Około 3000 r. p.n.e. doszło do kolejnej zmiany klimatycznej. Przyczyniła się ona do erozji gleby na niektórych terenach Euroazji i spowodowała m.in. pustynnienie rejonu dzisiejszej Sahary[1], obejmującego prawie całą północną część Afryki, z wyjątkiem pasa wybrzeży śródziemnomorskich. Ludy pasterskie przeniosły się wówczas na południe do Sahelu i na Wyżynę Abisyńską, rolnicy skupili się w pobliżu Nilu[2]. To właśnie w dolinie Dolnego Nilu powstało pierwsze znane nam starożytne państwo w Afryce – królestwo Egiptu, którego początki datowane są około 3000 rok p.n.e. Natomiast na obszarach wzdłuż Środkowego Nilu, o historycznej nazwie Nubii, pierwsze struktury państwowe rozwinęły się około 2500 roku p.n.e. W zachodniej Afryce od 2000 r. p.n.e. dominowały plemiona grupy Bantu. W I tysiącleciu p.n.e. rozprzestrzeniły się one wzdłuż rzeki Kongo na terytoria Afryki południowej i wschodniej, wypierając Pigmejów w głąb tropikalnych dżungli i Buszmenów na pustynie. W tych regionach, również w zachodniej części kontynentu i w strefie Sahary, w epoce starożytnej, do IV w. n.e., nie powstały żadne większe miasta, ani ponadplemienne struktury państwowe. Pojawiły się one dopiero w IV-VI w., przy czym pierwszym państwem na południe od Sahary była Ghana, powstała na początku IV wieku.
Ślady kultur rolniczych na obszarze Egiptu[3] sięgają VI tysiąclecia lat p.n.e., wcześniej tereny te zamieszkiwały ludy zbieracko-łowieckie, z czasem (również od ok. VI tysiąclecia p.n.e.) również pastersko-hodowlane. Miało to niewątpliwie wpływ na gęstość zaludnienia dorzecza Nilu i całej Afryki północno-wschodniej[4]. Liczba ludności na tych terenach wzrastała wówczas bardzo powoli, dopiero w czasach późnego Nowego Państwa, doszła do trzech milionów. Nie możemy jednak wykluczyć, że wielkość populacji na tym obszarze ulegała wahaniom[5]. W Górnym Egipcie przeważały w tym czasie plemiona pasterskie i hodowlane, natomiast w Dolnym Egipcie rolnicze.
Od wspomnianych wyżej kultur nomadów znacznie różniły się kultury Nagada[6] (Nagada i – od 4000 r. p.n.e. do 3500 r. p.n.e., Nagada II – od 3500 r. p.n.e. do 3200 r. p.n.e. i Nagada III od 3200 r. p.n.e. do 2700 r. p.n.e.), były to już kultury okresu przeddynastycznego. Powstały na bazie rozwijającej się w Dolnym Egipcie kultury Maadi, która rozprzestrzeniła się głównie w Egipcie Górnym. Była ona odmianą kultury badaryjskiej. Podstawową formą zdobywania żywności w kulturze Nagada była uprawa roślin i chów zwierząt. Były one uzupełniane, już w mniejszym stopniu niż w okresie poprzednim przez rybołówstwo, zbieractwo i łowiectwo. Uprawiano pszenicę i jęczmień, a z roślin strączkowych zapewne Lathyrus dativus obecnie stosowany jako pasza. Uprawiano także len, ale odmiany innej niż dzisiejsze. Kłosy ścinano sierpem uzbrojonym w krzemienne zębate wkładki. W pierwszym okresie kultury Nagada, zwanym również kulturą amrańską[7], ceramikę zdobiono wzorami geometrycznymi, oraz sylwetkami zwierząt malowanymi lub rytymi w glinie, wytwarzano charakterystyczne figurki tancerek oraz łupkowe palety kosmetyczne przeznaczone do rozcierania barwników.
W okresie rozwoju kultury Nagada II powstawały na terenie Egiptu pierwsze miasta. W tym czasie, zwanym kulturą gerzeńską, wprowadzono glinę marglową jako materiał ceramiczny. Na przełomie faz II i III część osiedli kultury Nagada osiągnęło status niewielkich miast-królestw tworzących dwie strefy wpływów: Egipt Dolny z centrum w Buto, Horusem jako głównym bóstwem i czerwoną koroną jako godłem, oraz Egipt Górny ze stolicą w Hierakonpolis, głównym bogiem Sethem i godłem białej korony.
Dekorowana waza: przemarsz gazel, okres Nagada II, Paryż – Luwr, nr kat. E 28023 [Autorstwa Aoineko – Praca własna, CC BY-SA 1.0, https://commons.wikimedia.org/w/index.php?curid=47211]
Kult zmarłych w kulturze Nagda II za czasów istnienia, której podjęto pierwsze znane nam próby mumifikacji zwłok, nawiązywał do podobnego z czasów kultury Badari. Zmarłych grzebano w płytkich zagłębieniach. Zwłoki zmarłego układano w pozycji skurczonej (embrionalnej), niemal zawsze leżącego na lewym boku, z głową ułożoną w ten sposób, by mógł patrzeć na zachodzące słońce. Do grobowców wkładano ofiary w postaci wyposażenia (biżuteria, naszyjniki, wyroby garncarskie) oraz owoce. Dół, do którego wkładano zwłoki zabezpieczano kamieniami. W Hierakonopolis w XIX wieku odkryto ceglaną konstrukcję, datowaną na ok. 3300 r. p.n.e. Jedna ze ścian była pokryta żółtym tłem, a same sceny wykonane kolorami czarnym, czerwonobrązowym i biały. Przedstawienia te są trudne do zinterpretowania: pośrodku znajduje się sześć statków z nadbudówkami, nie jest natomiast przedstawiona woda. Między statkami zostały przedstawione sceny walki i łowów. W dole-pułapce widać sześć schwytanych antylop, przy czym dół pokazany jest z góry, zwierzęta zaś z boku. Zwraca uwagę stojący mężczyzna, który zamierza się maczugą na trzech związanych przeciwników. Przedstawiony mężczyzna zajmuje prawdopodobnie wysoką pozycję społeczną, ponieważ inni przynoszą mu insygnia władzy. Widzimy też mężczyznę pokonującego dwa lwy. Walcząca postać osłania się tarczą. Inny mężczyzna triumfuje nad przeciwnikiem, ukazanym z głową skierowaną ku dołowi[8]. Przedstawione sceny mówią nam bardzo wiele. Ukazują, że przedstawiony przywódca był najprawdopodobniej przedstawicielem kultury łowieckiej. Scena mordu pokonanych jeńców (mężczyzn) może ukazywać skalę okrucieństwa po podboju ludów innej kultury, o stosunkowo wysokim poziomie cywilizacyjnym świadczą przedstawienia statków.
Kulturę Nagada III można traktować, jako właściwy okres przeddynastyczny, chociaż obejmuje ona również czasy pierwszych dynastii. Było to już społeczeństwo zhierarchizowane. Kultura ta obejmowała całą dolinę Nilu i Deltę. Utrzymywała kontakty z innymi krajami. Jednym z najważniejszych osiągnięć tej kultury jest wprowadzenie pisma. Pierwsze hieroglify odkryte w Abydos są datowane na 3200 r. p.n.e. Nie były one jeszcze pismem we współczesnym znaczeniu, są podobne do prehistorycznego pisma odkrytego w bałkańskich kulturach Vinca i Dispilio. Nagadyjskie hieroglify powstały równocześnie i prawdopodobnie niezależnie od hieroglifów sumeryjskich.
W historiografii pojawiają się niekiedy hipotezy jakoby do powstania państwowości na terenie Egiptu przyczyniła się konieczność organizacji prac irygacyjnych. Teza ta nie znajduje potwierdzenia w źródłach. Żywność produkowano wówczas tylko dla celów utrzymania lokalnej ludności i panujących. Badane przez historyków źródła wskazują, na zaledwie podstawowy zakres zarządzania ziemią. Państwo interesowało się corocznymi plonami, gdyż pobierało rentę dzierżawną i podatki, źródła nie mówią jednak nic o nawadnianiu, z czego można wnosić, że było ono sprawą lokalną, poza kontrolą rządu. Przez bardzo długi okres, aż do czasów nowożytnych, jedynym urządzeniem do przenoszenia wody na wyższe poziomy był szaduf (osadzona na trzpieniu pozioma żerdź z przeciwwagą na jednym końcu i wiadrem lub jego odpowiednikiem zawieszonym z drugiej strony). Pojawia się on w scenach z grobów począwszy od XVIII dynastii (ok. 1350 r. p.n.e.)[9], ale też tylko wtedy, gdy wyobraża mężczyzn podlewających ogrody[10]. Wszystko wskazuje, że i na tym obszarze do powstania państwowości doszło w wyniku siłowego narzucenia władzy jednym grupom społecznym przez drugie. Wiele przesłanek wskazuje, że grupami narzucającymi władzę były społeczności pasterskie.
Okres wczesnodynastyczny
Nazwą tą określamy okres historyczny Egiptu, który rozpoczął się wraz z założeniem pierwszej dynastii[11] z Thinis (miasta leżącego nieopodal Abydos[12]) i zjednoczenia przez Menesa[13] (Narmera) Górnego (południowego) i Dolnego (północnego) Egiptu. Do okresu tego zalicza się władców i dynastii[14] starożytnego Egiptu, zwanej tynicką oraz II dynastii. Stolicą państwa w tym czasie było Thinis. Wyżej użyłem określenia „zjednoczenia”, a przecież to oczywisty eufemizm. Około[15] 3100 roku p.n.e., przypuszczalnie władca z południa[16] podbił sąsiednie królestwo tworząc jednolitą monarchię[17], o takiej drodze „jednoczenia” mówią egipskie mity.
Wszystkie Piramidy w Gizie w jednym ujęciu. [Autorstwa Ricardo Liberato – All Gizah Pyramids, CC BY-SA 2.0, https://commons.wikimedia.org/w/index.php?curid=2258048]
Zdaniem części współczesnych historyków nowa metoda datowania pozwoliła (wbrew wcześniejszym hipotezom) ustalić, że państwo faraonów powstało w ledwie kilka stuleci, 5000 lat temu. Już w tym okresie państwo to miało w miarę dokładnie określone granice, centralną administrację, sprawne zarządzanie i intensywne rolnictwo. W granicach państwa żyły jednak jeszcze społeczeństwa nie w pełni zintegrowane (głównie pastersko-koczownicze), również ujednolicenie religii było procesem długotrwałym. Zdaniem naukowców z Uniwersytetu w Oksfordzie pracujących pod kierunkiem Mike’e Dee proces ten trwał zaledwie 600 lat [!?] Uważają oni też, że zjednoczenie tych społeczności skupionych w niewielkich grupach, w pojedynczych osadach pod władzą jednego króla było unikalnym zjawiskiem. Uważają też oni, że Egipt od początku był też państwem terytorialnym – o precyzyjnie wytyczonych i strzeżonych granicach[18].
Należy zgodzić się z uczonymi brytyjskimi, że 600 lat w porównaniu z trwającym tysiąclecia procesem przechodzenia od miast, miast-państw do pierwszych państw o charakterze imperialnym w Mezopotamii to okres stosunkowo krótki. Nie oznacza to jednak, że państwowość w Egipcie powstała nagle, i że nie przechodziła przez podobne etapy przemian, co w innych kręgach kulturowych. W tym czasie wzrost demograficzny i zmiany struktur społecznych były zapewne większe niż przypuszczano, ale proces ewolucji struktur państwowych był podobny jak na innych obszarach. Nie zgadzam się jednak z tezą zespołu dr. Michaela Dee z Uniwersytetu Oksfordzkiego, że powstanie Egiptu było prawdziwym ewenementem w realiach ówczesnego świata. Trudno oczywiście również mówić o: państwie terytorialnym – o precyzyjnie wytyczonych i strzeżonych granicach. W okresie predynastycznym tempo zmian rosło i rosło. a już to, co działo się na przestrzeni ostatnich 200 lat tego okresu, zapiera dech w piersiach – mówi Gunter Dreyer, do niedawna dyrektor Niemieckiego Archeologicznego Instytutu w Kairze. To wtedy Egipt przeżył prawdziwą transformację – od małej hodującej bydło społeczności, która podejmowała sezonowe wędrówki do wielkiego państwa. (…) Głębokie zmiany, jakie zaszły w społeczeństwie pierwszych Egipcjan były dość gwałtowne – rządy króla Aha (3125-3100 r. p.n.e.) oraz założenie stolicy Egiptu w Memfis były poprzedzone zjednoczeniem lokalnych społeczności, a kolejni władcy – królowie i królowe – utrzymali władzę doprowadzając do błyskawicznego rozwoju sztuki, rzemiosła, medycyny i nauki[19]. Moim zdaniem państwa terytorialne mogły powstać znacznie później (około 1000 lat) wraz ze zmianami środków komunikacyjnych (ujarzmieniem konia). Również, co najmniej dyskusyjna jest teza o „błyskawicznym” rozwoju. Sześćset lat, to okres w rzeczywistości dość długi. Ponadto, ośrodki państwowe nie powstawały na terenach niezagospodarowanych. Władcy tworzyli struktury swych państw na bazie społeczeństw posiadających już dość rozwiniętą gospodarkę i kulturę. Dowodzą tego choćby ostatnie badania archeologiczne prowadzone w Tell el-Farcha, w północno-wschodniej Delcie Nilu, gdzie odkryto osadę z centrum administracyjno-kultowym (duży okrągły w planie obiekt) i cmentarzysko datowane na okres bezpośrednio poprzedzający oraz początki formowania się starożytnego państwa egipskiego (3600 – 2700 p.n.e.). Osada ta była ważnym ośrodkiem administracyjno-handlowy na szlaku wiodącym z Lewantu do Górnego Egiptu[20]. Uważam też, że nie można mówić o jakiejś transformacji – od małej hodującej bydło społeczności, która podejmowała sezonowe wędrówki do wielkiego państwa. Jak już wielokrotnie pisałem należy raczej mówić o narzucaniu władztwa jednym społeczeństwom przez drugie. W procesie tym ważną rolę odgrywała gospodarka rolna, ale też i rozwój hodowli, które dawały możliwość wytworzenia nadwyżek żywności, umożliwiających długotrwałe utrzymanie elit panujących
Do powstania państwowości i na tym obszarze doszło w wyniku najazdów i połączenia się dwóch społeczności. Najazdów na rolnicze osady dokonały przypuszczalnie społeczeństwa koczownicze lub półkoczownicze. Czasami mogło dojść do mniej siłowego narzucenia władztwa, gdy mieszkańcy poszczególnych osad słysząc o losie swych sąsiadów dobrowolnie poddali się władzy przyszłego monarchy. Słowo połączenie wymaga wyjaśnienia. Najazd doprowadził do powstania relacji panujący-poddani. Relacja ta aż do czasów nowożytnych w wielu miejscach nie została jeszcze zatarta.
Do utrzymania władztwa przyczyniały się również elity wojskowe, najczęściej obce wobec ludności poddanej. Potwierdzenie tej, stawianej przeze mnie wcześniej hipotezy znalazłem w „Historii Afryki”. Jej autorzy piszą: Wczesne przedstawienia faraonów ukazują ich z takim symbolem jak kij pasterski. Niektórzy egiptolodzy uważają, że późniejszy wizerunek bogów-królów ma swe korzenie w instytucji czarowników i zaklinaczy deszczu, istniejący niegdyś w trudniącej się pasterstwem ludności koczowniczej i półkoczowniczej. Wszystko to nasuwa hipotezę, że pierwotne zjednoczenie doliny Nilu nastąpiło na drodze podboju przez pasterskich nomadów z niezamienionej jeszcze w jałową pustynię Sahary. Teoria, zgodnie, z którą pod religijnym przywództwem zawiązała się koczownicza konfederacja (przykłady mamy także z późniejszej historii) i podbiła osiadłe społeczności doliny Nilu (taki podbój stanowi również powtarzający się dziejach motyw), dobrze tłumaczy system państwowy, jaki rozwinął się za pierwszych faraonów. Władza polityczna stanowiła właściwie przedłużenie dworu ubóstwianego monarchy i była narzucana lokalnym społecznościom rolniczym, z których każda posiadała własnych bogów i własne wierzenia[21]. Dyskusji wymaga tylko określenie pierwotne zjednoczenie i kwestia utworzenia konfederacji. Biorąc pod uwagę możliwości komunikacyjne przypuszczalnie w pierwszym okresie dochodziło do najazdów raczej niewielkich wspólnot rodowych na niewielkie osady, które dopiero po podboju przekształciły się w miasta. Nie można wykluczyć, że najazdy te wiązały się z wymordowaniem znacznej części populacji ludności rolniczej (zwłaszcza mężczyzn), co ułatwiło najeźdźcom trwałe przejęcie własności.
Rekonstrukcja grobu z okresu predynastycznego w Royal Ontario Museum [Autorstwa Keith Schengili-Roberts – Own Work (photo), CC BY-SA 3.0, https://commons.wikimedia.org/w/index.php?curid=1568241]
Ciekawe świadectwo na przemiany społeczno-polityczne tego okresu rzucają badania w Tell el-Murra[22], w powstałej tam około połowy IV tysiąclecia p.n.e. osadzie. W chwili obecnej dzięki odsłonięciu tam pochówków również z początku i dynastii oraz końca dynastii II stwierdzić możemy, że mieszkańcy Tell el-Murra chowali tutaj zmarłych przez cały okres wczesnodynastyczny, a więc przez ponad 350 lat (od ok. 3050 roku p.n.e.), które bezpośrednio poprzedzają okres przedpaństwowy (dynastyczny). Interesującą cechą ówczesnych pochówków tej społeczności było składanie zmarłych w prostokątnych ceramicznych trumnach, co nie było powszechnie spotykanym zwyczajem w tych czasach. Kolejny dowód zróżnicowania kulturowego społeczeństw tego obszaru w okresie przed dynastycznym. Archeolodzy poszukują również miejsca pochówków przybyłych wkrótce z południa przedstawicieli kultury Nagada, którzy zajęli miejsce jej pierwszych mieszkańców[23].
Teorię podboju i dość wysokiego poziomu kultury wcześniejszych społeczeństw może potwierdzać również kolejne odkrycie z Tell al-Farcha. Znaleziono tam 62 figurki kobiet, dzieci, mężczyzn, karłów, zwierząt, stworów fantastycznych i miniatur naczyń wykonane z kłów hipopotama (cenionych jak kość słoniowa), kamienia i fajansu. Miały około 5100 lat. Wśród nich była kościana figurka mężczyzny odzianego w płaszcz, jak przypuszczają archeolodzy, jedno z najstarszych przedstawień egipskiego władcy, i cztery kobry-ureusze, które dopiero wiele lat później stały się charakterystycznym elementem faraońskiej korony i symbolem władzy[24]. Trudno dziś ocenić, czy owe zajęcie miejsca było procesem długotrwałym, czy też gwałtownym; wynikiem najazdu.
Sądzę, że powyższe fakty należy połączyć z udowodnionym faktem katastrofy komety z początków III tysiąclecia p.n.e. Katastrofa ta była przyczyną znacznej zmiany klimatycznej i w tym regionie. Kataklizm ten wpłynął zapewne na spadek populacji, zwłaszcza ludności rolniczej, której gospodarka szczególnie ucierpiała. Doszło też zapewne do wysychania wielu pastwisk, co wpłynęło na migrację ludów pastersko-hodowlanych. Umożliwiło to ludom koczowniczym, lub wywodzącym się z nich federacjom zbrojnym narzucenie ich władzy ludności osad nad Nilem. Po początkowym okresie regresu, powstanie większego organizmu państwowego przyśpieszyło procesy demograficzne. Choćby przez przymusową lub dobrowolną imigrację ludności, której stopniowo rozwijające się rolnictwo zapewniało utrzymanie. Z czasem, bowiem społeczeństwa rolnicze ratując się przed głodem wprowadziły systematyczny proces irygacji. [Irygacja została wymuszona zmianą częstotliwości opadów.] Konsekwencją nawadniania było pozyskanie pod uprawę roli nowych obszarów, znaczne uniezależnienie się od okresowych zmian klimatycznych, i co z tym idzie znaczny wzrost populacji ludów rolniczych oraz produkcja nadwyżek żywności. Z drugiej strony kataklizm komety i będące jego następstwem znaczne zmiany klimatyczne (susza) wpłynęły na spadek pogłowia bydła, pogorszenie się warunków życia społeczeństw koczowniczych i ich znaczną radykalizację. Dochodziło do częstszych napaści na społeczeństwa rolnicze i ich czasowego, a później stałego uzależniania. Najazdy uzasadniały konieczność utrzymywania armii, która miała przed tymi najazdami chronić powstające państewka, później państwo. Z drugiej strony wielkie i silne armie pochłaniały ogromne środki oraz umożliwiały władcom narzucanie zwierzchnictwa uzależnionym w ramach utworzonych państw społeczeństw.
Początki państwowości w mitologii Egiptu
Mity są dla historyka źródłem, z którego bardzo trudno korzystać, nie sposób jednak je pominąć, choćby z powodu ich funkcji, jaką była legitymizacja władzy, której wraz z całą współczesną im religią zapewne służyły. Oczywiście pełniły ponadto w ówczesnych społeczeństwach wiele i innych zadań. Wyjaśniały przyczyny zjawisk przyrodniczych, dawały odpowiedzi dotyczące sensu życia i obietnicę życia pozagrobowego. Jednym z bardziej znanych mitów egipskich jest mit o śmierci i zmartwychwstaniu Ozyrysa. Okres panowania tego władcy (boga) na ziemi Egipcjanie określali mianem „złotego wieku”. To typowa dla wielu kultur idealizacja przeszłości. Ponieważ jednak początki mitów sięgają czasów przedhistorycznych, przed powstaniem pisma, trudno określić czas ich powstania, jak i opisywanych w nich dziejów. Tradycja każe nam wierzyć, że mityczne czasy panowania Ozyrysa i innych bogów egipskich miały miejsce na długo przed panowaniem pierwszych faraonów. Nie możemy wykluczyć jednak, że opisują one właśnie panowanie pierwszych władców. Hipotezę tę potwierdza fakt, że w mitach Ozyrys, ojciec Horusa, panował już nad całym Egiptem. Oddawanie mu czci w obu częściach kraju, może odwzorować zasięg jego władzy.
W czasach dynastycznych uważano, że Egipt od zarania dziejów dzielił się na dwa państwa, które miały wyraźnie wyznaczone granice. Istniały dwa skarbce królewskie, dwóch wezyrów, dwie rezydencje i dwie korony. Według tradycji w królestwie Górnego Egiptu, które geograficznie i prawdopodobnie etnicznie różniło się od swego rywala, panował w Hierakonpolis król, noszący białą koronę. Nazwę swą, która oznacza Miasto Sokoła, stolica prawdopodobnie odziedziczyła po państwie czcicieli Horusa. Królestwo białej korony znajdowało się pod opieką bogini-sępa Nechbet. Jej świątynia leżała w el-Kab, na przeciwnym brzegu rzeki pod Hierakonpolis. Emblematem królestwa była łodyga turzycy. W Delcie, w mieście Pe, panował król, który nosił czerwoną koronę. Opiekę nad jego królestwem roztaczała bogini kobra Buto, której świątynia znajdowała się w pobliskim Dep. Emblematem tego królestwa była pszczoła. Patronem Górnego Egiptu był bóg Set, lecz podczas podwójnej monarchii, Hierakonpolis i Pe, jego zwierzchnictwo zniesiono na korzyść Horusa. Horus był bogiem Dolnego Egiptu. Niełatwo jest ustalić, czy Ozyrys, ojciec Horusa, należał początkowo do Górnego, czy też Dolnego Egiptu? Prawdopodobnie był otaczany czcią w obydwu królestwach.
Ozyrys był najstarszym synem Geba i Nut, a także bratem Seta, Neftydy oraz Izydy. Ozyrys przejąwszy od swego ojca dziedzictwo, został z czasem władcą Egiptu. Według mitów, to on wraz z Izydą, swą małżonką wyprowadzili rdzennych Egipcjan ze stanu barbarzyństwa. Nauczył ich uprawy roli i jak czcić bogów, dostarczył niezbędnych narzędzi i ustanowił prawa. Izyda zaś dała ludziom ubrania, lekarstwa, a także ustanowiła instytucję małżeństwa. Należy podkreślić, że w Egipcie, tak ja i w Mezopotamii, bogowie utożsamiani byli z pierwszymi władcami, podkreślano ich ponadludzką moc i nieśmiertelność i przypisywano zasługi (wynalazki, np. wprowadzenie rolnictwa), które jak wiemy były wynikiem wcześniejszego wielowiekowego procesu (odkryć) ludów o często odmiennej kulturze niż kultura przyszłych zdobywców. Można stąd wysnuć wniosek, że właśnie w ten sposób pierwsi władcy legitymizowali swą siłą zdobytą władzę. Z drugiej strony możliwą do przyjęcia jest również hipoteza, że przynieśli z sobą ideę nieśmiertelności (dowodzą tego wcześniejsze pochowki zmarłych w niektórych kulturach, gdzie wraz ze zmarłymi przedstawicielami elit chowano cały ich dobytek, w tym posiadane zwierzęta). Być może to wywodzące się z tych kultur ludy były założycielami państwowości. Traktowali oni podbitych również jako swój dobytek. Na bazie dotychczasowej wiedzy nie do przyjęcia jest teza, że twórcy zjednoczonego Egiptu byli dziedzicami od dawna istniejącej organizacji społecznej[25]. Ta uległa radykalnej zmianie; w miejsce zorganizowanych w niewielkie osady i koczownicze rody społeczeństw egalitarnych powstało zorganizowane w państwo społeczeństwo zhierarchizowane, w którym cała własność stała się własnością monarchy (faraona), pozostała część społeczeństw nie posiadała nawet wolności osobistej. Z czasem struktura powstałych państw ewoluowała, powstawały kolejne grupy, ale były to już zmiany wewnątrzpaństwowe. Czas struktur rodowych i plemiennych tam gdzie powstały państwa minął bezpowrotnie, choć trwały zapewne niektóre wcześniejsze idee, ale tylko w ramach rodów panujących.
Przytoczę tu jeszcze fragment rozważań François Daumasa, który pisał: Lud naturalnie, w kołowrocie pracy codziennej, prowadzi nadal życie jednostajne i wierzy w ten sam świat ducha, co i w okresie prahistorycznym. Ale ponad masami potrzebującymi kierownictwa jakże wysoko wyrasta myśl tych, którzy kierują tymi masami! Zachowują oni wprawdzie stare więzi z ludami Afryki, tak jak Grecy zachowali archaiczne formy nawet wówczas, gdy nowy duch zdążył już nadać im nową treść. Czuje się jednak ze wszystkich stron ożywcze tchnienie myśli. Nowości nie przestają pojawiać się, a następują jedna po drugiej w tempie tak szybkim, jak na tamte czasy, że można je porównać z tempem współczesnych odkryć naukowych począwszy od ubiegłego wieku[26]. Jak zauważymy poniżej ówczesny postęp dotyczył tylko kilku sfer życia (w tym kultu nieśmiertelności władców), postęp w dziedzinie gospodarki był niewielki. Celem mojej pracy jest znalezienie przyczyn tego regresu, myślę, że jedną z głównych była przyjęta u zarania państwowości idea boskości (nieśmiertelności) władcy.
Około XXIX wieku p.n.e. W Egipcie istniało już silne państwo Górnego Egiptu. Trudno powiedzieć, czy obejmowało całe jego terytorium, ale na pewno stanowiło zaczątek nowego egipskiego królestwa. Decydujące zwycięstwo nad armiami Delty odniósł król, zwany Skorpionem. Jednak jeszcze nie on zjednoczył Egipt. Udało mu się jedynie rozciągnąć swe panowanie na Memfis i okolice.
Przypisy:
[1] Teorie mówiące o tym, że przyczyną pustynnienia Sahary było nadmierne wykorzystywanie pastwisk przez ludzi uważam za błędne. Nie doszło do takiego na innych obszarach np. Eurazji, gdzie gęstość zaludnienia była nawet większa.
[2] Obszar Sahary stanowił naturalną przegrodę komunikacyjną na drodze w głąb kontynentu. Pierwsze kontakty z mieszkańcami wybrzeży środkowej Afryki nawiązali kupcy kartagińscy, płynąc statkami wzdłuż brzegów kontynentu. Afryka subsaharyjska stała się bardziej dostępna dla cywilizacji śródziemnomorskiej dopiero po 100 r. p.n.e., gdy pojawiły się na Saharze wielbłądy, używane do transportu towarów i ludzi w karawanach na pustynnych szlakach.
[3] Pojęcie Egipt funkcjonuje w historiografii już od starożytności. Posługuję się nim i w moje pracy, traktuję je, jednak, raczej jako pojęcie geograficzne niż nazwę państwa. Zauważymy później, że powstałe na tym terytorium państwa często wykraczały poza granice dzisiejszego Egiptu (np. obejmowało też tereny Syro-Palestyny i Etiopii), a także, że nie było ciągłości państwowej na tym obszarze.
[4] Wówczas, z powodu łagodniejszego klimatu, obszar pustynny był znacznie mniejszy.
[5] Skokowe wzrosty liczby ludności mogły doprowadzać do kryzysów, klęski głodu i chorób zakaźnych w czasie, których następował spadek liczby ludności, na wielkość populacji mialy też niewatpliwy wpływ toczone wojny
[6] Nagada to zespół dużych stanowisk położonych na zachodnim brzegu Nilu, 27 km na północ od Luksoru, naprzeciw ujścia Wadi Hammamat. Najważniejsze prace na tym terenie przeprowadził William. F. Petrie w 1895 roku. Następnie Jacques de Morgan w 1896 określił mastabę z i dynastii datowaną na panowanie Aha. Kolejne prace wykopaliskowe prowadzili m.in. Thomas R. Hays w latach 1975-77, Fekri Hassan w 1978 i Claudio Barocas w latach 1978-84. Większość dat C14 dla okresu kultury Nagada i i II uzyskano z dwóch głównych centrów predynastycznych, w Nagada i Hierakonpolis. Z cmentarzysk w Nagada uzyskano m.in. daty: 5744±300 lat temu i 4720±310 lat temu. Obie pochodzą z grobów datowanych sekwencyjnie na 34-38 i 58-67. Datą absolutną dla początku kultury Nagada określa się rok 3800 p.n.e., jej schyłek zaś to początek panowania dynastii I. [Por.: Wikipedia, hasło: Nagda.]
[7] Zespół Amra (Nagda I) obejmował grupy ludności w Dolinie Nilu. Sądzi się, że na północy granica tego zespołu archeologicznego nie przekraczała szerokości geograficznej Oazy Fajum, a na południu szerokości Kom Ombo, czyli dawnej granicy egipsko-nubijskiej. Por.: L. Krzyżaniak, Egipt przed piramidami, Warszawa 1984, s. 190.
[8] Por.: H. A. Schlögl, Starożytny Egipt. Historia i kultura od czasów najdawniejszych do Kleopatry, tłumaczenie Agnieszka Gadzała, Warszawa 2009, s. 46.
[9] Inna datacja tej dynastii ok. 1539/1500 r. p.n.e. (według T. Schneidera)
[10] Por.: B. J. Kemp, Starożytny Egipt. Anatomia cywilizacji, Warszawa 2009, s. 21-21.
[11] Podział staroegipskiej historii na dynastie sięga greckiego uczonego Manetona, który pochodził z miasta Sebennytos w Delcie Nilu i był kapłanem w Hieraklopolis. Był on m.in. autorem trzyczęściowej „Historii Egiptu”, którą napisał dla króla Ptolemeusza II. Niestety, nie zachowała się. [Por.: H. A. Schögl, Starożytny Egipt. Historia i kultura od czasów najdawniejszych do Kleopatry, tłumaczenie: Agnieszka Gachała, Warszawa 2009, s. 51.
[12] Dokładna lokalizacja miasta jest wciąż nieznana. [Por.: Szafrański Zbigniew, Odkrycia w Egipcie. Czego jeszcze nie wiemy? „Nationale Geographic” nr 10, 2003, s. 100.
[13] Tak uważał Maneton, piszący po grecku egipski historyk z III wieku p.n.e.. Współcześni egiptolodzy dośc zgodnie uważają, ze był nim Acha. [Por.: Szafrański Zbigniew, Odkrycia w Egipcie. Czego jeszcze nie wiemy? „Nationale Geographic” nr 10, 2003, s. 100.] Okres predynastyczny (ok. 4500-3100 roku p.n.e.): Wczesny – ok. 4500-3500 roku p.n.e. Późny – ok. 3500-3100 roku p.n.e. dynastia 0. W Wikipedii znajdujemy spis władców panujących nad ziemiami Górnego i najprawdopodobniej całego Dolnego Egiptu przed Narmerem, nieznani Manetonowi: Władca o nieznanym imieniu (Dwa Sokoły), Hat-Hor, Ny-Hor, Pe-Hor, Hedż-Hor, Krokodyl, Skorpion II, Iry-Hor, Ka. Oczywiście, ich lista i zakres panowania są bardzo dyskusyjne.
[14] Panująca w latach: 3150-2925 p.n.e. (Grimal), 3032-2853 p.n.e. (Kwiatkowski), 3050-2890 p.n.e.. Okres wczesnodynastyczny (archaiczny) – ok. 3100-2686 roku p.n.e.
[15] Daty panowania pierwszych władców egipskich są wciąż dyskutowane. Na przykład podaje się następujące daty panowania Aha Lata panowania: 3125-3100 p.n.e. (Grimal), 3000-2999 p.n.e. (Kwiatkowski), 3000-2980 p.n.e. (Schneider), 2972-2939 p.n.e. (Malek).
[16] Dotychczasowe wyniki badań archeologicznych wskazują na równie wysoki poziom kultury w Delcie, jak i na południu kraju. Wyniki tych badań wskazują, że teoria o wiodącej roli południa w formowaniu się państwa jest wątpliwa. Por.: Szafrański Zbigniew, Odkrycia w Egipcie. Czego jeszcze nie wiemy? „Nationale Geographic” nr 10, 2003, s. 100.] Oczywiście, jeśli będziemy używać pojęcia formowania się, gdy przyjmiemy teorię podboju przekazywana tradycja o wiodącej roli południa jest dopuszczalna.
[17] Imenuel Geiss pisze: podbił i połączył pod swym berłem. Równolegle z tym dramatycznym aktem zjednoczenia przebiegał proces przechodzenia Egiptu do fazy kultury rozwiniętej, [Geiss I., dz. cyt., s. 52.] To myślenie intencjonalne, nie opisujące dany fakt historyczny, lecz z późniejszej perspektywy historycznej opowiadające się za jednością Egiptu. Moim zdaniem po podboju nastąpił krótkotrwały regres i powrót do monarchii patrymonialnej.
[18] Wczesna historia Egiptu jest niejasna. Mimo że dysponujemy wieloma znaleziskami archeologicznymi z tego okresu (włączając w to królewskie grobowce), nie ma miarodajnego sposobu, żeby bezspornie powiązać je z panowaniem określonego władcy, czy danego okresu. Datowanie węglem radioaktywnym dotychczas dawało błąd statystyczny rzędu około 300 lat. Kolejność pojawiania się w czasie różnych zdarzeń czy wytworów kultury i sztuki bazowała, więc na ewolucji stylów ceramiki, odkrytej m.in. W grobowcach. Prof. Dee wraz z zespołem wynaleźli metodę, która znacząco poprawiła dokładność datowania. Nowatorskie badania łączą modelowanie komputerowe z datowaniem węglem radioaktywnym. Wyniki pracy pomogły uściślić kolejność zdarzeń w początkach powstawania kraju faraonów. Uzyskane dane wskazują, że zakresy dat uznawane dotąd za początki osadnictwa w Egipcie oraz formowanie się państwa były błędne. Pierwsi rolnicy zamieszkali na tych terenach dopiero około 3700-3600 lat p.n.e., a już po kilkuset latach – w okolicach roku 3100 p.n.e. – społeczności te przekształciły się w rządzone przez jednego króla państwo. Część naukowców uważa także, że okres predynastyczny rozpoczął się 3800-3700 lat p.n.e. [„Wyborcza” podaje tu odmienną datę niż wp.pl.], a nie jak dotychczas sądzono, co najmniej 4000 tys. lat p.n.e. Zatem trwał tylko 600-700 lat, o wiele stuleci mniej niż zakładano. Por.: Margit Kossobudzka, newscientist.com. Wyniki badań publikuje pismo Proceedings of the Royal Society; por. też: AO / AB, WP.PL. 2013-09-04
[19] Margit Kossobudzka, Starożytny Egipt narodził się szybciej niż myślano. „Wyborcza” newscientist.com…
[20] Por.: szz/ agt/bsz Koniec kolejnego sezonu wykopalisk w Tell el-Farcha. PAP – Nauka w Polsce 25.05.2012.
[21] P. Curtin, S. Feierman, L. Thompson, J. Vansina, Historia Afryki. Narody i cywilizacje, przekład Marek Jannasz, Gdańsk 2003, s. 66.
[22] Tell el-Murra to niewielkie wzgórze, kryjące pozostałości starożytnej osady, założonej ponad 5500 latem temu, które położone jest ok. 100 km na północny-wschód od Kairu. W wyniku trwającego tutaj ponad 1300 lat osadnictwa, wraz z konstruowaniem w miejscu zniszczonych budynków wykonanych z cegły suszonej kolejnych domostw, powstało wzniesienie (tell), które teraz sięga ok. 4 m powyżej poziomu pól uprawnych. Dotychczasowe wykopaliska potwierdziły, że osada w Tell el-Murra należała do grupy stanowisk położonych wzdłuż szlaku handlowego biegnącego przez Wschodnią Deltę i Północny Synaj w kierunku Palestyny. Por.: Wikipedia, hasło: Tell el-Murra.
[23] Por.: Sz. Zdziebłowski, Groby sprzed 5 tys. lat przebadali polscy archeolodzy w Egipcie, PAP Nauka w Polsce 24.04.2012.
[24] Ekipa naukowców kierowana przez prof. Krzysztofa Ciałowicza z Uniwersytetu Jagiellońskiego i dr. Marka Chłodnickiego z Muzeum Archeologicznego w Poznaniu odkryła zakopane w jednej z chat w egipskiej Tell al-Farcha 5,2 tys. lat figurki ze złota. Wspomniana wyżej ekipa archeologów w zachodniej części osady odkopała również ruiny spalonej nagadyjskiej rezydencji wybudowanej ok. 3300-3200 r. p.n.e. Stanowisko Tell al-Farcha (pol. Wzgórze Kurczaka) leży na trzech niewysokich pagórkach, czyli komach: zachodnim, centralnym i wschodnim. Na pierwszym – najbogatszym – było centrum gospodarczo-administracyjno-rezydencjalne, na drugim – domy średnio zamożnych mieszkańców miasta, a na trzecim – cmentarzysko i domy najbiedniejsze. Złote posążki zostały znalezione w najuboższej, wschodniej części, blisko cmentarzyska. W zrujnowanym jeszcze w starożytności domu, pod ścianą, na wprost wejścia, obok pieca. Zawiniątko ze skarbem ktoś musiał pozostawić tam w pośpiechu, bo nawet nie zakopał go głęboko. Zdaniem prof. Ciałowicza: Władcy kilku centrów politycznych walczyli o panowanie nad ważnymi miastami leżącymi na szlaku handlowym do Nubii, dzisiejszego pogranicza egipsko-sudańskiego, i ziem na Bliskim Wschodzie. W ogniu tych sporów znalazła się również bogata Tell al-Farcha. Co najmniej kilkakrotnie padała ofiarą ambicji lokalnych władców, którzy próbowali ją sobie podporządkować. Por.: Joanna Grabowska, Tajemnica złotych posążków z Delty Nilu. 04.04.2013, aktualizacja: 04.04.2013 a A .
[25] Por.: F. Daumas, Od Narmera do Kleopatry…, s. 40.
[26] Por.: F. Daumas, Od Narmera do Kleopatry…, s. 58.
Obraz wyróżniający: Figurka suki, okres Nagada I, chloryt, Luwr, Paryż, nr kat. E 27203 Autorstwa Aoineko – Praca własna, CC BY-SA 1.0, https://commons.wikimedia.org/w/index.php?curid=47198
