujących i całej Europy staje się kwestią otwartą. Nie jest to już tylko kwestia tajnych służb, ale kwestia jasnowidzącej polityki.
Pomimo ostatnich dyskusji, koegzystencja ludzi o różnym pochodzeniu kulturowym nie ma alternatywy. Zostało ono nazwane, z długim terminem, ale mało klarownie, wielokulturowością. Cokolwiek bym nie powiedział, wielokulturowość jest, w pewnej konotacji, nieunikniona. Nie da się uniknąć współistnienia ludzi pochodzących z różnych kultur. Ale wielokulturowość daje wyniki pod dwoma warunkami: dzielenie się prawami i wolnościami człowieka i obywatela oraz międzykulturowość zaangażowanych osób. Wielokulturowość, która obejmuje poszanowanie praw i wolności oraz międzykulturowość, sama w sobie jest wielokulturowością. Różni się ona znacznie od wielokulturowości, która ograniczyła rozprzestrzenianie się gett w dużych miastach, a być może całych społeczeństw, i która jest nie tylko przeciwskuteczna, ale także niebezpieczna. A permisywna Europa musi go odrzucić.
Nie możemy ignorować głosu imamów, którzy pokazują, że islam, na poziomie Koranu, nie usprawiedliwia przemocy. Na gruncie europejskim niektórzy muzułmanie poszli dalej i wezwali do wzajemnego traktowania Żydów, chrześcijan i muzułmanów jako braci. Symetrycznie, niektórzy chrześcijanie zaproponowali nowy kodeks postępowania dla synów Abrahama (Ibrahima, Abrahama), aby wykorzystać ich wspólne pochodzenie.
Ale Europejczycy nie mogą już sobie pozwolić na to, by nie zauważyć, że jeden z nurtów islamu uważa, że dżihad oznacza nie tylko wewnętrzne samooczyszczenie, ale także zewnętrzne działanie mające na celu wyeliminowanie „grzeszników”. Nurt ten postuluje, że granice islamu muszą zostać rozszerzone, aż zostaną pomylone z granicami świata, że Allah jest winien muzułmanom walkę o powrót na niegdyś podbite ziemie. Dokumenty dotyczące terroryzmu potwierdzają, że niektórzy imamowie inspirują akty przemocy. W związku z tym ktoś musi wziąć odpowiedzialność za wszystkie te interpretacje, które napędzają ofensywę terrorystyczną, zwłaszcza że jej aktorzy twierdzą, że pochodzi ona z Koranu. Europa nie może dłużej akceptować anonimizacji odpowiedzialności.
Choć przyznanie tego faktu jest niezręczne, terroryzm stał się w ostatnich latach globalnym trendem, który dąży do osiągnięcia celów politycznych poprzez zastraszanie, nawet kosztem własnego życia. W rzeczywistości na frontach, które otworzył w różnych częściach świata, znajdują się młodzi ludzie pochodzenia europejskiego, a jego sieci finansowe i informacyjne nie są przypadkowe. Od tej pory trzeba brać pod uwagę nową skalę terroryzmu i jego nowy profil. Europa nie może ulec terroryzmowi.
Wyjaśnienie kwestii i nowa zdolność decyzyjna Europy mogłaby otworzyć okres normalizacji stosunków między chrześcijaństwem, judaizmem i islamem dla Europy i krajów islamskich. Nieścisłości i niejasności są często źródłem konfliktów większych niż przyjęte postawy. Krótko mówiąc, I wojna światowa mówi nam dziś najbardziej wykwalifikowanym historykom – wybuchła tragicznymi dyplomatycznymi i politycznymi błędami i bezczynnością! (Marga, 2017, s. 244-249)
4. Turcja na drodze do modernizacji
Republika Turcji to kraj położony na dwóch kontynentach. 97% powierzchni kraju znajduje się w południowo-zachodniej Azji (półwysep Anatolia) i 3% w Europie (półwysep Bałkański). Turcja graniczy z ośmioma krajami: Grecją i Bułgarią na północnym zachodzie, Gruzją, Armenią i Azerbejdżanem na północnym wschodzie, Iranem (Persją) na wschodzie, Irakiem i Syrią na południu.
Turcja jest demokratyczną, świecką, konstytucyjną republiką, której system polityczny został ustanowiony w 1923 roku. Turcja jest członkiem ONZ, NATO, OBWE, OECD, OIC i Rady Europy. W październiku 2005 r. Unia Europejska rozpoczęła negocjacje akcesyjne z Ankarą.
Cieśnina Bosfor oddzielająca Azję Południowo-Wschodnią od Europy Południowo-Wschodniej znajduje się w Turcji. Anatolia9 leży między Morzem Czarnym na północy a Morzem Śródziemnym na południu, z Morzem Egejskim i Morzem Marmara na zachodzie. Niektórzy geografowie uważają Turcję za część Europy ze względu na pewne cechy kulturowe, polityczne i historyczne. Ze względu na swoje położenie geograficzne między Europą a Azją oraz między trzema morzami, Turcja była historycznym skrzyżowaniem dróg, ojczyzną i polem bitwy kilku wielkich cywilizacji oraz centrum handlowym.
Położenie Turcji na przecięciu Europy z Azją sprawia, że jest to kraj o dużym znaczeniu geostrategicznym. Pod względem etnicznym Turcy stanowią większość populacji, ale jest też znaczna mniejszość Kurdów. Dominującą religią w Turcji jest islam, a językiem urzędowym kraju jest turecki10.
Turcja jest również aktywnym członkiem G-20 od momentu jej powstania i była jej przewodniczącą w 2015 r. Na G-20 Turcja promuje związek między rozwojem humanitarnym a rozwojem gospodarczym sprzyjającym włączeniu społecznemu i sprawiedliwą dystrybucją. Turcja jest częścią Europy i prawie wszystkich instytucji europejskich. Należą do nich Rada Europy, Organizacja Bezpieczeństwa i Współpracy w Europie (OBWE) oraz liczne inne fora11.
Termin rynek wschodzący, pierwotnie wymyślony w 1981 roku przez ówczesnego ekonomistę Banku Światowego Antoine’a Van Agtmaela, jest czasami używany luźno jako substytut gospodarek rozwijających się, ale tak naprawdę oznacza zjawisko biznesowe, które nie jest w pełni opisane ani ograniczone przez położenie geograficzne lub siłę ekonomiczną .
Uważa się, że kraje te znajdują się w okresie przejściowym między rozwiniętymi a rozwijającymi się. Przykłady rynków wschodzących obejmują wiele krajów Afryki, większość krajów Europy Wschodniej, niektóre kraje Ameryki Łacińskiej, niektóre kraje Bliskiego Wschodu, Rosję i niektóre kraje Azji Południowo-Wschodniej. Podkreślając płynny charakter tej kategorii, politolog Ian Bremmer definiuje rynek wschodzący jako „kraj, w którym polityka ma co najmniej takie samo znaczenie jak gospodarka rynkowa”.
W 2009 roku dr Kvint opublikował następującą definicję: „Kraj wschodzący to społeczeństwo, które przechodzi od dyktatury gospodarczej do gospodarki wolnorynkowej, z rosnącą swobodą gospodarczą, stopniową integracją z rynkiem światowym i innymi członkami GEM ( Global Emerging Market), powiększająca się klasa średnia, poprawiająca się jakość życia, stabilność i tolerancja społeczna, a także rosnąca współpraca z instytucjami wielostronnymi”. Dlatego gospodarki wschodzące wydają się być produktem ubocznym obecnej globalizacji.12
Gospodarka Turcji wzrosła o 9,2% w 2010 roku, szybciej niż Indie i Chiny, będąc trzecią najszybciej rozwijającą się gospodarką na świecie. Wzrost gospodarczy pochodził głównie z sektora budowlanego, a nie z eksportu, takiego jak Chiny i Rosja. Jednak tylko budownictwo stanowi 6% tureckiej gospodarki, jeśli wliczyć różne sektory przemysłu związane z budownictwem (stal, drewno, energia zużyta i zakupiona), a powiązany przemysł stanowił około 30% gospodarki. Turcja ma również bardzo dużą bazę konsumpcji krajowej, a także trzy duże firmy samochodowe. Wielkie miasta Turcji i wybrzeża Morza Egejskiego co roku przyciągają miliony turystów.13
Od lat Turcja przyciąga uwagę świata co najmniej na dwa główne sposoby. Z jednej strony ogromny rozwój gospodarczy, techniczno-naukowy i eksplozja demograficzna, które uczyniły z tego kraju w ostatniej dekadzie regionalną potęgę. Z drugiej strony pojawienie się polityki islamistycznej w kraju, który prawie sto lat temu wkroczył na drogę sekularyzacji państwa, zapoczątkowaną przez Kemala Ataturka. Będąc jednym z silnych krajów i pluralistyczną demokracją w kraju islamskim, zainteresowanie zmianami w Turcji zawsze było duże. A to, co dzieje się dzisiaj – surowa kara i masowe oczyszczenie personelu wojskowego, wymiaru sprawiedliwości, edukacji i prasy – nie tylko zwiększa zainteresowanie, ale sprawia, że pytanie jest nieuniknione: czy Turcja stoi w obliczu przełomu historycznego? Czy ten kraj, który twierdzi, że jest demokracją, zmienia kurs modernizacyjny, na którym obrany został założyciel i który pomyślnie ewoluował? Nawet jeśli wydarzenia wciąż trwają i nie pozwalają na ostateczne wnioski, potrzebne są przynajmniej założenia.
Na trasie ostatnich lat władze tureckie starały się wyjść z bezowocnej co prawda konkurencji gazociągów, która przeciwstawiała się zwolennikom Nabucco z tymi z South Stream. Turcja zbudowała wraz z Azerbejdżanem własny rurociąg Trans-Anatolia na trasie Baku-Tbilsi-Ceyhan i nie dała innego sygnału z własnej perspektywy.
Po raz kolejny władze pozbawiły opozycji immunitetu parlamentarnego. Kontynuowano aresztowania nauczycieli, wojskowych, sędziów, dziennikarzy pod ogólnym zarzutem „terroryzmu”. W widoczny sposób nadużywa się tego terminu, de facto stosując go do przeciwników rządu. Teraz codziennie przybywa aresztowań z tysiącami ludzi pod zarzutem przynależności do siatki imama Guleta, który miałby prowadzić działalność „terrorystyczną” w USA. Oficjalnym określeniem władz tureckich jest „oczyszczanie”, „oczyszczanie” lub „pożeranie” armii, wymiaru sprawiedliwości, edukacji i mediów.
Jako dodatkowe wskazanie zakresu środków, jeśli osobom zabroniono wyjeżdżać za granicę! Twierdzi się, że swobody w kraju byłyby wyższe niż na Zachodzie. A niektórzy radni dobitnie zapowiadają utworzenie „cmentarzy zdrad” dla tych, którzy będą kierowani tylko do sądów!
Obecną sytuację w Turcji można zrozumieć jedynie, biorąc pod uwagę historię ubiegłego stulecia. Przypomnijmy zatem, że w okresie rozpadu Imperium Osmańskiego inicjatywę polityczną przejął Kemal Ataturk, aw 1923 r. traktat w Lozannie zagwarantował uznanie Turcji jako państwa. Modernizację kraju podjęto bezzwłocznie: w 1924 r. zniesiono kalifat, ogłoszono Turcję krajem Turków (o ile liczba Kurdów wzrosła do 20%), szwajcarski kodeks cywilny zastąpił „charia”, obowiązywał alfabet łaciński, przyznano kobietom prawo wyborcze, państwo zostało zsekularyzowane, religia pozostała w społeczeństwie obywatelskim. W każdym razie w 1938 roku Kemal Ataturk pozostawił po sobie rozwijającą się Turcję. Jego następca uniemożliwił przystąpienie kraju do wojny z Hitlerem. W 1952 roku Turcja stała się częścią NATO i przeszła z tej pozycji do „zimnej wojny”. Uznana przez Bank Światowy i Międzynarodowy Fundusz Walutowy Turcja stała się przykładem udanego rozwoju techniczno-gospodarczego. Jego populacja wzrosła z 21 mln w 1920 r. do ponad 80 mln w 2012 r. Nastąpił masowy exodus ludności ze wsi do miast, wobec którego islam uzyskał publiczną bezsilność. Nie mogąc wyciągnąć kraju z kryzysów, tradycyjne partie stopniowo ulegały dyskredytacji, a wśród Turków rosła atrakcyjność islamu, wraz ze wzrostem wpływów na całym Wschodzie.
W 2003 roku islamistyczna partia Erdogana wygrała wybory parlamentarne, otwierając konflikt między armią, gwarantem kemalizmu i najsilniejszej instytucji w kraju, a rządami proislamskimi. W 2005 roku Turcja rozpoczęła negocjacje akcesyjne z Unią Europejską. Po owocnej współpracy z Izraelem i Jordanią, która doszła nawet do wspólnych manewrów armii trzech państw, w 2010 roku rząd turecki wysłał do Gazy okręt wojskowy, który zderzył się z izraelską strażą przybrzeżną. Epizod ten zerwał stosunki z Izraelem, ale inicjatywa Erdogana, podwojona sukcesem jego polityki gospodarczej, zwiększyła wiarygodność tureckiego przywódcy w świecie arabskim. Władze mogły więc w coraz większym stopniu postrzegać kraj jako główną potęgę muzułmańską. Jej bezpośrednimi celami było powstrzymanie powstawania Kurdystanu (Turcja mająca oficjalnie, jako prezydent Turgut Ozal, 12 milionów Kurdów), usunięcie potęgi alawitów (szyitów) z Syrii, wsparcie Bractwa Muzułmańskiego w Egipcie, ograniczenie wpływów Iranu (szyitów) i przejąć inicjatywę polityczną na obszarze tureckim iw świecie islamu. W kraju władze konsekwentnie dążyły do zmniejszenia siły militarnej (już w 2013 roku ponad 10% generałów przebywało w więzieniach) (Marga, 2017, s. 377-381).
Z drugiej strony Europa słusznie sprzeciwia się tym, którzy chcą zniszczyć demokrację, argumentowi o poszanowaniu praw człowieka. Ale ten wymóg, oczywiście uzasadniony, już nie wystarcza. Kiedy brakuje dobrej wiary, a niestety często jej nie ma w świecie różnych zaostrzonych „woli mocy”, wezwanie do praw człowieka nie może niestety przezwyciężyć kontrowersji, aby stać się uznanym kamieniem milowym i niepodważalnym. Uważam, że trzeba to jasno i energicznie przełożyć na obowiązujące przepisy, fakt, który zawsze pozostaje w cieniu: demokracja daje wybranemu legitymację do czegoś, ale nie daje mu legitymacji do robienia tego, co chce w wykonywaniu funkcji. Dobrze zauważono, że Erdogan ze swojej strony wnioskuje z faktu, że został wybrany w demokratycznych wyborach, że ma prawo do robienia czegokolwiek na swoim stanowisku.
Relacje z Unią Europejską są ważne, ale w obecnej sytuacji w Unii nie są dla Turcji decydujące. Z pewnością do niedawna Turcja była chętna do członkostwa w Unii Europejskiej – nawet jeśli pytanie „jak Unia z Turcją może być najbardziej zaludnionym krajem poza Europą? Nikt nie odpowiedział. Odmowa, jaką odbierały władze z Brukseli, wywołała rozczarowanie, że nawet bez tajemniczej próby puczu Turcja szukała alternatyw. Jak to często bywa w historii, marginalizacja Ahmeta Davutoglu14 może paradoksalnie oznaczać triumf jego poglądów geopolitycznych dotyczących przeprofilowania Turcji na jej dziedzictwo historyczne.
Relacje z Chinami są nadal trudne do ustalenia. Z jednej strony Chiny nie aprobowały zamieszek w Kirgistanie, które przedłużały islamizm ujgurski. Z drugiej strony, podczas gdy niektóre źle zainspirowane kraje Unii Europejskiej utrudniały Chińczykom dostęp do Europy, Turcja stała się bramą. Nie pamiętamy już korzyści, jakie dynamiczne gospodarki Chin i Turcji mogą sobie nawzajem zaoferować. W najbliższych latach ekspansja współpracy chińsko-tureckiej będzie kontynuowana.
Turcy i Rosjanie często znajdowali się na przeciwnych pozycjach, nawet jeśli nie walczyli. Teraz oba kraje, Rosja i Turcja, czują się bliskie z różnych powodów – Rosja, ponieważ rywale rozszerzyli militarnie to, co uważają za własny pas bezpieczeństwa, Turcja, ponieważ rozszerzyliby się kulturowo ze szkodą dla jej tradycji religijnej. Nie będzie to długoterminowa zbieżność, ale trzeba będzie zaznaczyć, że oba kraje będą współpracować w kolejnym okresie. Rosja nie jest wrogo nastawiona do islamu, ale nie będzie obojętna na projekty imamów.
Turcja korzystnie nawiązała współpracę z innymi siłami bliskowschodnio-izraelskimi. Niewielu na świecie zna społeczeństwo tureckie tak dobrze, jak żydowscy specjaliści. Tradycja osmańska nie należała do frontów antysemickich – choć zapis relacji między islamem a judaizmem nie jest prosty. W każdej ewolucji Turcja będzie dążyć do wykorzystania żydowskich kompetencji i wiedzy, a Izrael będzie dążył do uczciwej współpracy z mniej lub bardziej zislamizowanym państwem, które jednak nie kultywuje prymitywizmu w stosunku do innych religii.
Pozytywne stosunki z Niemcami i Francją oraz Wielką Brytanią będą dla Turcji niezbędne. W każdym razie trzy mocarstwa, które ponownie pojawią się w Europie, będą w coraz większym stopniu zależne od Ankary. Jeśli chodzi o stosunki z Iranem, to nie należy ciągle koncentrować się na konflikcie szyicko-sunnickim, gdyż jest on dziś dogmatyczny, gdyż konflikt ten w każdej chwili może zostać zrelatywizowany przez Turcję i Iran i utrzymany w chłodzie. Z religijnego punktu widzenia ważniejsza wydaje się obserwacja relacji islamizmu tureckiego z wahhabizmem fundamentalizmu, który jest nieustannie lansowany z Arabii Saudyjskiej. Na dzień dzisiejszy Turcja nie będzie w stanie zlikwidować z dnia na dzień stulecia kemalizmu, niezależnie od rozmiarów „czystki” prezydenta Erdogana (Marga, 2017, s. 385-387).
Powstanie Recepa Tayyipa Erdogana
Urodzony w 1954 roku Recep Tayyip Erdogan dorastał w Stambule, tureckim mieście, którego miał zostać burmistrzem. Jako nastolatek sprzedawał lemoniadę i kulki sezamowe na ulicach Stambułu, aby zarobić pieniądze. Uczęszczał na kursy szkoły islamskiej, zanim uzyskał stopień zarządzania na Uniwersytecie Marmara w Stambule i grał w piłkę nożną.
1976: Zostaje przywódcą lokalnego oddziału młodzieżowego Partii Ocalenia Narodowego, najważniejszej wówczas grupy islamistycznej.
1994 – 1998: Był burmistrzem Stambułu, z programem zdominowanym przez działania antykorupcyjne. Zdobył poparcie społeczne dla wysiłków nakierowanych na problemy generowane przez zanieczyszczenia, korki w mieście, ale także przerwy w dostawie wody. Pełnił tę funkcję do czasu przejęcia przez wojsko kontroli nad krajem.
1998: Został skazany na dziesięć miesięcy więzienia po tym, jak świecki sąd wspierany przez reżim wojskowy orzekł, że wiersz recytowany przez Recepa Tayyipa Erdogana w grudniu 1997 r. podżegał do islamizmu. Ale było zamknięte tylko przez cztery miesiące, między 24 marca a 27 lipca 1999 roku.
2001: Powstaje Partia Sprawiedliwości i Rozwoju (AKP), której prezesem był od 14 sierpnia 2001 do 21 sierpnia. Wcześniej był członkiem Partii Dobrobytu (1983-1998) i Partii Cnót (1998-2001), poza tym Partii Ocalenia Narodowego.
2002-2003: AKP wygrywa wybory, ale pomimo sukcesu Recep Tayyip Erdogan nie został parlamentarzystą z powodu wyroku skazującego w 1999 r. Nowelizacja konstytucji z grudnia 2002 r. pozwoliła mu jednak kandydować w wyborach częściowych od 9 marca 2003 r.
2003: ówczesny prezydent Turcji Ahmet Necdet Sezer powierzył mu utworzenie nowego rządu. Odnowił swój mandat 5 września 2007 r. i 29 czerwca 2011 r.
2014: Zostaje pierwszym prezydentem Turcji wybranym w głosowaniu bezpośrednim.
2016: Jest celem wojskowego zamachu stanu, wywołanego przez frakcję armii.
2017: Zostaje najsilniejszym tureckim przywódcą po Mustafie Kemalu Atatürku w drodze referendum, które zmieniło konstytucję kraju i wzmocniło jego władzę w Turcji15.
5. Wnioski –
Przystąpienie Turcji do UE oznaczałoby, że Unia Europejska zbliży się do Iraku, Syrii, Iranu i krajów Kaukazu i po raz pierwszy wprowadziłaby do Unii kraj z większością muzułmańską.
Perspektywa członkostwa Turcji podzieliła unijnych polityków: jedni uważają, że Turcji nie da się wchłonąć, inni uważają, że Turcja musi stać się politycznym partnerem Europy, a nie tylko strategicznym. Zwolennicy akcesji twierdzą też, że kraj, który daje demokratyczny przykład innym islamskim krajom Bliskiego Wschodu, nie powinien się zniechęcać. Jednak UE, głosem Przewodniczącego Komisji Europejskiej, dodała Turcji otuchy i wezwała ją do kontynuowania reform oraz uznała, że byłoby lepiej, gdyby Turcja była w UE, gdyby spełniała wszystkie kryteria gospodarcze i polityczne . – Wraz z otwarciem negocjacji stosunki Turcji z Unią Europejską weszły w nowy etap, w którym stopniowo pojawią się inne drażliwe aspekty. Aby skutecznie zarządzać tymi sytuacjami, potrzebne będzie wzajemne zrozumienie i akceptacja, zmiany strukturalne połączone z elastycznością i konsekwencją w podejmowaniu decyzji.
Podczas negocjacji Turcja i Unia Europejska będą musiały nauczyć się wzajemnej akceptacji, osiągając w ten sposób pożądaną równowagę między różnorodnością-dynamizm a jednością-spójnością.
– Ze wszystkimi cechami, które prezentuje, Turcja będzie określana jako model dla innych państw muzułmańskich pokazujący, że demokracja i islam są kompatybilne, a promowanie wielokulturowości w Europie jako zasady europejskiej polityki zagranicznej staje się koniecznością, aby sprostać globalnym wyzwaniom. Droga Turcji do Unii Europejskiej okazuje się być jedną, dopóki jest kręta, a uzyskanie statusu państwa członkowskiego w ramach tej struktury zapowiadane jest jako stawka wielowartościowa. W tej chwili trudno dokładnie określić, kiedy Turcja dołączy do pozostałych państw UE.
– Złożoność sprawy tureckiej pozwala stwierdzić, że przystąpienie do Unii Europejskiej było i jest decyzją polityczną opartą na potencjale państwa kandydującego, a nie na jego tożsamości. Ze swojej strony tożsamość europejska musi być zaprojektowana jako elastyczna, skupiająca się głównie na wzajemnym szacunku i uznaniu, równości i solidarności. Tylko w tym kontekście będzie można zrozumieć wyzwanie różnorodności wobec europejskiej tożsamości politycznej.
Florinel Iftode 1
Przypisy:
1. Profesor nadzwyczajny, dr, Uniwersytet „Danubius” w Galati, Wydział Komunikacji i Stosunków Międzynarodowych, Galati, Rumunia, Adres: 3 Galati Blvd., 800654 Galati, Rumunia, Tel.: +40.372.361.102, Faks: +40.372. 361.290, autor do korespondencji: floriniftode@univ-danubius.ro.
2 Po negocjacjach przeprowadzonych w grudniu 1991 r. w Maastricht traktat został podpisany już 7 lutego 1992 r. Ze względu na problemy pojawiające się w procesie ratyfikacji (w Danii potrzebne było drugie referendum, w Niemczech złożono wniosek o stwierdzenie niekonstytucyjności Traktatu z UE weszła w życie dopiero 1 listopada 1993 r. Traktat UE jest uważany za „nowy krok w kierunku osiągnięcia ściślejszej unii narodów Europy” – https://ro.wikipedia.org/wiki/Traktat z Maastricht 09.03 .18-14: 26.
3 Andrei Marga (ur. 22 maja 1946 w Bukareszcie) jest rumuńskim filozofem, politologiem i politykiem, profesorem uniwersyteckim, był ministrem spraw zagranicznych Rumunii w okresie maj-sierpień 2012, ministrem edukacji w latach 1997-2000, rektorem Babes University- Bolyai z Cluj w latach 1993-2004 i 2008-2012, zdobywca nagrody Herdera w 2005 roku.
4 Przemówienie Winstona Churchilla na Uniwersytecie w Zurychu, 19 września 1946 https://rm.coe.int/16806981f3 10.03.18 13:20.
5 Sufizm, mistyczna tradycja islamu, ma długą historię i dużą popularność w Pakistanie. Kultura popularna kultury sufi koncentruje się na czwartkowych wieczornych spotkaniach, świętach i corocznych festiwalach z muzyką i tańcami sufickimi. Większość islamskich fundamentalistów krytykuje popularny charakter, który ich zdaniem nie odzwierciedla dokładnie nauk i praktyk Proroka i jego towarzyszy.
6 Tauhid to koncepcja niepodzielnej jedyności monoteizmu w islamie. Tawhid jest religią centralną i najważniejszą koncepcją, na której opiera się cała wiara muzułmańska. Tawhid jest najważniejszym artykułem muzułmańskiego wyznania wiary. Pierwsza część szahadu (islamskiego wyznania wiary) to wyznanie wiary w jedność Boga.
7 W tradycji muzułmańskiej „Allahu Akbar” nie miało znaczenia wojownika. Historycy wyjaśniają, że w czasach proroka Mahometa termin ten nie był używany jako muzułmański okrzyk bojowy. „Allahu Akbar” jest postrzegane jako reprezentujące – poza słowami – „sposób życia”. Sergiu Mişcoiu, profesor na Wydziale Europeistyki Uniwersytetu „Babeş Bolyai”, wyjaśnia znaczenie tego wyrażenia. Allahu Akbar, co oznacza „Allah jest wielki!”, jest używane w świecie arabsko-muzułmańskim jako powszechne wyrażenie, symbolizujące żarliwość religijną, wdzięczność, ale także radość, spełnienie, satysfakcję z usłyszenia dobrej nowiny dla danej osoby lub rodziny . Jest wymawiane jako pierwsze zdanie przez muezinów, aby ogłosić czas codziennej modlitwy”, mówi Sergiu Mişcoiu – http://adevarul.ro/locale/satumare/ce-inseamna-fapt-allahu-akbar-teroristilor-contexte- folosesc-credinciosiiobisnuiti-estepronuntat-fraza-muezini-1_5669a11d7d919ed50e16d491 / index.html
8 Imam to pozycja przywódcy islamu, często przywódcy meczetu lub społeczności. muzułmański ksiądz lub prałat; lider zbiorowej modlitwy w meczecie, https://ro.wikipedia.org/wiki/Imam.
9 Anatolia lub Azja Mniejsza to region Azji Południowo-Zachodniej, który dziś odpowiada azjatyckiej części Turcji, ale nie europejskiej części Rumelii. W języku greckim nazwa oznacza „wschód słońca” lub „wschód”. Tureckie słowo Anadolu pochodzi z oryginalnej greckiej wersji. Region znany jest również pod łacińską nazwą Asia Minor.
10 https://ro.wikipedia.org/wiki/Turcja.
11 http://www.mfa.gov.tr/synopsis-of-the-turkish-foreign-policy.en.mfa.
12 https://en.wikipedia.org/wiki/Emerging_markets 29.03.18.
13 https://en.wikipedia.org/wiki/MINT_(ekonomia).
14 Ahmet Davutoğlu (ur. 26 lutego 1959 r.) to turecki naukowiec, polityk i były dyplomata, który od sierpnia 2014 r. do maja 2016 r. był premierem Turcji i liderem Partii Sprawiedliwości i Rozwoju (AKP). Wcześniej pracował jako minister spraw zagranicznych . Spraw Zagranicznych w latach 2009-2014 i był głównym doradcą premiera Recepa Tayyipa Erdoğana w latach 2003-2009, https://en.wikipedia.org/wiki/Ahmet_Davuto%C4%9Flu 22.05.18 13:26.
15 Ioana Vochin, Erdogan, „sułtan”. Ascensiunea unuia dintre cele mai puternice figuri politice din Turcia/ Erdogan, „sułtan”. Awans jednej z najsilniejszych postaci politycznych w Turcji, 17 kwietnia 2017 r., według http://www.libertatea.ro/stiri/analiza-turcia-sub-domnia-erdogan-cum-s-schimbattara-cei-doi -ani-de-cand-erdogan-devenit-presedinte-1580973.
6. Bibliografia
Antohi, Sorin (2008). Modernism şi antimodernism/ Modernism and antimodernism. Bucharest: Ed. Cuvântul.
Bărbulescu, Ghe. & Iordan, Răpan, Daniela (2009). Dicţionar explicativ trilingv al Uniunii Europene/ Trilingual explanatory dictionary of the European Union. Iasi: Ed. Polirom.
Collantes Celador, Gemma et al. (2008). Fostering an EU Strategy for Security Sector Reform in the Mediterranean: Learning from Turkish and Palestinian Police Reform Experiences, EuroMesco Paper 66, January, 8, www.euromesco.net/images/66eng.pdf.
Cooper, Robert (2007). Destrămarea naţiunilor: ordine şi haos în secolul XXI/ The disintegration of nations: order and chaos in the 21st century. Bucharest: Ed. Univers Enciclopedic.
Insel, Ahmet (2017). Turcia lui Erdogan/Turkey of Erdogan. Bucharest: Ed. Corint.
Maior, George, Cristian (2009). Incertitudine: gândire strategică şi relaţii internaţionale în secolul XXI/ Uncertainty: strategic thinking and international relations in the 21st century. Bucharest: Ed. RAO.
Marga, Andrei (2017). Ordinea viitoare a lumii/ The future order of the world. Bucharest: Ed. Niculescu
Matei, C. Horia (2007). Enciclopedie de istorie/ Encyclopedia of history. Bucharest: Ed. Meronia.
Niţă, Ion (2009). Dicţionar explicativ al Uniunii Europene/ Explanatory dictionary of the European Union. Bucharest: Ed. Irecson.
Temelkuran, Ece (2017). Turcia între nebunie și melancolie/ Turkey between madness and melancholy. Bucharest: Ed. Corint.
http://adevarul.ro/locale/satu-mare/ce-inseamna-fapt-allahu-akbar-teroristilor-contexte-folosesccredinciosiiobisnuiti-este-pronuntat-fraza-muezini\1_5669a11d7d919ed50e16d491/index.html.
http://www.mae.ro/bilateral-relations/1745#791
http://www.mfa.gov.tr/minister-of-fa-info.en.mfa
http://www.mfa.gov.tr/synopsis-of-the-turkish-foreign-policy.en.mfa
http://www.msb.gov.tr/Bakanlik/Misyon http://www.tsk.tr/TskHakkinda/Tarihce
http://www.consilium.europa.eu/ro/policies/enlargement/turkey/
***Central Intelligence Agency – The World Factbook, Turkey:
https://www.cia.gov/library/publications/the-world-factbook/geos/tu.html.
*** http://ec.europa.eu/enlargement/countries/index_ro.htm.
*** http://europa.eu/about-eu/basic-information/index_ro.htm.
*** http://europa.eu/about-eu/index_en.htm.
6380-21680-1-PB
Link do artykułu: https://journals.univ-danubius.ro/index.php/internationalis/article/view/6380
Ta praca jest dostępna na licencji Creative Commons Attribution 4.0 International License .
Obraz wyróżniający: Most Çanakkale z 1915 roku w cieśninie Dardanele, łączący Europę i Azję, jest najdłuższym mostem wiszącym na świecie. Z Wikimedia Commons, repozytorium wolnych multimediów.
