STAROŻYTNI MACEDOŃCZYCY I GRECY: MIĘDZY TOŻSAMOŚCIĄ A ASPIRACJAMI CYWILIZACYJNYMI / KATERINA MLADENOVSKA-RISTOVSKA

Kim właściwie byli starożytni Macedończycy – Grekami czy barbarzyńcami, Ilirami, Trakami czy ludem mieszanym? Jest to jedna z najbardziej kontrowersyjnych kwestii w nauce historycznej, która była bardzo popularna w ubiegłym wieku i nie przestaje być aktualna nawet dzisiaj, zwłaszcza po ogłoszeniu niepodległości Republiki Macedonii w 1991 roku. Wówczas kwestia ta nabrała dużej konotacji politycznej, przede wszystkim w wyniku sporu o nazwę pomiędzy Republiką Macedonii a Republiką Grecji1 . Bez zamiaru ingerowania w politykę, niniejszy artykuł jest próbą uzyskania obiektywnego naukowego spojrzenia na tożsamość starożytnych Macedończyków na podstawie dostępnych źródeł historycznych i aktualnej wiedzy na temat badań historycznych nad tym zagadnieniem.

* * *

Starożytne źródła świadczą o wyjątkowości starożytnych Macedończyków w stosunku do innych sąsiednich grup etnicznych – Greków, Traków, Ilirów, co najlepiej odzwierciedla ich struktura społeczno-polityczna, macedońskie zwyczaje, rytuały, mity, kulty i odrębny język macedoński, które są kluczowymi cechami określającymi pochodzenie etniczne w starożytności.

W przeciwieństwie do Greków, których cechą charakterystyczną była struktura polis, starożytni Macedończycy mieli strukturę królewską – monarchię z dziedzicznym władcą i instytucjami państwowymi rządzonymi przez „Prawa macedońskie”. Obywatele macedońscy mieli prawo do apelacji i przemawiania przed królem, prawo do rozstrzygania najważniejszych spraw za pośrednictwem władz, samorząd lokalny z władzami, które nie są poświadczone przez greckie miasta-państwa, takie jak peliganes, politarchos, tagonaga, skoidos itp.2.

Jednak jeśli chodzi o religię starożytnych Macedończyków, każda rekonstrukcja jest trudnym i złożonym zadaniem, przede wszystkim ze względu na skromne i fragmentaryczne dane w źródłach historycznych. Podobnie wygląda obecna sytuacja z zasobami materialnymi, która miejmy nadzieję ulegnie poprawie wraz z nowymi wykopaliskami archeologicznymi. Zadanie dodatkowo komplikuje fakt, że starożytni Macedończycy nie mieli własnego pisma, a wszystko, czego się o nich dowiadujemy, pochodzi z dzieł greckich i rzymskich autorów napisanych po grecku i łacinie. Są one skomplikowane do czytania, ponieważ często są kopiami z drugiej lub trzeciej ręki. Należąc do różnych okresów, wiele z nich pochodzi z późniejszych okresów niż późniejsze wydarzenia, które opisują, stąd obarczone są chronologicznymi i tekstowymi anomaliami. Największym problemem jest jednak tak zwana interpretatio Graeca i interpretatio Romana, czyli grecka i rzymska interpretacja danych źródłowych. W źródłach rzadko można znaleźć imiona macedońskich bogów i herosów, ponieważ greccy i rzymscy autorzy zamienili ich odpowiedniki, używając ich właściwej terminologii dla macedońskich mitów, kultów i wierzeń, które są przedmiotem ich zainteresowania3 . Ale macedońskie bóstwa, choć ukryte za ich grecką lub łacińską nazwą, zgodnie z najnowszymi badaniami, można rozpoznać wśród macedońskich glos, inskrypcji, epitetów, dzieł sztuki itp., wskazując na fakt, że podobnie jak wszystkie inne grupy etniczne mieli swoje osobliwości, które składały się na ich specyficzną tożsamość religijną. Wymienię tylko niektóre z nich: boginię wojny Ma, nie poświadczoną wśród Greków, jej męski odpowiednik Xanthos4 , bóstwa uzdrawiające Bedy, Darron, Draco i Drakaina itp., a także specyficzne praktyki oznaczania dorosłości rytualną parodią, rytualnymi grami płodności, zwyczajową lustracją armii itp.5.

Istnieje wiele danych dotyczących języka starożytnych Macedończyków, ale jak dotąd nie odkryto ani jednego zdania, ani jednego tekstu, ani inskrypcji. Cały materiał, który posiadamy, składa się z tak zwanych „glos macedońskich”, których liczbę szacuje się między 100 i 200, ale biorąc pod uwagę, że wiele z nich znajduje się również na zabytkach epigraficznych, ich liczba stale rośnie wraz z najnowszymi badaniami archeologicznymi. Większość glos wraz z ich znaczeniem została zapisana przez znaczącego aleksandryjskiego gramatyka Ameriasa, Macedończyka z pochodzenia, który żył w III wieku pne. Niestety, tekst Ameriasa z glosami macedońskimi nie zachował się. Niektóre z glos zostały podjęte przez późniejszych gramatyków i glosatorów, takich jak Athenaeus (II-III wiek), Pollux (II wiek), a zwłaszcza Hesychius (V wiek), który zgłosił 68 słów oznaczonych jako „macedońskie” lub „zaczerpnięte z Ameriasa”. Ponieważ jednak nie zawsze dodawał etykiety, czyje są glosy i od kogo je skopiował, uważa się, że liczba ta jest jeszcze większa, biorąc pod uwagę analogię w osobliwościach fonetycznych. Część macedońskich słów znajduje się w pracach innych autorów i leksykografów, takich jak Plutarch, Klemens Aleksandryjski, Focjusz, Suidas i in. oraz na zabytkach epigraficznych.

Tak więc, oprócz problemu z rzadkością słownictwa, innym problemem jest to, że macedońskie glosy dotarły do nas w kopiach z drugiej lub trzeciej ręki. Często zawierają one błędy w głównej glosie lub objaśnieniu. Znane są tylko w jednej formie, bez fleksji, bez zapisanego tekstu6 . Wszystko to nie tylko komplikuje, ale także uniemożliwia rekonstrukcję języka mówionego starożytnych Macedończyków, ale także daje powód do wielu różnych, często sprzecznych, często tendencyjnych opinii naukowców na temat języka i pochodzenia etnicznego starożytnych Macedończyków.

Niektórzy uczeni uważają, że starożytni Macedończycy byli odrębnym ludem indoeuropejskim, którego język różnił się od greckiego, ale był zbliżony do iliryjskiego, trackiego, frygijskiego, „mieszanego” i tak dalej7 . Inni uważają, że Macedończycy byli plemieniem greckim, a ich język był bardzo spokrewniony z greckim, który podczas swojego rozwoju wykazywał pewne cechy szczególne8. Kolejni naukowcy są jednak jednoznaczni, że starożytni Macedończycy byli Grekami, a ich język był greckim dialektem9, a teza ta posuwa się do tego stopnia, że jest uznawana za najstarszy i najczystszy dialekt proto-grecki10. I oczywiście jest teza, że starożytni Macedończycy mieli swój własny, odrębny język11, która sama w sobie z pewnością pojawia się na powierzchni, jeśli do pytania podchodzi się obiektywnie, bez uprzedzeń i bez konotacji politycznych. Rozważmy jednak argumenty najbardziej sprzecznych opinii.

Plutarch, w biografii Aleksandra III Macedońskiego, świadczy o istnieniu indywidualnego języka Macedończyków. Na uczcie w Marakandzie w 328 r. p.n.e., w trakcie kłótni z Klejtosem, Aleksander, oszalały z gniewu, skoczył na równe nogi i zaczął nawoływać swoich tarczowników w języku macedońskim, co było znakiem, że był bardzo zdenerwowany12. Również u Plutarcha natrafiamy na informację, że żołnierze pozdrawiali wojownika Eumenesa13, który urodził się Grekiem, oraz Eumenesa w języku macedońskim, jednak gdy ten w 321 r. p.n.e. musiał wysłać posłańca do Macedończyka Neoptolemosa, zadanie to powierzył niejakiej Ksenii, której językiem ojczystym był macedoński14. Pseudo-Kallistenes napisał, że macedońscy żołnierze rozstali się z Aleksandrem III w języku macedońskim15. Curtius Rufus, w swojej Historii Aleksandra Wielkiego, pisząc na potrzeby procesu przyjaciela i dowódcy Aleksandra, Filotasa, mówi, że Aleksander zwraca się do Filotasa następującymi słowami: „Macedończycy mają wkrótce wydać na ciebie wyrok; chciałbym wiedzieć, czy zwracając się do nich, będziesz używał języka ojczystego” i zapytał: czy będziesz z nimi rozmawiał w języku ojczystym?

Wówczas Filoteusz odpowiedział: „Oprócz Macedończyków jest wielu obecnych, którzy, jak sądzę, łatwiej zrozumieją, co powiem, jeśli użyję tego samego języka, którego użyłeś, z żadnego innego powodu, jak przypuszczam, aby twoja mowa mogła być zrozumiana przez większą liczbę „16. Curtius Rufus wspomina również, że Macedończycy potrzebowali tłumacza, aby zrozumieć język grecki17. W przypadku mieszkańców Aten Atenaeus stwierdza jednak, że wielu z nich mówiło po macedońsku „z powodu mieszania się „18. Tak więc w starożytnych źródłach istnieje wiele przykładów, w których łatwo zauważyć, że Macedończycy mówili odrębnym językiem, innym niż grecki. Jednak pomimo faktu, że źródła danych wyraźnie przemawiają na korzyść tej tezy, niektórzy badacze dziś jej nie akceptują.

Ich argumenty przeciwko temu można najlepiej zilustrować następującymi pytaniami: Po pierwsze, jeśli starożytni Macedończycy nie byli Grekami, to w jaki sposób, Aleksander III, jako przedstawiciel niezależnego i dominującego militarnie narodu, przyjął grecką kulturę i ducha i stał się najbardziej znaczącym medium tzw. kultury hellenistycznej? Dlaczego Aleksander III, po zwycięstwie na Wschodzie, zaakceptował wzajemny dialekt helleński (zwany koine) jako oficjalny język swojego kraju? Dlaczego liczne dzieła historyczne dotyczące Macedonii w starożytności były pisane w dialekcie jońskim lub jońsko-asyryjskim, nawet jeśli ich autorzy byli Macedończykami i znali macedoński? itd.

Ale jaka jest odpowiedź na te pytania?

Powszechnie wiadomo, że greka była w starożytności językiem akceptowanym na całym świecie, językiem literatury i dyplomacji, używanym na Bałkanach, w basenie Morza Śródziemnego i na Bliskim Wschodzie, podobnie jak łacina w Europie Zachodniej, czy angielski dziś na całym świecie. Dlatego też jest rzeczą normalną, że greka stała się oficjalnym językiem imperium Aleksandra, aby ułatwić komunikację wielu różnych narodów, które weszły w jego skład i przez wieki wcześniej używano tego języka.

Wiadomo również, że plemiona greckie zawsze używały własnego dialektu, więc gdyby Macedończycy byli Grekami, używaliby własnego dialektu, a nie jońskiego lub jońsko-attyckiego20. Fakt, że w greckich źródłach narracyjnych Macedończycy byli stale nazywani „barbarzyńcami”, zasługuje na szczególną uwagę. Najbardziej typowym przykładem jest trzecia Filipika słynnego ateńskiego retora Demostenesa, który w jednym miejscu w odniesieniu do macedońskiego króla Filipa II cytuje: „… chociaż nie tylko nie jest Grekiem, ani nie jest spokrewniony z Grekami, ale nawet nie jest barbarzyńcą z żadnego miejsca, które można nazwać z honorem, ale szkodliwym kanalią z Macedonii, skąd nigdy jeszcze nie można było kupić przyzwoitego niewolnika „21. Greccy naukowcy starają się jednak wyjaśnić, że Macedończycy byli nazywani „barbarzyńcami”, ponieważ reprezentowali niższy poziom kulturowy. Należy jednak podkreślić, że aspekt kulturowy jest drugorzędnym znaczeniem słowa „barbarzyńcy”, ponieważ pochodzi ono ze sfery językowej, a nie kulturowej22. Grecy nazywali barbarzyńcami tych, którzy nie mówili po grecku, lecz innymi niezrozumiałymi językami. Persowie i Egipcjanie, którzy byli na niższym poziomie kulturowym niż Grecy, byli nazywani barbarzyńcami, podczas gdy Doryci, którzy naprawdę byli na niższym poziomie kulturowym niż Achajowie i Jonowie, nigdy nie byli nazywani barbarzyńcami. Niektórzy próbują tłumaczyć określenie barbarzyńcy konfliktem politycznym między Macedonią a Atenami w czasach Filipa II, ale istnieją źródła z czasów przed Filipem II, a dokładniej z V wieku pne, w których Macedończycy i ich królowie nazywani są barbarzyńcami i największymi wrogami Greków. Na przykład w tym czasie sofista Trasimachus z Chalcedonu, w przemówieniu Do ludu Larissy, napisał między innymi, co następuje o macedońskim królu Archelaosie: „Czy mamy stać się niewolnikami Archelaosa, Greków takich jak my, barbarzyńców? „23.

Wreszcie, nawet z analizy zachowanych glos macedońskich można wywnioskować, że język starożytnych Macedończyków miał swoją specyfikę, dzięki której można go scharakteryzować jako odrębny język indoeuropejski różniący się od greckiego. Na przykład, IE wokalne o, które w greckim jest zachowane, w starożytnym macedońskim zamienia się w a: dáryllos – dóry (włócznia), ábeis – ópheis (węże), abroûtes – ophrýs (brwi). Również IE dyftong ai w języku greckim zachował się bez zmian, a starożytny macedoński przekształcił się w monoftong a: gr. aithér, mac. adé (niebo). Klasyczny akcent grecki był muzyczny, a synkopa głosek była rzadkim zjawiskiem, a w starożytnym macedońskim akcent był dynamiczny i wydechowy, np. keblé dla kebalé = gr. kephalé24.

Co więcej, analiza odkrytych do tej pory nazw osobowych ze źródeł literackich i epigraficznych pokazuje, że można je podzielić na trzy grupy: pierwsza grupa, która jest najliczniejsza, prawie 60% znanych imion to dobrze znane imiona greckie: Aléxandros, Diogénes, Eúdamos, Krátipos, Phílippos i inne. I właśnie ten materiał onomastyczny jest jednym z głównych argumentów przedstawicieli tezy o greckim pochodzeniu starożytnych Macedończyków. Ale tutaj należy wskazać na ciągły grecki wpływ kulturowy, a także ich interakcje poprzez greckie kolonie na wybrzeżu Macedonii, greckie osadnictwo uchodźców politycznych w Macedonii, podboje Aleksandra III itp. Ponadto wiadomo, że każda zmiana kultury lub religii powoduje zmiany w antroponomii grupy etnicznej. Druga grupa nazw to te, które można wyjaśnić za pomocą greki i są udokumentowane tylko na terytorium Macedonii: Kraténas, Lágos, Perdíkas i inne. Trzecia grupa, to nazwy, które są autentycznie macedońskie, takie jak: Byrginos, Gauanas, Dabreas itp. Wiele z nich sugeruje pochodzenie brygijskie, co jest kolejnym potwierdzeniem, że Brygowie stanowili starszą warstwę w Macedonii i byli głównym składnikiem etnogenezy starożytnych Macedończyków25.

Pro-grecka polityka macedońskich królów jest również wykorzystywana jako jeden z głównych argumentów zwolenników tezy o greckim pochodzeniu starożytnych Macedończyków. Należy jednak wziąć pod uwagę, że w rywalizacji o prestiż macedońscy królowie wykorzystali całe tradycyjne macedońskie doświadczenie, jednocześnie bez zastrzeżeń wspierając propagandę pro-grecką nie w celu asymilacji swojego ludu, ale w celu nadania dworowi królewskiemu nowego blasku cywilizacyjnego, a dzięki propagandzie pro-greckiej w celu zdobycia greckiego świata i narzucenia macedońskiej hegemonii politycznej. Język grecki był używany na macedońskim dworze z pragmatycznych powodów, aby ułatwić handel, komunikację polityczną i kulturową między narodami starożytnego świata. Tak więc pro-grecka polityka macedońskich królów była środkiem do narzucenia macedońskiej hegemonii politycznej nad Grekami i sposobem na wejście do ówczesnego świata kultury.

Ta polityka na dworze macedońskim sięga czasów panowania Aleksandra I, który jest znany jako Filhellen26. Okazał się on bardzo zręcznym mężem stanu i dyplomatą. Będąc na rozdrożu między perskim i greckim antagonizmem, wybrał ambiwalentną rolę, mediując po obu stronach, co pozwoliło mu zachować pokój w kraju i rozszerzyć się terytorialnie. Podczas wojen perskich wielokrotnie pośredniczył w negocjacjach między stroną perską i grecką, ale także potajemnie donosił Grekom o zamiarach i planach armii perskiej27. W związku z tym cieszył się w Atenach wielkimi honorami, zyskując tytuły proksenosa i euergetesa. Po wycofaniu się Persów z Bałkanów przejawiał ambicje objęcia wiodącej roli w świecie greckim i rozpoczął otwartą politykę pro-grecką. W tym celu wykorzystał pobyt greckiego historyka Herodota na dworze macedońskim i rozwinął silną propagandę pro-grecką. W ramach tej propagandy dane zapisane przez Herodota w jego Historii doskonale pasowały: historia pochodzenia macedońskiego rodu królewskiego28, udział Aleksandra w igrzyskach olimpijskich29, a także upiększona historia dla perskich wysłanników, która podkreślała jego heroiczny wizerunek30. Aby fikcyjna historia udziału w igrzyskach olimpijskich brzmiała przekonująco, potrzebna była wymyślona opowieść genealogiczna o greckim pochodzeniu.

Polityka progrecka była kontynuowana za panowania króla Perdykkasa II, który zaprosił słynnego greckiego historyka Tukidydesa, najsłynniejszego lekarza starożytności Hipokratesa i greckiego poetę dytyrambiczny Melanipides na swój dwór. Polityka taka stała się jeszcze bardziej intensywne w czasach króla Archelaosa, przy dużym wsparciu ze strony króla i dworu królewskiego. Podążając za przykładem swoich poprzedników, aby osiągnąć swoje hegemoniczne aspiracje wobec świata greckiego, władca ten zorientował dwór macedoński na przyspieszoną hellenizację dzięki dobrze zorganizowanej i finansowanej pro-greckiej polityce kulturalnej. Była ona systematycznie ukierunkowana na przekształcanie historii mówionej. W historii ustnej nastąpiła mityczna aktualizacja historii Macedonii i szybkie przekształcenie mitów o pochodzeniu macedońskiej dynastii królewskiej, zwłaszcza mitów o pochodzeniu Macedonii jako eponimu Macedonii i Macedończyków, mitów o Caranusie i Temenusie. Przekształcanie mitów zostało zintensyfikowane przez działalność literacką na dworze macedońskim, gdzie w ramach reform kulturalnych Archelaus zaprosił na swój dwór wielu pisarzy i inne osobistości świata greckiego. Jako centrum kulturalne, wybitni greccy autorzy, tacy jak poeta dytyrambiczny Melanipides, tragediopisarze Eurypides i Agathon, poeta dytyrambiczny i muzyk Timotheus oraz poeta epicki Choerilus, mieszkali i pracowali na dworze macedońskim. Jeśli wspomnimy również o pobycie malarza Zeuxisa na dworze macedońskim, który był założycielem macedońskiej szkoły artystycznej, słynnego lekarza Hipokratesa i jego syna Tezeusza jako nadwornego lekarza, filozofa Gorgiasza i historyka Tukidydesa, można wywnioskować, że jako bogaty mecenas, król Archelaus podniósł dwór macedoński do najważniejszego centrum kulturalnego lub swego rodzaju tronowej akademii sztuk i nauk swoich czasów.

Co więcej, Archelaus ustanowił uroczystości religijne w świętym mieście Dion i wzbogacił je o uroczyste konkursy dramatyczne oraz swego rodzaju macedońskie igrzyska olimpijskie z zawodami lekkoatletycznymi. Ponieważ Macedończycy nie byli uprawnieni do udziału w greckich igrzyskach olimpijskich, dla potwierdzenia macedońskiej tożsamości, państwowości i suwerenności, Dion i macedońskie igrzyska olimpijskie były odpowiednikiem greckiej Olimpii i greckich igrzysk olimpijskich.

Celem pro-greckiej polityki Archelaosa nie była asymilacja własnego narodu, ale zdobycie greckiego świata i narzucenie macedońskiej hegemonii politycznej. militarne i polityczne zużyte i rozdarte greckie miasta-państwa podczas wojny peloponeskiej dodatkowo przyczyniły się do tej ogólnej sytuacji. Oczywiście przytaczanie takich hegemonistycznych ambicji nie wyglądałoby naukowo i niepoważnie, gdyby nie zostało skutecznie zweryfikowane przez późniejszych następców macedońskiego tronu – Filipa II i Aleksandra III. To właśnie reformatorskiemu geniuszowi króla Archelaosa zawdzięczają oni żywotny, ruchomy rdzeń swojej państwowej potęgi i wizji31.

Pro-grecka polityka macedońskich królów była drogą do ówczesnego świata kultury. Macedończycy starali się udowodnić swoje greckie pochodzenie i wszystko inne wskazuje na to, że byli odrębną grupą etniczną, którą Grecy postrzegali jako barbarzyńców. Tak więc Herakles narzucił się na macedońską listę królewską jako założyciel dynastii Macedończyków i macedońskiego domu królewskiego. Aleksander I nie mógł uczestniczyć w igrzyskach olimpijskich, ale rzekomo pozwolono mu na to, gdy udowodnił, że jest Grekiem. Ponieważ Macedończycy nie mogli brać udziału w igrzyskach olimpijskich, Archelaus ustanowił macedońskie igrzyska olimpijskie w świętym mieście Dion, naśladując w ten sposób igrzyska olimpijskie, ustanowił greckie unikalne matryce kulturowe. Pro-grecka polityka macedońskich królów posunęła się tak daleko, że w końcu macedońska tożsamość pozostanie jako osad na dnie nowej konwencjonalnie nazywanej kultury hellenistycznej, która posunie się do skrajności, aby pokazać się jako dominująca helleńska (grecka) z samą terminologiczną determinacją. Termin hellenizm we współczesnej nauce po raz pierwszy został użyty przez niemieckiego historyka J. G. Droyzena na oznaczenie nowej ery w historii wschodniej części basenu Morza Śródziemnego, która rozpoczęła się wraz z podbojami Aleksandra III. Wyodrębnił on ten okres jako jednostkowy, ale w samym nazewnictwie nadał mu cechy etniczne, zupełnie nieuzasadnione, gdyż nosicielami tej nowej cywilizacji byli władcy macedońscy. Termin ten powstał w czasach, gdy historia starożytnej Macedonii jest najczęściej nauczana jako część historii Grecji, obciążona zrozumieniem, że starożytni Macedończycy byli Grekami. Biorąc pod uwagę, że najnowsze badania pokazują, że Macedończycy byli odrębną grupą etniczną z własnym odrębnym językiem, religią i zwyczajami oraz strukturą społeczno-polityczną zupełnie odmienną od greckiej, termin ten wymaga nowego podejścia. Terminologia nie jest kategorią statyczną, zmienia się, ale nie według jakiejkolwiek matrycy politycznej, co w tym przypadku, biorąc pod uwagę upolitycznienie kwestii etniczności starożytnych Macedończyków w nauce światowej jest oczywiste, ale zgodnie z

Aleksander III stworzył ogromne królestwo, z nowym porządkiem społecznym równych i zjednoczonych narodów, z szacunkiem dla wszystkich tradycji, religii i kultur, które rozciągało się od zachodniego wybrzeża Półwyspu Bałkańskiego, do Indii na wschodzie, Dunaju i Morza Czarnego na północy, aż do Egiptu i Libii na południu. Jednocząc naród macedoński i świat grecki ze Wschodem oraz tworząc podstawę do rozeznania i mieszania ich kultur, Aleksander stał się twórcą nowego porządku świata, który jest życzeniem i aspiracją współczesnych i postępowych ruchów światowych. Ożywił królestwo macedońskie w najsilniejszy i najbardziej znany sposób, był wybitnym strategiem kosmopolity kulturowego, ale pozwolił nowemu królestwu macedońskiemu zalać kulturę grecką, nie zważając na to, że niesie ona symbiozę z autentycznymi starożytnymi macedońskimi doświadczeniami duchowymi i kulturowymi. Ale nawet w tym przypadku nie można powiedzieć, że była to całkowita hellenizacja macedońskiej kultury i tradycji, ale głównie jej modele prezentacji dopasowane do popularnej kultury greckiej32. Wciąż nie mogło to w pełni wyprzeć autentycznych macedońskich wyobrażeń o świecie i życiu. Ten model kulturowy był motywowany politycznie i służył Aleksandrowi i jego poprzednikom jedynie jako rodzaj prestiżu i zacierania poczucia niższości, by nazywać ich barbarzyńcami.

Macedonia pozostawiła miejsce w historiograficznych interpretacjach swojej autentycznej tożsamości i wkładu w ogólne światowe dziedzictwo kulturowe, często pozostając niezauważona. Niewystarczające badania nad rozwojem jej odrębnej tożsamości w dzisiejszej nauce powodują błędne przekonania. Biorąc pod uwagę, że w dużej mierze wynika to z politycznej konotacji, jaką przypisuje się temu tematowi, daje to nadzieję, że historykom z pomocą przyjdą nowe wyniki badań archeologicznych, które przemówią, jeśli można tak powiedzieć, sine ira et studio.

Przypisy:

1 Aspekt polityczny, który został dodany do tego pytania, patrz П. Х. И л и е в с к и, Античкиот македонски и името на современиот македонски јазик, „Предавања на XXV Меѓународен семинар за македонски јазик, литаратура и култура”, Охрид, 21 VIII-4 IX 1992 година, Скопје 1993, pp. 33-38; L. M. D a n f o r t, Ancient Macedonia, Alexander the Great and the Star of Vergina: National Symbols and the conflict between Greece and the Republic of Macedonia, A Companion to Ancient Macedonia, edited by J. Roisman and I. Worthington, Blackwell Publishing, 2010, s. 572-598.

2 Informacje na temat macedońskiej struktury społeczno-politycznej zob. Н. П ро е в а, Историја на Аргеадите, Historia Antiqua Macedonica, Кн. 8, Скопје 2004, s. 318–344.

3 Przykładowo u starożytnych autorów Dion lub Dios jest odpowiednikiem Zeusa, czyli imię najwyższego boga Macedonii jest dostosowane do języka greckiego. Przykłady interpretatio Graeca i interpretatio Romana dotyczą nie tylko bóstw macedońskich, ale także bóstw innych grup etnicznych: Zeus jest odpowiednikiem Amona, Ozyrys Dionizosa, Izyda Demeter itd. (Н. П р о е в а, Религијата на античките Македонци, Historia Antuqua Macedonica, Кн. 11, Скопје 2014, s. 40–44).

Według niektórych badaczy światła, według innych, Ksantos był bóstwem macedońskim. Na jego cześć odbyło się słynne święto armii starożytnych Macedończyków Xanthika. Obchodzone jest od czasów starożytnych. Odbywało się wiosną, w szóstym miesiącu kalendarza starożytnych Macedończyków Xandikos lub w marcu według naszego współczesnego kalendarza. Pełniło ono funkcję uroczystego obrzędu lustracji. W swej istocie był to rodzaj magicznego rytualnego oczyszczenia armii prowadzonej przez króla, w szczególnie świątecznej atmosferze, podczas której przechodziła ona pomiędzy dwiema połówkami złożonego w ofierze psa. W defiladzie podczas oczyszczenia królowi towarzyszyła rodzina, hetairoi i armia macedońska. Następnie nastąpiła niezwykła mimetyczna gra polegająca na walce pomiędzy dwiema walczącymi stronami. Patrz Празникот Ксантика кај античките Македонци, „Филолошки студии”, tom. XIV, tom II, Скопје–Перм–Љубљана–Загреб, 2016, s. 1–11 (http://www.philologicalstudies.org).

5 Szczegółowa analiza macedońskiego panteonu, kultu, zwyczajów i praktyk religijnych w Н. П р о е в а, Религијата на античките Македонци, s. 1–330.

6 П. Х. И л i е в с к и, Местото на античкиот македонски меѓу другите индо-европски јазици, „Жива anтика”, бр. 44, Скопје, 1994, s. 73–92.

7 K. O. Müller na przykład uważa, że język starożytnych Macedończyków jest językiem mieszanym, który wyewoluował z podłoża iliryjskiego zmieszanego z językiem literackim poddasza (К. О. М ü l e r, Über die Wohnsitze, die Abstammung und die ältere Geschichte des Makedonischen Volks. Eine etnographische Untersuchung, Berlin 1825, s. 61); I. Pudić doszedł jednak do wniosku, że można go wiązać z północno-wschodnimi Brygesami, którzy wyemigrowali z Macedonii, a także z językiem przedgreckich Indoeuropów w Grecji. (I. P u d i ć, Staromakedonski jezik, „Godišnjak” ANUBiH IV, Centar za balkanološka ispitivanja 2, Sarajewo 1966, 5–25; „Godišnjak” ANUBiH V, Centar za balkanološka ispitivanja 3, Sarajewo 1967, 145–150; „Godišnjak „ANUBiH VIII, Centar za balkanološka ispitivanja 6, Sarajewo 1970, s. 181–183).

8 F. G. Sturz jako jeden z pierwszych zebrał i sklasyfikował glosy macedońskie i stwierdził, że zawierają one niewielką liczbę słów zapożyczonych z języków egipskiego, syryjskiego, hebrajskiego i innych języków orientalnych, reszta natomiast należy do greckiego funduszu leksykalnego (F. G. Stur z, De Dialecto Macedonica et Alexandrina liber, Lipsiae 1808, s. 26–28).

9 Najbardziej zdecydowanym przedstawicielem tej tezy jest O. Hoffman, który wyraża opinię, że językiem starożytnych Macedończyków jest dialekt czysto grecki najbliższy i najbardziej spokrewniony z tesalskim. (O. Hoffm an, Die Makedonen, ihre Sprache und ihr Volkstum, Göttingen 1906, s. 114); G. Hatzidakis jest tego samego zdania, że językiem starożytnych Macedończyków jest czysty dialekt grecki, co również pokazuje, że starożytni Macedończycy byli Grekami. (G. H a t z i d a k i s, Zur Abstammung der alten Makedonen, Ateny 1897; id e m, Du caractѐre hellѐnique des anciens Macédonies, Ateny 1896).

10 I. K. P r o bona s, I syngeneia Makedonikis kai Mykinaïkis dialektou kai i prōtoelliniki katagōgi tōn Makedonōn, Athina 1973.

11 Według V. Pisaniego język starożytnych Macedończyków był językiem indoeuropejskim podobnym do innych języków indoeuropejskich, ale Grecy postrzegali go jako różniący się nie tylko od ich języka, ale także od iliryjskiego, trackiego i frygijskiego. (V. P i s a n i, La posizione linguistica del macedone, „Revue Internationale des Études Balkaniques” I (5), Beograd 1937, s. 31); P. H. Ilievski, na podstawie analizy glos i nazw osobowych starożytnych Macedończyków, doszedł do wniosku, że ich język był językiem indoeuropejskim różnym od greckiego, z własnymi specyficznymi cechami. Jego założenie, że w starożytności istniała bałkańska unia językowa, podobna do współczesnej, więc jako jej członek język starożytnych Macedończyków mógł mieć pewne cechy leksykalne i gramatyczne wspólne z innymi starożytnymi językami bałkańskimi, zasługuje na szczególną uwagę. (П. Х. И л и е в с к и, Местото на античкиот македонски меѓу другите индо- европски јазици, „Жива антика”, бр. 44, Скопје, 1994, s. 73-92).

12 Plut. Alex., 51.

13 Plut. Eum., 14.

14 A. B. B o s w o r t h, Eumenos, Neoptolemos and PSI XII, 1284, „Greek, Roman and Byzantine Studies“, 19/3, 1978, p. 227–237.

15 Pseudo-Call. V, 32, 13.

16 Curt. Ruf. VI, 34–35.

17 Curt. Ruf. VI, 11, 4.

18 Athen. III, 121.

19 O. Hoffman tak formułuje pytanie i ostatecznie dochodzi do wniosku, że jest to po prostu niemożliwe, starożytni Macedończycy byli Grekami, a ich język był czystym dialektem greckim (O. Hoffman, Die Makedonen, ihre Sprache und ihr Volkstum, Göttingen 1906, (Vorwort) s. III); A. Daskalakis dochodzi jednak do wniosku, że „nie doszłoby do tego cudu hellenizacji starożytnego świata, gdyby Macedończycy nie byli Grekami i nie mówili po grecku”. (A. Dascalacis, Hellenizm starożytnych Macedończyków, Instytut Studiów Bałkańskich, Saloniki 1965, s. 91).

20 Używanie języka greckiego było elementem akulturacji, ale – jak konkluduje N. Proeva – w żadnym wypadku nie oznaczało utraty własnych cech. (Н. П о е в а, Историја на Аргеадите, Historia Antiqua Macedonica, Кн. 8, Скопје 2004, s. 79).

21 Dem. 9, 31. Więcej na temat Filipa II i Demostenesa zob. А. Ш у к а р о в а, Филип II Македонски и атинските ретори, Издавачки центар „Три” i Институт за национална историја, Скопје, 2003, s. 97–157.

22 Słowo to znane jest w języku sumeryjskim (barbar) i starożytnym języku indyjskim (barbara), gdzie jego znaczenie to „cudzoziemiec mówiący niezrozumiałym językiem”.

23 E. M e y e r, Theopomps Hellenica, Halle 1909, s. 23. 265. To tylko potwierdza, dlaczego król Archelaus tak długoterminowo przestrzegał swojego królestwa, aby zbliżyć się do greckiego świata, który dystansował się od niego z ignorancji.

24 П. Хр. И л i е в с к и, Јазиците на почвата на Македонија во anтичкиот и рановизантискиот период, „Јазиците на почва та на Македонија. Прилози за истражувањето на културата на почвата на Македонија“, Макропроект „Историја на културата на Македонија“ , кн. 3, МАНУ, Скопје 1995, s. 3. 23.

25 Ibidem, s. 23–25.

26 W wyniku swojej pro-greckiej polityki Aleksander I jest znany w historii jako Filhellen, ale użycie tego epitetu jest późniejsze. Nie ma żadnych dowodów na to, że którykolwiek z jego współczesnych (takich jak Herodot) miał ten przydomek podczas swojego panowania. W związku z tym Hammond stwierdza: „Jestem skłonny myśleć, że wszedł on w użycie, aby odróżnić Aleksandra od jego większego następcy o tym samym imieniu; w rzeczywistości było to charakterystyczne dla okresu hellenistycznego, aby dodać epitet do homonimicznych królów”. (N. G. L. H a m m o n d i G. T. G r i f i t h, A History of Macedonia, t. II, Oxford, 1978, 101, n. 3). Niektórzy współcześni autorzy uważają epitet Philhellene za synonim Hellena i używają go, aby udowodnić greckie pochodzenie macedońskiego rodu królewskiego. Zupełnie zbędne jest komentowanie tego bezsensownego argumentu, ponieważ normalne jest nadawanie przydomka Philhellene komuś, kto nie jest Hellenem. Wręcz przeciwnie, epitet ten jest kolejnym argumentem za odrzuceniem tezy o greckim pochodzeniu macedońskiego rodu królewskiego.

27 Hdt. VII, 173; VIII, 136; IX, 45–46.

28 Wcześniejsze badania naukowe ogólnie akceptowały najstarszą mitologiczną legendę o pochodzeniu pierwszej macedońskiej dynastii królewskiej, po raz pierwszy zapisaną przez Herodota. Według niego trzej bracia z Argos, potomkowie Temenusa, znani jako Temenidowie, przybyli z Górnej Macedonii i narzucili swoją władzę innym Macedończykom i zjednoczyli ich, zakładając własną dynastię królewską znaną jako Argeades. Tradycja ta została jednak przekształcona zgodnie z własnym interesem i pro-greckimi zobowiązaniami politycznymi Aleksandra I, który chciał podnieść swoją reputację w społeczeństwie macedońskim oraz zapewnić wsparcie i prestiż na świecie. Macedońska dynastia królewska została powiązana z Temenidami lub mitycznym bohaterem Heraklesem z pro-greckich powodów politycznych, aby macedońscy królowie mogli pokazać swoje kulturowe i boskie pochodzenie oraz jako wyimaginowani Hellenowie bardziej bezpośrednio zaangażować się w greckie walki polityczne o dominację. Herodot nie określa lokalizacji miasta Argos, a w czasach starożytnych istniało nawet siedem miast i dzielnic o tej samej nazwie. Ze względu na niezrównoważoną hipotezę wielu badaczy, że Macedończycy byli pochodzenia doryckiego, jest ono zwykle utożsamiane z Argos na Peloponezie, co prowadzi do logicznego wniosku, że macedońska dynastia królewska jest pochodzenia greckiego. Było to bezkrytycznie wykorzystywane lub nadużywane przez wieki w historiografii, zwłaszcza gdy dawało przychylność greckiemu pochodzeniu starożytnych Macedończyków. Jednak wszystkie dylematy związane z lokalizacją miasta Argos jako miejsca pochodzenia macedońskiej dynastii królewskiej zostały wyeliminowane przez źródła historyczne, które stwierdzają, że pochodzili oni z Argos w Orestis w Górnej Macedonii. (В. К. М л а д е н о в с к а-Р и с т о в с к а, Преданието за основањето на Македонското Кралство, „Филошки студии”, t. X, том. X, том I, Скопје-Перм-Љубљана- Загреб, 2016, pp. 1-11 (http://www.philologicalstudies.org).

29 W zachowanych spisach zwycięzców igrzysk olimpijskich nie ma jego nazwiska, choć podobno zwyciężył, jak podaje Herodot (Hdt. V, 22).

30 Patrz Н. П ро е в а, Историја на Аргеадите, s. 148–151.

31 Patrz К. М л а д е н о в с к а-Р и с т о в с к а, Македонскиот крал Архелај, Bibliotheca Macedonica, Скопје 2014, s. . 1-186.

32 Илија В е л е в, Византиско-македонски книжевни врски, Скопје 2005, s. 32. 7-13.

Bibliografia:

Bosworth A. B., Eumenos, Neoptolemos and PSI XII, 1284, „Greek, Roman and Byzantine Studies“, 19/3, 1978.

Danfort L. M., Ancient Macedonia, Alexander the Great and the Star of Vergina: National Symbols and the conflict between Greece and the Republic of Macedonia, A Companion to Ancient Macedonia, edited by J. Roisman and I. Worthingtoн, Blackwell Publishing, 2010.

Dascalacis A., The Hellenism of the ancient Macedonians, Institute for Balkan Studies, Thessaloniki 1965.

Hammond N. G. L. and G. T. Grifith, A History of Macedonia, vol. II, Oxford, 1978.

Hatzidakis G., Du caractѐre hellѐnique des anciens Macédoniens, Athens 1896.

Hatzidakis G., Zur Abstammung der alten Makedonen, Athens 1897.

Hoffman O., Die Makedonen, ihre Sprache und ihr Volkstum, Göttingen 1906.

Meyer E., Theopomps Hellenica, Halle 1909.

Pisani V., La posizione linguistica del macedone, „Revue Internationale desÉtudes Balkaniques“ I (5), Beograd 1937.

Probonas I. K., I syngeneia Makedonikis kai Mykinaïkis dialektou kai i prōtoelliniki katagōgi tōn Makedonōn, Athina 1973.

Pudić I., Staromakedonski jezik, „Godišnjak“ ANUBiH IV, Centar za balkanološka ispitivanja 2, Sarajevo 1966, 5–25; „Godišnjak“ ANUBiH V, Centar za balkanološka ispitivanja 3, Sarajevo 1967, 145–150; „Godišnjak“ ANUBiH VIII, Centar za balkanološka ispitivanja 6, Sarajevo 1970.

Sturz F. G., De Dialecto Macedonica et Alexandrina liber, Lipsiae 1808.

Велев И., Византиско-македонски книжевни врски, Скопје 2005.

Илиевски П. Х., Античкиот македонски и името на современиот македонски јазик, „Предавања на XXV Меѓународен семинар за македонски јазик, литаратура и култура“, Охрид, 21 VIII–4 IX 1992 година, Скопје 1993.

Илиевски П. Х., Јазиците на почвата на Македонија во античкиот и рановизантискиот период, „Јазиците на почвата на Македонија. Прилози за истражувањето на културата на почвата на Македонија“, Макропроект „Историја на културата на Македонија“, кн. 3, МАНУ, Скопје 1995.

Илиевски П. Х., Местото на античкиот македонски меѓу другите индо-европски јазици, „Жива антика“, бр. 44, Скопје, 1994.

Мüller К. О., Über die Wohnsitze, die Abstammung und die ältere Geschichte des Makedonischen Volks. Eine ethnographische Untersuchung, Berlin 1825.

Младеновска-Ристовска К., Празникот Ксантика кај античките Македонци, „Филолошки студии“, vol. XIV, том II, Скопје–Перм–Љубљана–Загреб, 2016 (http://www.philologicalstudies.org).

Младеновска-Ристовска К., Македонскиот крал Архелај, Bibliotheca Macedonica, Скопје 2014.

Младеновска-Ристовска К., Преданието за основањето на Македонското Кралство,„Филолошки студии“, vol. X, том I, Скопје–Перм–Љубљана–Загреб, 2016 (http://www.philologicalstudies.org).

Проева Н., Историја на Аргеадите, Historia Antiqua Macedonica, Кн. 8, Скопје 2004.

Проева Н., Религијата на античките Македонци, Historia Antuqua Macedonica, Кн. 11, Скопје 2014.

Шукарова А., Филип II Македонски и атинските ретори, Издавачки центар „Три“ и Институт за национална историја, Скопје 2003.

KATERINA MLADENOVSKA-RISTOVSKA Instytut Historii Narodowej, Skopje

POLSKA AKADEMIA UMIEJĘTNOŚCI TOM XXVI STUDIA ŚRODKOWOEUROPEJSKIE I BAŁKANISTYCZNE     2017

Publikacja jest udostępniona na licencji Creative Commons (CC BY-NC-ND 3.0 PL).

DOI 10.4467/2543733XSSB.17.038.8336

Link do artykułu: https://www.ejournals.eu/SSB/2017/Tom-XXVI/art/11281/

Słowa kluczowe: starożytni Macedończycy, polityka pro-grecka, Aleksander I Filhelleński, Archelaos.