Przeciw Rosji i tradycji. Imamat kaukaski i miurydyzm – sytuacja prawno-polityczna / Jan Pędowski

Flaga Imamatu Kaukaskiego.

1. Sytuacja na Kaukazie po podboju przez Imperium Rosyjskie – trzy systemy.

Teren Kaukazu był w czasach nowożytnych miejscem ścierania się wpływów trzech państw – Turcji, Persji i Rosji. Do rozstrzygnięcia sporu o dominację zaczęło dochodzić w XVIII wieku, kiedy to Rosja pod wpływem reform Piotra I i Katarzyny II była zdolna do rozwoju swoich imperialnych ambicji. Pierwsza połowa dziewiętnastego stulecia (i towarzyszące jej sukcesy Imperium Rosyjskiego nad Turcją i Persją) przypieczętowała panowanie rosyjskie nad Kaukazem. W czasach narodzin rosyjskiej dominacji w tym rejonie, możemy zaobserwować trzy różne systemy społeczno-polityczne, których koegzystencja doprowadza do powstania górali kaukaskich trwającego trzydzieści lat (tj. 1829-1859). Są to: scentralizowany system wprowadzany na tych ziemiach przez imperium Romanowów, skrajnie zdecentralizowany tradycyjny system górali kaukaskich oraz doktryna miurydyzmu i próba jej realizacji w postaci Imamatu Kaukaskiego. Wszystkie te trzy sposoby na organizację społeczeństwa znacznie różnią się od siebie – zarówno jeśli mówimy o ich założeniach, jak i o sposobie realizacji. Pisząc tutaj o Kaukazie będę miał na myśli głównie jego północną część, a konkretniej Czeczenię i Dagestan. Jeśli pojawią się wzmianki o innych społeczeństwach, zostanie to podkreślone.

Celem Rosjan było umocnienie kontroli nad podporządkowywanym regionem. Już w drugiej połowie osiemnastego wieku carska Rosja zaczęła podejmować inicjatywy mające pomóc im to osiągnąć. Zaczęto już wtedy organizować akcję osadniczą na Kaukazie. Sprowadzano tam głównie Kozaków, ale ziemie dostawali również carscy urzędnicy i oficerowie. Niechętnych carskiemu panowaniu wypędzano. Starano się także ułatwić warunki pacyfikacji ewentualnego powstania, które mogłoby tam wybuchnąć, czego wyrazem była budowa twierdz. Rosjanie uderzali również w system ekonomiczny miejscowych m.in. ograniczając niektórym grupom dostęp do pastwisk. Za symbol podporządkowywania Kaukazu można uznać budowę Groznego (współczesnej stolicy Czeczeni) na początku dziewiętnastego stulecia, początkowo pełniącego rolę twierdzy.

Mimo że działania Petersburga były podyktowane ambicjami imperialnymi, w sporej części uderzającymi w ludność żyjącą na Kaukazie, udało się pod pewnymi względami poprawić jakość życia w tym rejonie. Chęć rozwoju handlu doprowadziła do rozbudowy dróg. Również za czasów rosyjskich doszło do ostatecznego zniesienia niewolnictwa na Kaukazie. Starano się także ograniczyć napady rabunkowe i promować pokojowe rozwiązywanie sporów. Oczywiście te działania też miały pomóc w utrzymaniu wpływów Rosji na Kaukazie i nie możemy tu mówić o jakimś altruizmie wobec ludów kaukaskich, a raczej o zwykłym imperialnym  pragmatyzmie.

Na przeciwległym biegunie możemy umieścić system górali Kaukaskich sprzed panowania Imperium Rosyjskiego. Centralizmowi rosyjskiemu przeciwstawiana jest tutaj skrajna decentralizacja. Podstawę stanowiły tam związki rodowe, które tworzyły „wolne gromady” nazywane również dżaamatami. Mimo że wśród ludności Kaukazu dominował islam, to był on przesiąknięty wpływami nieislamskich wartości. Prawo szariatu było mocno zniekształcone przez tzw. adaty, czyli prawo miejscowe. Miejscami było ono nawet sprzeczne z islamskim prawem. Sam islam był pod wpływem lokalnych wierzeń ludów Kaukazu. Tyczyło się to zarówno Dagestanu i Czeczeni, choć takie zjawisko miało również miejsce w Czerkiesji. Elementy rdzennych religii, nawet politeistycznych, miały wpływ na wyznawanie wiary przez tamtejszych muzułmanów. Zdarzały się również mieszanki chrześcijaństwa i politeizmu wśród tamtejszych ludów, co widać w wypadku tych mieszkających nad morzem, choć tutaj islam również oddziaływał.

Trzecim systemem jaki kształtował się w tym czasie na Kaukazie były rozwiązania niesione przez miurydyzm. Była to doktryna islamu bazująca na wywodzącym się ze średniowiecza bractwie sufickim Nakszbandijja. Zakładała ona drogę do Allaha przez stopniowe odrywanie się od świata materialnego. Wierzono nawet, że pod koniec tej drogi człowiek jest wręcz zawieszony pomiędzy bytem, a niebytem. Jedyną z podstaw było przestrzeganie szariatu określane mianem „świeckiej perfekcji”. Widać tu pierwszy problem na jaki nauki tej doktryny zwracały uwagę wśród ludności Kaukazu. Mimo panującego islamu, jak było już wspomniane, mieszkańcy tego regionu odchodzili miejscami od prawa jakie nakazywał im szariat. Odstępstwa od niego były piętnowane przez miurszydów. Mimo że celem było zjednoczenie z Bogiem, to asceza nie była rekomendowana. Zamiast tego promowano działania mające za cel aktywne samodoskonalenie się pod kątem islamskiego rozwoju duchowego, gdzie mocno podkreślana była relacja nauczyciela z uczniem. Tylko razem współpracując mieli szansę na osiągnięcie jedności z Bogiem. Nie wykluczano nawet zaangażowania politycznego. Nakszbandijja, wdrążona w warunki panujące na Kaukazie, jest nazywana miurydyzmem.

Są dwa stanowiska odnośnie czasu, w którym Nakszbandijja zawitała na Kaukaz. Jedno mówi, że przybyła razem z działalnością i powstaniem Mansura Uszurmy w drugiej połowie osiemnastego wieku, natomiast Marcin Jędrysiak i Ludwik Widerszal wskazują na początek następnego stulecia. Czołową postacią w promowaniu tej idei na Kaukazie był Mahomet al-Jagari. Poza podkreślaniem roli szariatu istotnym elementem pozostawał tzw. kazawat. Nie ma jednak jednolitej definicji tego, czym miał on być. Jest on czasami określany jako walka z opresją lub wyzwolenie spod władzy niewiernych i pozbawiony takich elementów jak np. szerzenie islamu. Z drugiej strony zdarza się utożsamianie go również z dżihadem (który zresztą sam ma przypisywane różne znaczenia i to nie tylko militarne), co zresztą czynili również miurydzi. Nie spierając się jednak o definicję, można stwierdzić, że jednym z celów miurydyzmu było dążenie do wyzwolenia się spod władzy rosyjskiej. Potępiana była bierność górali kaukaskich w stosunku do rosyjskiego porządku. 

Miurydyzm promował egalitaryzm na dwóch płaszczyznach – ustrojowo-administracyjnej i religijnej. Późniejsze prawa wprowadzone przez powstańców uderzały w przywileje dotychczasowej elity Kaukazu promując całkiem nowym system administracyjny, a także dość zaskakujący po części egalitarny (choć na pewno nie w pełni) system wyboru głowy państwa (o czym szerzej będzie później). Taka forma organizacji mocno różniła się od tradycyjnych rozwiązań dżaamatów. Płaszczyzna religijna miurydzkiego egalitaryzmu objawiała się m.in. w ignorowaniu podziału na szyitów i sunnitów.

W 1828 jeden z miurydów Mohamed Ghazi wezwał ludność Dagestanu, Czeczeni, a także innych ludów górali kaukaskich chcących zerwać z rosyjskim prawem do zjednoczenia. Rok później Ghazi wypowiedział wojnę Rosji i został ogłoszony przywódcą powstańców oraz imamem. Przez kilka lat odnosił zwycięstwa w walce z Rosjanami, zadając im dotkliwe straty. Jego historia kończy się w podczas obrony Gimri w 1832 roku, w trakcie której poległ. Jego następca, Gamzat bek, prowadził działania przeciwko sprzyjającym Rosji Awarom, a jego sukcesy zostały przerwane przez śmierć z rąk zwolenników lokalnych możnych w 1834 roku. Trzecim imamem został najsłynniejszy z tej trójki – Osman Szamil.

2. Osman Szamil

Szamil urodził się w 1797 roku w Gimri, na terytorium Dagestanu. Stał się najważniejszą postacią powstania górali kaukaskich. To za jego rządów doszło do próby budowy scentralizowanego państwa nazywanego Imamatem Kaukaskim. Stawiał opór Rosjanom aż przez ćwierć wieku – ostateczną porażkę poniósł dopiero w 1859 roku. Zebrał kilkudziesięciotysięczną armię, dzięki której podporządkował sobie całą Czeczenię i górny Dagestan. Jego postać wniosła nowy duch w walkę muzułmanów z Rosjanami .

Początkowo nie odnosił on jednak spektakularnych sukcesów. Już w 1834 roku, kiedy to został imamem, poniósł porażkę w bitwie pod Moczochą. Otarł się również o śmierć w czasie bitwy o Achulgo – odniósł wówczas ciężkie rany i musiał ratować się ucieczką. Ciekawostką jest to, że mimo ran uciekał niosąc swojego młodszego syna na plecach. Starszy syn dostał się wtedy do rosyjskiej niewoli. Po tych wydarzeniach Szamil zaczął odnosić swoje największe triumfy. Nieporozumienia w dowództwie rosyjskim, zły stan wyekwipowania żołnierzy rosyjskich, a także zapał górali kaukaskich umożliwiły armii Szamila prowadzenie skutecznych działań. W latach 1839-1841 Rosjanie stracili aż 8000 żołnierzy. W ciągu kolejnych lat Szamil umacniał swoją pozycję, pokonując w 1845 roku wyprawę hrabiego Nikołaja Woroncowa, specjalnie wysłaną przeciwko wojskom imama.

Upadek Szamila jest bezpośrednio związany z końcem wojny krymskiej. Wraz z zakończeniem konfliktu nadzieje na sukces wśród buntowniczych górali zaczęły maleć. Szansa na wsparcie sprawy Szamila przez ówczesne potęgi znacząco spadła. Ostateczny koniec wojennej epopei imama Szamila nastąpił w 1859 roku. Wtedy to długoletni przywódca powstańców skapitulował przed silniejszą armią rosyjską w Gunib w Dagestanie.

Ostatni imam zasłynął jako dowódca militarny i polityczny oraz mężczyzna cieszący się sporą siłą fizyczną. Nie można także powiedzieć, że miał braki w wykształceniu. Wręcz przeciwnie – Szamil studiował przed wojną logikę, religię i język arabski. Zresztą, nie był jedynym z liderów góralskich powstańców, o którym można to powiedzieć. Nabytą wiedzę potrafił wykorzystać. Dowód na to można znaleźć we wspomnieniach Michała Czajkowskiego – głównego emisariusza Hotelu Lambert w Turcji. Wspomina on o liście od przywódcy buntowniczych górali napisanym po turecku, alfabetem arabskim. Mówi, że był to język, który zrozumiałby tylko zaawansowany użytkownik języka tureckiego.

Mimo porażki w 1859 roku Szamil został potraktowany przez Rosjan z godnością. Zapewnili mu odpowiedni komfort życia, a generałowie rosyjscy z którymi się spotykał okazywali mu szacunek. Nawet jego zesłanie do Kaługi zostało zorganizowane z honorami. Pod koniec życia w 1869 roku odbył pielgrzymkę do Mekki i Medyny. Zmarł dwa lata później w  Medynie, gdzie został pochowany.

Po rządach Szamila Czeczenia została poddana dalszej rusyfikacji połączonej z akcją osiedleńczą. Rosjanie wspierali również emigrację ludów kaukaskich, w tym Czeczenów, do Turcji. Ostatnia próba walki Czeczenów z carskim panowaniem miała miejsce w 1877 roku, kiedy to trwał konflikt imperium Romanowów z Portą Osmańską, lecz wskutek porażki państwa Osmanów również wtedy cała inicjatywa zakończyła się klęską. Czeczenia stała się wtedy integralną częścią carskiej Rosji.

3. Imamat Kaukaski – czy niezrealizowana w pełni koncepcja spełniała założenia miurydyzmu?

Powstanie górali kaukaskich zaowocowało próbą stworzenie państwa. Do historii przeszło ono pod nazwą Imamatu Kaukaskiego. Zaczęto tworzyć system prawny, który jednak z oczywistych powodów nie wszedł całkowicie w życie. Opierał się on na tzw. nizamach. Same nizamy są ogólnoislamskim pojęciem. Określają one akty wydane przez monarchę. Legislacyjne uprawnienia władców muzułmańskich towarzyszą im od pierwszego kalifa Abu Bakra i nie zanikły po dziś dzień.

Najważniejszym prawem w państwie Szamila był szariat. To jemu podlegały wszystkie inne regulacje. Kolejnymi w hierarchii były nizamy, które miały regulować kwestie o których szariat nie mówił. Najważniejszy wśród nich był Główny Nizam, będący swojego rodzaju aktem konstytucyjnym, choć trzeba podkreślić, że pierwsze miejsce zajmowało prawo islamu, więc określenie „konstytucja”, rozumiane jako najwyższy akt prawny, nie jest w pełni prawidłowe. Niżej w hierarchii aktów prawnych są rozporządzenia naibów o zasięgu terytorialnym. Ciekawym sposobem jest legitymacja istnienia samego państwa – otóż, według dokumentu, istniało ono dzięki woli samego Allaha. Było również „jego własnością” i wola muzułmanów co do jego istnienia nie miała żadnego znaczenia.

Głową państwa był imam, pełniący rolę zwierzchnika zarówno politycznego jak i religijnego (tj. najwyższego muftiego) muzułmańskiego Kaukazu. Miał on posiadać najwyższą władzę, ograniczaną tylko w szczególnych i nadzwyczajnych wypadkach, takich jak np. choroba. Mimo że bez wątpienia miał ogromną władzę, nie była ona legitymowana przez Boga. Ograniczoną tylko przez szariat władzę miało zdobywać się w drodze wyborów. Władca miał być wybierany przez mieszkańców imamatu spośród elity społeczeństwa na podstawie zasług i kryteriów moralnych.

Dywan, czyli inaczej muzułmański dwór, jest szczególną instytucją w państwach muzułmańskich. Już w średniowieczu za panowania dynastii Abbasydów stał się organem na kształt rady państwowej. Szczególną rolę odgrywał w Imperium Osmańskim, nie zabrakło go również w państwie Szamila. Jego główną osią działania było funkcja doradcza, objawiająca się w szczególności w ocenie decyzji pod kątem zgodności z prawem szariatu, które obok woli imama było ograniczeniem działania dywanu.

Szamil wprowadził nowy system administracyjny. Był zupełnie odmienny od tradycyjnego, jaki panował na Kaukazie. Imam wprowadził naibstwa na czele których stał naib. Urzędnicy ci podlegali jedynie głowie państwa i cieszyli się dużą autonomią w zarządzaniu podległym im regionem. Poza nimi istniały jeszcze dwa mniejsze szczeble podziału administracyjnego. Naibstwa dzieliły się na muzany, a te z kolei na odpowiadające gminom auły.

Sądy w państwie Szamila opierały się w swojej działalności na prawie szariatu. Kadich (sędziów) wybierał sam imam. Cieszyli się oni względnie dużą samodzielnością, nie będąc w ogóle zależnymi od władz lokalnych, co ma szczególne znaczenie przy kompetencjach naibów, którzy nie mogli przez to wpływać na władzę sądowniczą swoimi rozporządzeniami.

Sam islam pełnił w państwie rolę mocno integrującą. Wspomniałem już o tym, że na szczycie porządku prawnego stoi prawo szariatu, a także o podstawach ideologicznych miurydów. Szamil nawiązywał do utworzenia jednego muzułmańskiego kalifatu, a jego panowanie na Kaukazie miało być tymczasowe – celem imamatu było zjednoczenie muzułmańskich mieszkańców gór Kaukazu. Ciekawym zabiegiem wykorzystywanym przez Szamila było ogłoszenie języka arabskiego jako państwowego przy jednoczesnym zachowaniu rożnych języków kaukaskich dla celów administracyjnych. Dzięki temu udało mu się zapobiec konfliktom, jakie mogłyby wybuchnąć gdyby zaczął faworyzować jeden z ludów Kaukazu, ogłaszając jego język jako państwowy.

Do miana kalifa podnoszona była Porta Ottomańska. Sam wybór nie wydaje się dziwny biorąc pod uwagę rolę państwa Osmanów w tym regionie. W państwie tym były upatrywane nadzieje na zrzucenie rosyjskiego jarzma zarówno przed, jak i po erze Szamila. Jak już wspominano, Czeczeńcy liczyli na pomoc Osmanów jeszcze w 1877 roku. Mieszkańcy Kaukazu po raz ostatni upatrywali nadzieję w państwie Osmanów po upadku caratu. Wtedy liczyli na wsparcie przeciw wojskom bolszewickim próbującym zdobyć panowanie nad próbującym się usamodzielnić Kaukazem. 

W Turcji działalność prowadziła polska organizacja emigracyjna – Hotel Lambert. Obok innej aktywności jej działacze próbowali nawiązywać kontakt z góralskimi powstańcami Szamila. Wartym wspomnienia jest to, że działania Hotelu Lambert w tym aspekcie był inicjowanie przez jego przywódcę – księcia Adama Jerzego Czartoryskiego. Akcje podejmowane przez polskich emigrantów nie tyczyły się tylko powstańców Szamila. Nawiązywali oni również stosunki z Czerkiesami. Działania te, mniej lub bardziej udane, nie przyniosły żadnego oczekiwanego skutku. 

Mimo silnej roli islamu i szariatu przy kształtowaniu systemu prawno-politycznego imamatu, nie udało się całkowicie wyzbyć elementów związanych z tradycją muzułmanów kaukaskich. Przykładem jest przeniknięcie zwyczaju tzw. kunactwa do systemu prawnego Imamatu Kaukaskiego. Polegał on na tym, że mężczyźni z różnych plemion zawierali przyjaźń, która czyniła ich swego rodzaju braćmi. Według prawa imamatu istniała odpowiedzialność kunaka za kradzież, dokonaną przez drugiego. Karą za to była grzywna. Widać tutaj odstępstwo od nauki prawa islamskiego – tam kradzież jest zaliczana do hudud (w liczbie pojedynczej hadd), czyli najcięższych przestępstw w islamie. Uznawane są one za bezpośrednio godzące w islam i społeczność muzułmańską. Sankcja jest sztywno określona. Sędzia powinien tylko orzec o winie bez wpływu na wymierzaną karę. Sama osoba za kradzież jako hadd jest karana bardzo surowo, choć nie każda kradzież będzie zaliczać się do hudud, gdyż musi spełniać odpowiednie warunki. Jest to zupełnie inna kara niż ustalona przez prawo Szamila grzywna. Polega na ucięciu jednej z kończyn. Za pierwszą kradzież ucina się prawą dłoń. Adaty mocno złagodziły więc karę za kradzież. Nie jest to jedyny wpływ jaki prawo imamatu wywierało na prawo islamu. 

Pojawia się jednak pytanie o to, jak bardzo państwo Szamila odzwierciedlało postulaty miurydyzmu. Walkę o niezależność od nie-muzułmanów, a więc Rosjan, toczono przez ćwierćwiecze. W tym czasie ukształtowały się podwaliny pod muzułmańskie państwo, jednakże z powodu klęski imama Szamila, działania integracyjne nie przyniosły trwałych skutków. Cel, jakim była budowa społeczeństwa opartego na szariacie, jest trudny do oceny. Z jednej strony faktycznie podjęto działania, które miały to umożliwić, jednak z drugiej nie możemy stwierdzić jak państwo funkcjonowałoby w warunkach pokoju i jak jego doktryna oddziaływałaby na mentalność mieszkańców Kaukazu. Pozbycie się wszystkich rodzimych naleciałości byłoby niemożliwe, gdyż niektóre z nich były wpisane już w prawo imamatu. Nie wiadomo też jak na dłuższą metę ułożyłyby się stosunki administracji imamatu z możnymi Kaukazu, w których przecież nowe rozwiązania uderzały. Zresztą, rozwój administracji powodował nowe problemy. Już za czasów Szamila dochodziło do odrodzenia dawnych stosunków określanych przez Stanisława Ciesielskiego jako feudalne, a w latach czterdziestych XIX wieku zdarzały się przypadki przekupywania naibów przez władze carskie. Nie da się przewidzieć jak długofalowe zmiany wpłynęłyby na mieszkańców. Niektóre elementy nie zwiastowały raczej powstania państwa zdolnego do realizacji celów miurydyzmu. Sytuacja mogła by się znacznie pogorszyć, gdyby zniknął autorytet w postaci Szamila. Bez jego charyzmy samo państwo mogłoby długo nie istnieć, nawet gdyby miurydom udało się odnieść sukces w walce z Rosjanami – nie mówiąc już o wypełnianiu drogi kaukaskiej Nakszbandijji…

4. Jak Rosjanie widzieli miurydów? Przykład generała Wasilija Aleksandrowicza Potto.

Wasilij Potto pochodził ze szlacheckiej rodziny mieszkającej w guberni tulskiej. Poza karierą wojskową, zwieńczoną tytułem generalskim, działał również jako pisarz. Już podczas nauki w korpusie kadetów zaczął pisać swoje pierwsze książki. Opisywał on wydarzenia z wojennej historii Imperium Rosyjskiego. 

Uczestniczył w różnych konfliktach zbrojnych swoich czasów – brał udział w wojnie krymskiej, walczył z powstańcami styczniowymi. W 1887 roku zaczął pełnić funkcję w sztabie Kaukaskiego Okręgu Wojskowego. Od tego momentu swoją działalność zaczął skupiać właśnie na Kaukazie, choć to nie pierwsza jego styczność pod z tym regionem. To tam zaczął tworzyć swoje monumentalne pięciotomowe dzieło pt. „Wojna kaukaska. W oddzielnych szkicach, epizodach, legendach i biografiach”. Jeden z rozdziałów traktuje o powstaniu miurydyzmu. Jego tytuł to „Powstanie kaukaskiego miurydyzmu i Kazi mułła”. Jest to, co nie jest niczym nadzwyczajnym, stronnicza relacja, przedstawiając zwolenników miurydyzmu w mocno negatywnym świetle.

Już na samym początku generał określa, że miurydyzm doprowadził do krwawej i barbarzyńskiej wojny. Mieszkańcy Kaukazu mieli według niego strasznie i osobliwie zinterpretować założenia miurydyzmu. Miurszydzi, według Potto, przez swoją działalność mieli traktować swych zwolenników jak narzędzia do realizacji politycznych koncepcji. Pada nawet określenie, dotyczące ludzi słuchających miurszydów, jako „masy”. Według rosyjskiego wojskowego miurszydzi ze swoimi miurydami byli przyczyną krwawych rewolucji w świecie muzułmańskim, które zawsze miały według niego samoistnie ucichać. Wskazuje tutaj między innymi bunt szejka Mansura w drugiej połowie osiemnastego wieku. Wydaje się to zabiegiem nie do końca rzetelnym i mającym ukazać miurszydów w jeszcze gorszym świetle, gdyż samo to osiemnastowieczne powstanie, mimo że krótsze od tego z lat 1829-1859, również było dla Rosjan ciężkie. Szejk Mansur potrafił dowodzić tysiącami, a przy tym zadawać Rosjanom ciężkie straty. Zmuszał ich nawet do zmiany imperialnych planów w stosunku do innych regionów. Mansurowi i jego powstańcom udało się nawet współuczestniczyć w wojnie rosyjsko-tureckiej z lat 1787-1792.

Potto wskazuje, że aby doszło do wydarzeń związanych z Imamatem Kaukaskim, potrzeba było religii. Bez niej mieszkańcy Kaukazu nie ruszyliby przeciwko Rosjanom. Faktycznie, idee miurydyzmu uzasadniły walkę z Rosją religijnie, a sama nienawiść do Rosjan nie była główną osią działalności miurszydów i miurydów. Głównym ich celem, mimo wszystko, było zjednoczenie z Allahem, co było możliwe poprzez życie zgodnie z szariatem, które, jak zakładano, nie było możliwe w państwie nie-muzułmanów. Generał sprowadza to jednak do uzasadnianych religijnie politycznych antyrosyjskich pobudek. 

Niektóre określenia dotyczące mieszkańców dają ciekawy obraz tamtego regionu. Wcześniej wspomniane określenie ich jako „masy” ma mocno pejoratywne znaczenie zwłaszcza w kontekście ich politycznego wykorzystania. Są oni przedstawieni jako zacofani i z natury agresywni. Potto ukazuje dwa ciekawe obrazy, choć mocno sugestywne. Mówi o siedmioletnich dzieciach nie wychodzących z domu bez kindżału, a także o rolnikach pracujących z karabinem za plecami. Tak skrajne i barwne przedstawienie mocno działa na wyobraźnię. Zwłaszcza na wyobrażenie antyrosyjskich nastrojów wśród mieszkańców Kaukazu. Wydają się oni być niczym skład prochu, czekający tylko na iskrę, która wyzwoli niszczycielski wybuch…

Miurszydzi i miurydzi są przedstawieni jako fanatycy religijni. Jest to wielokrotnie zarysowywane. Poza wcześniej wspomnianymi elementami warto wspomnieć o silnie nacechowanym emocjonalnie słownictwie jak na przykład „walka z niewiernymi”, „chaos”, czy „sekta”. Potrafi to wpłynąć na wyobraźnię czytelnika i pokazać ten konflikt z nierzetelnej perspektywy carskiego wojskowego.

Generałowi udaje się przedstawić miurydyzm w negatywnym świetle. Wydaje się, że ten rozdział jego książki można traktować jako usprawiedliwienie rosyjskiego panowania na Północnym Kaukazie. Ideologia powstańców została zarysowana w sposób ukazujący ich jako barbarzyńców i fanatyków. Nie jest to żadnym zaskoczeniem. Podboje dziewiętnastowiecznych imperiów były usprawiedliwiane niesieniem cywilizacji (rozumianej jako dorobek świata europejskiego) tam, gdzie jej nie ma. Trudno nie uznać tego za laurkę dla imperializmu, w tym wypadku rosyjskiego. Można odnieść wrażenie, że generał chce przekazać, iż miurydyzm jest na tyle barbarzyński, że ludzkość powinna się cieszyć, że bunt Szamila został stłumiony, a ludność Kaukazu może cieszyć się „cywilizacją”…

Jan Pędowski

Członek Koła Naukowego Kultury i Prawa Wschodniej Słowiańszczyzny UJ

Bibliografia:

1. Adamczewski Stanisław, „On the correspondence of the Adam Czartoryski party with imam Shamil and his naibs”; Instytut Studiów Politycznych PAN 2018
2. Chwalba Andrzej, „Historia powszechna. XIX wiek”; Warszawa 2008
3. Ciesielski Stanisław, „Rosja i Czeczenia – krótka historia dramatu”; Ethos 1995 nr 2-3
4. Jędrysiak Marcin, „O podstawach ideologii XIX-wiecznego miurydyzmy”; Wrocławiańskie Studia Erazmiańskie t. XIII; Wrocław 2019
5. Kubiak Przemysław, „Najcięższe przestępstwa szariatu (‘huwdu’) w świetle uwag zawartych w klasycznym podręczniku ‘Umdat al-Salik’ al-Misriego”; Uniwersytet Łódzki, Zeszyty Prawnicze 19.3/2019
6. Małachowski Grzegorz, „System Konstytucyjny Arabii Saudyjskiej”; Wydawnictwo Sejmowe; Warszawa 2011
7. Pietrasik Kamil, „Czeczeńscy przywódcy religijni od XVIII do XIX w.”; Studia Orientalne 2018, nr 2 (14)
8. Potto Wasilij, „ Кавказская война въ отдѣльныхъ очеркахъ, эпизодахъ, легендахъ и бiографияхъ”; Tbilisi 1889
9. Sadowski Mirosław; „Islam. Religia i prawo”; Warszawa 2017
10. Sudawcow Nikołaj (red.); „Ставропольский хронограф на 2006 год”; СКУНБ им. М. Ю. Лермонтова; Stawropol 2006
11. Widerszal Ludwik, „Sprawy kaukaskie w polityce europejskiej 1831-1864”; Wydawnictwo Neriton 2011

Obraz wyróżniający: Flaga Imamatu Kaukaskiego. Autorstwa Pbroks13 (talk) (redraw) – http://www.worldstatesmen.org/Russia_war.html, Domena publiczna, https://commons.wikimedia.org/w/index.php?curid=4563876