Stolica Apostolska i Fiodor Dostojewski: wzajemne przyciąganie i odpychanie / Elena Besschetnova

Dostojewski w 1879 roku. Z Wikimedia Commons, bezpłatnego repozytorium multimediów.

Streszczenie:

W artykule dokonano analizy stosunku Fiodora Dostojewskiego do Kościoła rzymskokatolickiego. Autor pokazuje, jak Dostojewski dochodzi do słowianofilskiej idei jedności i niemożności zbawienia poza wspólnotą kościelną, mówiąc o Kościele jako o eklezji, czyli zgromadzeniu wierzących. Jednocześnie przedstawiono recepcję Dostojewskiego ze strony Watykanu. W artykule szczególną uwagę poświęcono postrzeganiu idei Dostojewskiego przez papieża Franciszka. Autor zauważa, że punkt przyciągania i odpychania Dostojewskiego i kultury katolickiej leży na płaszczyźnie jego rozumienia pojęć narodowości i uniwersalności. Z syntezy tych pojęć wyrasta rosyjska idea Dostojewskiego i jego pogląd na istotę chrześcijaństwa. Autor podkreśla, że tylko w tej perspektywie konieczna jest interpretacja idei Dostojewskiego.

Słowa kluczowe: Dostojewski; Stolica Apostolska; pomysł rosyjski; idea katolicka; wspólnota chrześcijańska; Papież Franciszek; Jedność chrześcijańska.

1. Wstęp

Rozumienie jedności chrześcijan przez Fiodora Dostojewskiego ma głęboki związek z jego ewolucją duchową. Ewoluował od rewolucjonisty karanego ciężką pracą za swoje idee, do postrzegania chrześcijaństwa i idei Kościoła jako najlepszej struktury społecznej. Dostojewski otarł się o śmierć1, cztery lata ciężkiej pracy wśród morderców i zbrodniarzy na Syberii, następnie osiedlenie się na odludziu w trudnych warunkach północno-kazachstańskiego Semipałatyńska, choroba pierwszej żony, uzależnienie od hazardu, namiętności miłosne, zupełny brak pieniędzy, śmierć jego brata i śmierć jego najmłodszego i ukochanego syna, Aloszy. Mimo to zachował wiarę w człowieka i ludzkość.

1.1. Kościół rzymskokatolicki w refleksji filozoficznej Dostojewskiego

Dostojewski sformułował swoje credo w tezie „nawet jeśli prawda jest poza Chrystusem, nadal pozostanę z Chrystusem” (Kasatkina 2018). Stwierdził, że Boska miłość jest niezrozumiała dla ludzkiego umysłu; człowiek może jedynie okazywać pokorę i dążyć do chrześcijańskiego ideału. Jednocześnie jednak Dostojewski nie odrzucał możliwości istnienia „prawdy poza Chrystusem”. Pisarz, uznając wiarę w Chrystusa za podstawę swojej egzystencji, zwrócił się ku alternatywnym opcjom. Zaproponował własne rozwiązania i własne podejście do zrozumienia porządku świata. Raskolnikow, bohater powieści Zbrodnia i kara, przechodzi przez wyrzuty sumienia do duchowego zmartwychwstania. W powieści Diabły pojawia się idea przebaczenia. W rozdziale „U Tichona” Stawrogin przyznaje się do najgorszego z grzechów – znęcania się nad dziećmi. Tichon, który przyjął jego „spowiedź”, zapewnia bohatera, że można mu wybaczyć samo pragnienie pokuty. W swojej ostatniej książce, Bracia Karamazow, Dostojewski rozwinął swoją chrześcijańską ideę w ideę Kościoła Powszechnego. W powieści starszy Zosima wysyła Aloszę w świat i nakazuje mu być blisko obu braci dla ich zbawienia. Paul Contino zauważa, że Alosza przyjmuje płaszcz swojego starszego i rozwija się jako „mnich w świecie” (Contino 2020). Jednak prawosławna tradycja monastyczna zakłada wyrzeczenie się świata i skupienie się na komunii z Bogiem. Zosima nakazuje Aloszy aktywną miłość do świata i troskę o niego. Alosza otrzymał polecenie ujawnienia się jako chrześcijański współpracownik, zmieniający świat swoją wiarą. Rosyjski myśliciel Lew Tichomirow dostrzegł w tym geście Zosimy misję Kościoła polegającą na przekształcaniu świata (Serbinenko 1999). Rosyjski badacz Sergey Kibalnik w swojej analizie powieści wprowadza termin „chrześcijaństwo społeczne”, zauważając, że „motywy „chrześcijaństwa społecznego” są wyraźnie widoczne w rozdziale „Niech tak będzie! Niech tak będzie” z Braci Karamazow (rozdział V, część 1, księga 2), w którym bohaterowie omawiają artykuł Iwana Karamazowa na temat sądu kościelno-publicznego (Kibalnik 2018). Dla Dostojewskiego „chrześcijaństwo społeczne” opiera się na wierze, która jest determinowana przez cechy moralne, kulturowe i narodowe. Tylko rozwój zgodny z religijnymi ideami moralności i obowiązku może prowadzić do transformacji społecznej. Co więcej, w tym rozdziale pisarz argumentuje za kluczową ideą, że Kościół jest najlepszą strukturą społeczną. Poszukiwanie rozwiązania sprzeczności społecznych prowadzi Dostojewskiego do idei, że prawdziwa sprawiedliwość społeczna jest możliwa tylko w formacie Kościoła. Dostojewski stworzył własną wersję prawdziwego socjalizmu, rosyjskiego socjalizmu, który opiera się na wierze prawosławnej. Pisarz postrzegał prawosławie jako głębokie zjawisko duchowe. Daje człowiekowi glebę, nie dosłownie glebę jako podporę pod stopami, ale metafizyczną glebę, która łączy rzeczywistość ludzkiego życia z rzeczywistością boską. Odrodzenie człowieka poprzez moc Boskiej miłości jest wyrażone w rozdziale „Kana Galilejska”. Alosza Karamazow, który doświadczył zwątpienia po śmierci Zosimy, słyszy czytanie Ewangelii przy grobie starca. Jest to dokładnie historia wesela w Kanie Galilejskiej i cudu przemiany wody w wino, dokonanego przez Chrystusa. Podczas tego czytania Zosima ukazuje się Aloszy, a jego słowa o Chrystusie, o radości miłości, przywracają Aloszę do wiary.

Dostojewski przeciwstawiał ideę prawosławia zachodniemu projektowi kościelnemu. W rozdziale „Niech tak będzie! Niech tak będzie!”, starszy Zosima stwierdza: „społeczeństwo chrześcijańskie nie jest teraz gotowe i opiera się tylko na siedmiu sprawiedliwych, ale ponieważ nigdy ich nie brakuje, będzie trwać niewzruszone w oczekiwaniu na całkowitą przemianę ze społeczeństwa o prawie pogańskim charakterze w jeden powszechny i wszechmocny Kościół. Niech tak będzie, niech tak będzie! Nawet jeśli pod koniec wieków, ponieważ jest to zarządzone, aby się spełniło! Ponadto nie ma potrzeby martwić się o czasy i pory, ponieważ tajemnica czasów i pór tkwi w mądrości Boga, w Jego przewidywaniu i Jego miłości. To, co z ludzkiego punktu widzenia wydaje się jeszcze odległe, z Boskiego rozporządzenia może być już blisko, w przededniu swego pojawienia się. I niech tak będzie, niech tak będzie!”, a następnie o. Païssy dodaje: „Zrozumcie, Kościół nie ma być przekształcony w państwo. To jest Rzym i jego marzenie. To jest trzecia pokusa diabła. Wręcz przeciwnie, państwo przekształca się w Kościół, wzniesie się i stanie się Kościołem na całym świecie – co jest całkowitym przeciwieństwem ultramontanizmu i Rzymu oraz waszej interpretacji, i jest tylko chwalebnym przeznaczeniem przeznaczonym dla Kościoła prawosławnego. Ta gwiazda wzejdzie na wschodzie!” (Dostojewski 2009b).

Podwójny wątek mówiący o socjalizmie i państwie kościelnym jako głównych pokusach ludzkości można znaleźć w rozdziale „Wielki Inkwizytor”. Dostojewski przedstawił zarówno socjalizm, jak i Rzym w okresie historycznym, w którym Kościół rzymskokatolicki wypowiedział własną ideologiczną wojnę socjalizmowi (Besschetnova 2021). W 1878 roku papież Leon XIII opublikował encyklikę „Quod apostolici muneris”, którą poświęcił krytyce europejskich ruchów socjalistycznych, określając je jako sprzeczne nie tylko z prawami moralnymi, ale także z prawami naturalnymi. Stwierdził, że władza Kościoła katolickiego, w przeciwieństwie do socjalistów, szanuje własność prywatną i uznaje różnice społeczne, ale także wzywa do pomocy biednym i potrzebującym.

Stosunek do katolicyzmu jest ważną częścią filozoficznej refleksji Dostojewskiego. Elizabeth Blake zauważa w swojej książce Dostoevsky and the Catholic Underground, że pisarz widział w katolicyzmie nie tylko źródło inspiracji dla Wielkiego Inkwizytora, ale także siłę polityczną, ideologiczne źródło, unikalny sposób intelektualnych dociekań i źródło produkcji kulturowej (Blake 2014). Historyk Kościoła, Aleksandr Yudakhin, w swoim artykule „Dostoevsky and the Roman Question (1862-1865)” pokazuje, że pisarz w latach 60. XIX wieku poświęcił wiele uwagi walce papieży rzymskich o zachowanie władzy świeckiej (Yudakhin 2019). Zawiłości kwestii rzymskiej były ważną częścią poglądów Dostojewskiego podsumowanych w wierszu „Wielki Inkwizytor”. Warto zauważyć, że jego zainteresowanie kwestią rzymską ewoluowało pod wpływem słowianofilów, w szczególności Aleksieja Chomiakowa. W latach sześćdziesiątych XIX wieku interesowały go przede wszystkim dwa tematy dominujące wówczas w polityce katolickiej:

(1) Kwestia polska, która została zaktualizowana przez polskie powstanie w latach 1863-1864, po stłumieniu którego pozycja Kościoła katolickiego w Polsce i innych zachodnich prowincjach Imperium Rosyjskiego została znacznie ograniczona, co naturalnie wywołało niezadowolenie ze strony Stolicy Apostolskiej. Encyklika „Levante” (1867) została opublikowana z ostrym potępieniem działań rządu carskiego i, w rezultacie, zerwaniem stosunków dyplomatycznych między Rosją a Watykanem, które zostały wcześniej nawiązane zgodnie z punktami konkordatu z 1847 r., podpisanego przez Mikołaja I;

(2) Sama kwestia rzymska – czyli przemówienie papieża Piusa IX przeciwko zjednoczeniu Włoch i walce Stolicy Apostolskiej o zachowanie świeckiej władzy Papieża i integralności terytorialnej Państwa Kościelnego. (Judachin 2019)

Bohaterowie powieści Dostojewskiego opowiadają o zdradzie Chrystusa, zbliżeniu papiestwa i papizmu2, katolicyzmie i ateizmie, katolicyzmie i socjalizmie oraz świeckiej władzy papieża. Według Dostojewskiego Kościół rzymskokatolicki zszedł na złą drogę osiągnięcia jedności kościelnej, gdyż nie przyczynił się do wyniesienia społeczeństwa do poziomu Kościoła. W rezultacie państwo przywłaszczyło sobie prawdę chrześcijańską, a tym samym sam Kościół stał się państwem. Dostojewski był zarówno przestraszony, jak i oburzony tym faktem historycznym.

W artykule „Trzy idee” z „Dziennika pisarza” (styczeń 1877) Dostojewski rozważał trzy kluczowe idee europejskie: katolicką, protestancką i słowiańską. Rosyjski filozof Nikołaj Łosski napisał, że wymiar słowiański zakłada ideę prawosławną, głównie w formie, w jakiej ją rozwinął naród rosyjski (Łosski 1951). Dla Dostojewskiego ideą katolicyzmu jest „wymuszona jedność człowieka”, „idea sięgająca starożytnego Rzymu” (Yudakhin 2019). Ucieleśnienie tej idei widział we Francji i to nie tylko we Francji katolickiej, ale także we Francji socjalistycznej. Porzuciła religię i postawiła sobie za cel osiągnięcie wymuszonej jedności dla rzekomego dobra ludzkości. Dostojewski nie widział różnicy między programami Kościoła rzymskokatolickiego a socjalizmem. Obydwoje naruszyli metafizyczne prawo wolności i łaski Bożej, dążąc do zbawienia ludzkości ziemskimi środkami (Kasatkina 2012). Dostojewski napisał: „Obydwaj ci wrogowie zawsze mieli organiczny związek z Francją. Katolicyzm do niedawna był jej ideą jednoczącą i podstawową. Zrodził się w nim także socjalizm” (Dostojewski 2009a).

Dostojewski przygotowywał się do napisania eseju pt. „Co Rzym oznacza dla papieża” dla pisma „Wremya”. Zamierzał poruszyć problem władzy świeckiej papieża rzymskiego. Istota odmowy Dostojewskiego wobec Kościoła katolickiego sprowadzała się do tego, że świecka dominacja Kościoła była sprzecznością. W latach sześćdziesiątych XIX wieku kwestia rzymska pochłonęła setki istnień ludzkich w starciach i bitwach militarnych. Papież Pius IX nie rezygnuje z władzy świeckiej i bezpośrednio angażuje się w walkę polityczną i militarną. Później w czasopiśmie „Epoch” w wydaniu z grudnia 1864 r. poddano krytyce encyklikę papieską „Quanta cura”3 oraz tzw. „Syllabus” (Syllabus errorum) (Yudakhin 2019). W odpowiedniej notatce znalazło się oświadczenie w imieniu papieża Piusa IX, które zdecydowanie odrzucało zasady i idee drogie współczesnej ludzkości europejskiej, a w rzeczywistości domagało się podziwu dla Kościoła rzymskokatolickiego. Twierdzono, że Kościół rzymskokatolicki powinien sprawować kontrolę nie tylko nad konkretnymi jednostkami, ale także nad całymi narodami i państwami. Encyklika potępiła zasadę wolności sumienia i wyznania oraz zastrzegła sobie prawo do użycia siły zewnętrznej w celu stłumienia idei sprzecznych z nią.

W latach siedemdziesiątych XIX wieku Dostojewski napisał, że katolicyzm sprzedał Chrystusa w posiadanie na ziemi. Dla Dostojewskiego Kościół katolicki przekształcił się w państwo. Uważał, że doszło do starcia między państwem a Kościołem. Państwo jest dyspensacją ludzkości opartą na podziałach, podczas gdy Kościół opiera się na idei Wszechjedności. W powieściach Dostojewskiego wątek antychrześcijańskich początków Kościoła rzymskiego jest stale prześledzony wraz z poglądem na Kościół rzymski jako potęgę. Jest przeciwna idei wolności i zasadzie soborowej w prawosławiu. Dostojewski w swoim patosie jest podobny do Fiodora Tyutczewa. W 1853 r. Tyutczew opublikował artykuł zatytułowany „Papiestwo a kwestia rzymska”. Artykuł został napisany w języku francuskim i opublikowany w czasopiśmie Revue des Deux Mondes, wkrótce po tym, jak Pius IX ogłosił się przeciwnikiem zjednoczenia Włoch. Tyutczew napisał, że kryzys katolicyzmu osiągnął apogeum. Centralna idea papiestwa, czyli idea zjednoczenia wokół ziemskiej władzy Kościoła, upadała. Wierzył, że sekularyzacja Państwa Kościelnego we Włoszech pod wpływem wydarzeń rewolucyjnych połowy XIX wieku ostatecznie podważy instytucję papiestwa i doprowadzi do zwycięstwa rewolucji. Warto zauważyć, że Tyutczew przeciwstawiał się prawosławiu katolicyzmowi. Mówił o Rzymie, który odpadł od Jedności, ale na końcu artykułu wyraził nadzieję, że Jedność Chrześcijan zostanie przywrócona poprzez powrót Kościoła rzymskokatolickiego do prawdy prawosławia. Rosja jako królestwo chrześcijańskie, czyli Trzeci Rzym, odegrałaby kluczową rolę w tym zjednoczeniu.

Jednak Dostojewski jest bardziej radykalny niż Tyutczew. Wyraził pogląd, że katolicyzm jest wiarą niechrześcijańską i że był źródłem ateizmu i socjalizmu. Idea ta brzmi bardzo wyraźnie w powieści Idiota, głównie w antykatolickim przemówieniu księcia Myszkina: „Katolicyzm jest jak wiara niechrześcijańska!” – mówi bohater i dodaje: „Przede wszystkim nie jest to religia chrześcijańska” – stwierdził ten ostatni w skrajnym wzburzeniu, zupełnie nieproporcjonalnym do konieczności chwili. „Co więcej, po drugie, katolicyzm jest moim zdaniem gorszy od samego ateizmu. Tak – to jest moje zdanie. Ateizm głosi jedynie zaprzeczenie, ale rzymizm idzie dalej; głosi zniekształconego, zniekształconego Chrystusa – głosi Antychrysta – zapewniam cię, przysięgam!” <. . . > „Moim zdaniem religia rzymskokatolicka w ogóle nie jest wiarą, a po prostu kontynuacją Cesarstwa Rzymskiego i tej idei podporządkowane jest wszystko – począwszy od wiary”. <. . . > „Ateizm jest dzieckiem rzymskokatolicyzmu – wyszedł od samych Rzymian, choć być może oni w to nie wierzyli” (Dostojewski 2003).

1.2. Recepcja idei Dostojewskiego w Watykanie

Pracownik naukowy Watykańskiego Archiwum Apostolskiego, Giovanni Coco, zauważył, że Dostojewski miał wypaczoną wizję katolicyzmu, przefiltrowaną przez namiętności narodowe, jego koncepcję mesjańską oraz jednostronne i nieobiektywne odczytanie świata katolickiego. Ten punkt widzenia na dziedzictwo Dostojewskiego reprezentuje jego ogólne stanowisko w imieniu Stolicy Apostolskiej (Coco 2022). Inaczej niż dzisiaj idee rosyjskiego pisarza nie były autorytatywne dla środowiska katolickiego na początku XX wieku. Jednak antykatolickie idee Dostojewskiego nie stanowiły dla Kościoła rzymskiego głównego problemu w jego myśli, która zdawała się odzwierciedlać starożytne antykatolickie stereotypy, rozpowszechnione już w chrześcijaństwie wschodnim. Wręcz przeciwnie, to właśnie wizja człowieczeństwa rozdartego między dobrem a złem wzbudziła zainteresowanie teologów rzymskich, gdyż powieści Dostojewskiego przedstawiały portret grzesznej ludzkości potrzebującej interwencji Łaski Bożej (Garcia Sanza i Nzew 2017). Niemniej jednak w latach dwudziestych XX wieku niektóre powieści Dostojewskiego zostały przetłumaczone i opublikowane we Włoszech. Wydawnictwo Carabba przygotowało powieści Zbrodnia i kara, Biedni ludzie i Młodzież w tłumaczeniu Federigo Verdinua. Fragment Braci Karamazow został odważnie włączony do Klasyki dla Dzieci przez wydawcę Carabba. W 1927 roku powieść „Demony” została przetłumaczona na język włoski. Ponadto wydawnictwo Morcelliana (bliskie przyszłemu papieżowi Pawłowi VI), środowisko zbliżone do wydań Comunità, od połowy lat dwudziestych XX wieku wykazywało duże zainteresowanie Dostojewskim. Jednak opinia publiczna nie była zainteresowana Dostojewskim. Piero Gobetti, włoski dziennikarz, intelektualista i antyfaszysta, w artykule „Klasa Dostojewskiego” zauważył: „Dostojewski jako pisarz nie odniósł sukcesu we Włoszech. Niewiele osób zna jego arcydzieła. Powszechny jest tylko pewien mit o Dostojewskim; przyszło do nas z Francji, gdzie czytał Mereżkowski4” (Gobetti 2016).

Jak zauważyła Coco, fala zainteresowania Dostojewskim rozpoczęła się w połowie lat czterdziestych XX wieku. Ewolucja ta wynikała z przemiany spojrzenia na kulturę rosyjską w społeczeństwie europejskim po tym, jak ZSRR wniósł kluczowy wkład w zwycięstwo nad nazistowskimi Niemcami. Jednocześnie należy zaznaczyć, że Dostojewski był znany w środowisku katolickim przede wszystkim dzięki twórczości Romano Guardiniego. W 1946 roku w „Civiltà Cattolica” ukazała się recenzja nowego włoskiego wydania książki Nikołaja Bierdijewa „Światopogląd Dostojewskiego” (1923). W tej recenzji książki nie tylko po raz pierwszy zachwalano dzieło Bierdijewa, ale także z radością przyjęto jego interpretację idei Dostojewskiego, stwierdzając, że prawdziwy Dostojewski był tym, który przekazał nowe objawienie na temat człowieka i wolności. Od tego momentu dziedzictwo Dostojewskiego pojawiło się w świecie katolickim w innym świetle. W następnym roku (1947) Civiltà Cattolica zrecenzowała włoskie tłumaczenie dzieła Leo Zandera „Dostojewski: problem dobra” (1946). Recenzja książki wysoko oceniła poglądy etyczne Dostojewskiego jako prawdziwego chrześcijańskiego humanisty.

Dbałość o dziedzictwo Dostojewskiego przejawiała się także w kolejnych latach. W 1951 roku w „Civiltà Cattolica” ukazała się recenzja książki Carlo Cappello „Morale sumienia w twórczości F. Dostojewskiego”. W recenzji książki zdefiniowano idee Dostojewskiego jako filozofię chrześcijańską. W 1994 roku działacz watykański Tomasz Szpidlik napisał książkę Idea rosyjska: inna wizja człowieka. Praca została opublikowana w języku włoskim i francuskim. Koncentrowała się na kluczowej misji Dostojewskiego w kształtowaniu rosyjskiego chrześcijańskiego światopoglądu.

Obecnie Stolica Apostolska aktywnie publikuje dzieła Dostojewskiego i o Dostojewskim. Jako najnowszą inicjatywę można wskazać publikację dzieła Włodzimierza Sołowjowa „Trzy przemówienia ku pamięci Dostojewskiego”5. Jej prezentacja odbyła się w Watykanie z udziałem metropolity Hilariona i sekretarza stanu Watykanu kardynała Pietro Parolina w 2021 r. Ponadto czasopismo „Civiltà Cattolica” opublikowało zbiór artykułów z okazji rocznicy Dostojewskiego, zauważając, że jego dziedzictwo jest uderzające pod względem jego aktualność, gęstość, głębię myśli i proroczą moc. Jednak głównym tematem ciągłego zainteresowania jest z pewnością wiara rosyjskiego pisarza (Dostojewskij 2021)

Najciekawszym przypadkiem jest podziw dla dziedzictwa Dostojewskiego okazywany przez papieża Franciszka. W swoich przemówieniach wielokrotnie podkreśla, że Dostojewski jest jego ulubionym pisarzem, a powieść „Bracia Karamazow” jego podręcznikiem. To ciekawe, bo Dostojewskiemu trudno było sobie wyobrazić, aby papież rzymski, a zwłaszcza jezuita, wielokrotnie wyznawał swój podziw dla jego idei. Najciekawsze jest to, że Franciszek najczęściej nawiązuje do wiersza „Wielki Inkwizytor”. Przykładowo w swoim przemówieniu na Słowacji (13 lutego, września 2021 r.) skierowanym do członków Ekumenicznej Rady Kościołów Franciszek zauważa, że należy dołożyć wszelkich starań, aby Kościół nie stał się Wielkim Inkwizytorem opisanym przez Dostojewskiego (Conferenza Stampa 2021). . Do wiersza „Wielki Inkwizytor” nawiązuje także papież Franciszek w wywiadzie „Przeciw wojnie: odwaga budowania pokoju” udzielonym Corriere della Sera (Papa 2022). Papież Franciszek po raz kolejny cytuje Dostojewskiego w Anioł Pański z 13 listopada 2022 r., zwracając uwagę na potrzebę miłości i miłosierdzia wobec człowieka pomimo jego grzeszności, gdyż na tej zasadzie leży podstawa prawdziwego życia społecznego (Discorso del Santo Padre 2022).

Rzeczywiście, biografia papieża wyjaśnia takie przywiązanie do Dostojewskiego. Bergoglio był przywódcą argentyńskich jezuitów w okresie dyktatury wojskowej. Był to jeden z najciemniejszych okresów w historii państwa argentyńskiego, czyli tzw. okres brudnej wojny. Lewicowi rebelianci próbowali przeciwstawić się juncie wojskowej. Sprzeciw wobec rządu tłumiono za pomocą „szwadronów śmierci”. W rezultacie zaginęło od 10 000 do 30 000 obywateli, prawdziwych lub wyimaginowanych opozycjonistów. Wielu jezuitów stanęło po stronie rebeliantów. Bergoglio był innego stanowiska, nie tyle lojalności wobec reżimu, ile ostrożnego podejścia do niego i próby dialogu w celu zachowania integralności Zakonu. Po upadku dyktatury popadł w niełaskę, nastąpiły pewne zmiany w jego poglądach na Kościół i jego rolę w życiu ludzi (Borghesi 2017).

Oprócz tego istniała praca Guardiniego (Guardini 1989), dobrze znana Bergoglio od czasów jego rektoratu na wydziałach filozofii i teologii w San Miguel w Buenos Aires. Chodzi o świat religijny Dostojewskiego. Bergoglio właśnie w tym okresie polecał tę pracę, która już krążyła wśród studentów (Narvaja 2021). Guardini skupił się na dwóch rzeczach – religijności i wierze. Analizował powieści Dostojewskiego i stworzył własne podejście do interpretacji. Guardini oceniał bohaterów Dostojewskiego pod kątem ich rozumienia życia, ziemi i ludzi, uznając koncepcję ludzi w powieściach pisarza za koncepcję religijną. Bergoglio głęboko postrzegał ideę ludu jako autonomicznego nosiciela idei religijnej. Później stało się to kluczem do jego poglądu na Kościół. W rozumowaniu Bergoglio pojawił się obraz instytucji ograniczających wolność w imię dobra doczesnego. Przyciągnął go projekt Dostojewskiego dotyczący stworzenia wspólnoty chrześcijańskiej. Inspirowały go ideały sprawiedliwości, człowieczeństwa i wolności ukazywane przez Dostojewskiego i Guardiniego, a także wezwanie do uświadomienia sobie ich chrześcijańskiego charakteru i wprowadzenia ich do Kościoła.

Papież wysoko ceni ideę Dostojewskiego dotyczącą przemiany społeczeństwa i rozwoju każdej jednostki, której ideałem moralnym i duchowym jest Bóg-Człowiek (Jezus Chrystus). Papież Franciszek, idąc za Dostojewskim, mówi, że ideę dobrej woli, solidarności, miłosierdzia i miłości należy postrzegać najpierw na poziomie osobistym, a następnie na poziomie społecznym. Doradził seminarzystom, którzy 10 czerwca 2021 r. spotkali się w Papieskim Seminarium Regionalnym w regionie Marche: „Przeczytajcie także tych pisarzy, którzy potrafili zajrzeć do wnętrza ludzkiej duszy; Myślę na przykład o Dostojewskim, który w nędznych wydarzeniach ziemskiego bólu potrafił odsłonić piękno miłości, która zbawia” (Papież Franciszek 2022).

Idea wspólnoty chrześcijańskiej, czy raczej ludu chrześcijańskiego, stanowi podstawę programu kościelnego Franciszka zwanego „drogą synodalną”. Jednym z kluczowych punktów jest idea Kościoła, rozumianego jako całość ewangelizującego Ludu Bożego. Kościół postrzegany jest nie tylko jako instytucja, ale także jako organizm oparty na żywej wierze. Dla papieża Franciszka „ludzie” nie są kategorią logiczną ani kategorią mistyczną, ale kategorią anielską. Jak zauważono powyżej, papież odkrył tę ideę w książce Guardiniego o Dostojewskim. Wieczorem 13 marca 2013 r., zaraz po wyborze papieża Franciszka, przemówił z balkonu Bazyliki św. Piotra: „A teraz wyruszamy w tę podróż: Biskup i Lud. To droga Kościoła rzymskiego, który w miłości przewodniczy wszystkim Kościołom. Droga braterstwa, miłości i zaufania między nami. Zawsze módlmy się za siebie nawzajem. Módlmy się za cały świat, aby panował wielki duch braterstwa” (Pierwsze Pozdrowienia 2022). Teza ta jest bliska Dostojewskiej formule humanizmu chrześcijańskiego i idei Kościoła jako wspólnoty chrześcijańskiej.

1.3. Uwagi końcowe

Uniwersalny pogląd papieża Franciszka na temat Dostojewskiego jest charakterystyczny dla postrzegania pisarza w kulturze europejskiej. Dostojewski jest chrześcijańskim humanistą. Ważne jest jednak, że dla Dostojewskiego idea uniwersalnej miłości jest ściśle związana z ideą rosyjską. Rosyjski myśliciel Vasily Zenkovsky stwierdził: „Oto klucz do słynnej idei Dostojewskiego, że naród rosyjski jest nosicielem Boga. To przekonanie jest najgłębsze i najbardziej twórcze w Dostojewskim, z którego wyrosło jego marzenie o „uniwersalnym” powołaniu Rosji” (Zenkovsky 1997). W swojej „Mowie Puszkina” (1880) Dostojewski położył podwaliny pod rozwój uniwersalnej treści kultury rosyjskiej, tj. kultura rosyjska jest kulturą chrześcijańską, a naród rosyjski jest narodem chrześcijańskim. Chrześcijańska uniwersalność Dostojewskiego opiera się na jego idei glebowości, gdzie uniwersalność jest rdzeniem narodowości. Chrześcijańska świadomość moralna kształtuje się poprzez samoświadomość nie tylko jako podmiot indywidualny, ale także kulturowy; przechodzi przez niezbędne etapy swojego wznoszenia się i obejmuje wszystko, od indywidualistycznego egoizmu po rodzinę, naród i wreszcie człowieka. Dla Dostojewskiego uniwersalność nie może być sprzeczna z narodowością, ponieważ jest jej najwyższym rozkwitem w swojej istocie i prawdzie (Niżnikow 2021). Jest to punkt, który czyni Dostojewskiego nie tylko prorokiem uniwersalnej miłości do całej ludzkości, ale także prorokiem idei rosyjskiej. Na tym polega złożoność jego interpretacji, z jednej strony jest to punkt przyciągania, z drugiej zaś odpychania, w odniesieniu do kultury i myśli zachodnioeuropejskiej.

Uwagi

1 Został aresztowany 23 kwietnia 1849 r. za udział w kręgu petraszewików, uwięziony w Twierdzy Piotra i Pawła i skazany na śmierć przez rozstrzelanie; w ostatniej chwili wyrok śmierci został zamieniony na ciężkie roboty.

2 Termin ten został wprowadzony przez rosyjskiego filozofa Władimira Sołowjowa w jego pracy Wielka debata i chrześcijańska polityka (1883-1885). Oznacza on zazdrosną, wybredną postawę wobec władzy świeckiej, pragnienie osadzenia tej władzy na gruncie zewnętrznego prawa formalnego, uzasadnienia jej prawnie, wzmocnienia sprytną polityką i obrony siłą oręża. W sferze kościelnej papizm przejawia się przede wszystkim w zniesieniu niezależności dużych kościołów lokalnych, czyli metropolii. Zależność biskupów od ich arcybiskupów lub metropolitów ustaje i zostaje zastąpiona bezpośrednim podporządkowaniem wszystkich biskupów papieżowi.

3 Encyklika papieska wydana przez papieża Piusa IX 8 grudnia 1864 roku. Papież potępił w niej istotne błędy, które jego zdaniem dotykają współczesność. Wymienił je w załączniku zwanym Syllabusem Błędów, który potępiał sekularyzm, socjalizm i indyferentyzm religijny.

4 Dmitrij Mereżkowski (1866-1941) był rosyjskim powieściopisarzem, poetą, myślicielem religijnym i krytykiem literackim. W 1901 r. opublikował pracę „L. Tołstoj i Dostojewski”, która była popularna wśród francuskich intelektualistów.

5 W pracy tej wyraźnie słychać ideę Dostojewskiego jako chrześcijańskiego myśliciela. Sołowjow zauważa, że kluczową ideą Dostojewskiego jest idea Kościoła jako najlepszej struktury społecznej.

Elena Besschetnova

Szkoła Filozofii i Kulturoznawstwa, Państwowa Akademia Badawcza Wyższa Szkoła Ekonomiczna, ul. Myasnitskay 20, 101000 Moskwa, Rosja; ebesschetnova@hse.ru

Bibliografia:

Besschetnova, Elena. 2021. The Idea of the Church as the Best Social Structure: F.M. Dostoevsky and V.S. Soloviev. RUDN Journal of Philosophy 25: 34–43. [CrossRef]
Blake, Elizabeth A. 2014. Dostoevsky and the Catholic Underground. Evanston: Northwestern University Press.
Borghesi, Massimo. 2017. Jorge Mario Bergolio. Una biografia intelletuale. Dialectica e Mistica. Milano: Jaca Book. 126p.
Coco, Giovanni. 2022. Vaticano e “L’Anima russa” (Soloviev, Tolstoj, Dostoevskij, Bulgakov, Berdyaev), Talk Held at National RESEARCH University “Higher School of Economics”. February 2. Available online: https://hum.hse.ru/transcendental/news/563418813.html (accessed on 12 December 2022).
Conferenza Stampa. 2021. Conferenza stampa del Santo Padre durante il volo di ritorno da Bratislava. September 15. Available online: https://www.vatican.va/content/francesco/it/speeches/2021/september/documents/20210915-bratislava-voloritorno.html (accessed on 15 December 2022).
Contino, Paul J. 2020. Dostoevsky’s Incarnational Realism. Eugene: Cascade Books.
Discorso del Santo Padre. 2022. Discorso del Santo Padre Francesco alla comunita’ del Pontificio Seminario regionale marchigiano Pio XI di Ancona. Available online: https://www.vatican.va/content/francesco/it/speeches/2021/june/documents/papafrancesco_20210610_seminario-ancona.html (accessed on 12 December 2022).
Dostoevskij. 2021. Gli scrittori della Civilta’ Cattolica. Roma: La Civiltà Cattolica.
Dostoevsky, Fyodor. 2003. The Idiot. New York: Random House.
Dostoevsky, Fyodor. 2009a. A Writer’s Diary (Abridged Edition). Edited and with an Introduction by Gary Saul Morson. Translated and Annotated by Kenneth Lantz. Evantston: Northwestern University Press.
Dostoevsky, Fyodor. 2009b. The Brothers Karamazov. Translated by Constance Garnett. New York: The Lowell Press.
First Greetings. 2022. First Greetings of the Holy Father Pope Francis. Available online: https://www.vatican.va/content/francesco/en/speeches/2013/march/documents/papa-francesco_20130313_benedizione-urbi-et-orbi.html (accessed on 12 December 2022).
Garcia Sanza, Sara, and Chinwe Nzew. 2017. Dostoevsky and the religious experience. An analysis of The Possessed. Church, Communication and Culture 2: 292–99. [CrossRef]
Gobetti, Pietro. 2016. Paradosso dello spirito russo. Roma: Edizioni di storia e letteratura.
Guardini, Romano. 1989. Religiöse Gestalten in Dostojewskijs Werk: Studien über den Glauben. Mainz, Grünewald and Paderborn: Schoningh.
Kasatkina, Tatyana. 2012. Christ Lives in You. Dostoevsky. The Image of the World and of Man: Icons and Paintings. Preface by Julian Carron. Translated by Maria Corrigan. Castel Bolognese: Itaca.
Kasatkina, Tatyana. 2018. The Meaning of Art and Dostoevsky’s Way of Theologizing. Dostoevsky and World Culture. Philological Journal
3: 12–31. (In Russian). [CrossRef]
Kibalnik, Sergey. 2018. Kibalnik Sergey Dispute about Church court in the novel “Brothers Karamazov”. Problemy istoricheskoy poetiki 2: 140–57.
Lossky, Nikolay. 1951. History of Russian Philosophy. London: George Allen and Unwin Ltd.  Narvaja, José Luis. 2021. Il concetto “Mitico” di Popolo Papa Francesco lettore di Dostoevsky in Dostoevskij. In Gli scrittori della Civilta’
Cattolica. Roma: La Civiltà Cattolica, pp. 90–104.
Nizhnikov, Sergey. 2021. Russian Idea” of F.M. Dostoevsky: From Soilness to Universality. RUDN Journal of Philosophy 25: 15–24. [CrossRef]
Papa, Francesco. 2022. Contro la Guerra. Il coraggio di costruire la pace. Solferino: Libreria Editirice Vaticana.
Pope Francis. 2022. Angelus. November 13. Available online: https://www.vatican.va/content/francesco/en/angelus/2022
/documents/20221113-angelus.html (accessed on 17 December 2022).
Serbinenko, Vladimir. 1999. F.M. Dostoevsky on Metaphysics of National Being. In A.S. Pushkin and Contemporaneity. Moscow: Niva,
pp. 30–34.
Yudakhin, Aleksandr. 2019. Dosotoevsky and the Roman Question (1862–1865). Vestnik Pravoslavnogo Svyato-Tikhonovskogo gumanitranogo universiteta. Seriya 1. Bogosloviye. Filosofiya. Religiovedeniye 84: 50–64. (In Russian).
Zenkovsky, Vasily. 1997. Russian Thinkers’ Criticism of European Culture. In Zenkovsky VV. Russian Thinkers and Europe. Moscow:
Respublika.

Disclaimer/Publisher’s Note: The statements, opinions and data contained in all publications are solely those of the individual author(s) and contributor(s) and not of MDPI and/or the editor(s). MDPI and/or the editor(s) disclaim responsibility for any injury to people or property resulting from any ideas, methods, instructions or products referred to in the content.

Finansowanie: Artykuł został wsparty przez Rosyjską Fundację Naukową w ramach grantu nr 19-18-00100.

Oświadczenie o dostępności danych: Dane przedstawione w tym badaniu są dostępne na prośbę autora.

Konflikt interesów: Autor nie zgłasza konfliktu interesów.

Citation: Besschetnova, Elena. 2023.
The Holy See and Fyodor Dostoevsky: Mutual Attraction and Repulsion. Arts 12: 76. https:// doi.org/10.3390/arts12020076
Academic Editor: Anna G. Vyazemtseva
Received: 16 February 2023
Revised: 23 March 2023
Accepted: 31 March 2023
Published: 7 April 2023

Copyright: © 2023 by the author. Licensee MDPI, Basel, Switzerland. This article is an open access article distributed under the terms and conditions of the Creative Commons
Attribution (CC BY) license (https:// creativecommons.org/licenses/by/4.0/).

Link do artykułu: https://www.proquest.com/docview/2806463601

Obraz wyróżniający: Dostojewski w 1879 roku. Autorstwa Constantin Shapiro – http://new.runivers.ru/gallery/photogallery/photo/29888/original/, Domena publiczna, https://commons.wikimedia.org/w/index.php?curid=12373964