[Poniższy artykuł zamieszczam w celu uzupełnienia obrazu przemian cywilizacyjnych z czasów IV-III tysiąclecia p.n.e. Okresu, w którym zaczynała rodzić się idea państwowości. ]
W IV tysiącleciu p.n.e. na terenie dolnej Mezopotamii obserwujemy gwałtowny wzrost liczby małych i dużych osiedli. Wokół Uruk liczba ich wzrosła z osiemnastu do stu dwudziestu czterech w ciągu dwóch wieków, a liczba mieszkańców prawie dziesięciokrotnie. Przyczynami tej eksplozji demograficznej był naturalny wzrost populacji osiadłej (w dużej mierze dzięki rozwojowi hodowli i rolnictwa w korzystnym środowisku ekologicznym), stopniowe osiadanie plemion koczowników i półkoczowników, wreszcie napływ nowych ludów z północy Mezopotamii. Nowi przybysze osiadali oczywiście wzdłuż brzegów Eufratu i jego odnóg, ale wiele wiosek powstało także wokół dużych osad z okresu Ubajd[1].
Z drugiej strony można na opisywane procesy spojrzeć inaczej. Rozwój hodowli i rolnictwa był konsekwencją wzrostu populacji, dla której zaczynało brakować zwierzyny łownej. Oczywiście proces ten umożliwiał również rozwój techniki, który wiązał się z przechodzeniem do osiadłego trybu życia.
Okres, lub kultura Uruk[2] obejmuje w dziejach starożytnej Mezopotamii większą część IV tysiąclecia p.n.e., przy czym dokładniejszy zakres czasowy jego istnienia jest dyskusyjny – niektórzy badacze zamykają go w latach 3750 – 3150 r. p.n.e., inni w latach 4000 – 3100 r. p.n.e., a jeszcze inni w latach 4300 – 3450 r. p.n.e. Jej zasięg terytorialny obejmował przede wszystkim tereny Mezopotamii południowej[3]. Pomijając różnice w datacji należy zwrócić uwagę na to, że każdy z historyków a wcześniej archeologów śledzi czas wynoszący, co najmniej, 600 lat. W tak długim okresie w każdym z odkrytych miast następowały zapewne istotne zmiany demograficzne, a także społeczne i polityczne oraz w technice. W późnym okresie Uruk uległo zmianie np. rozmieszczenie osad. Na północy liczba zamieszkanych osad zmalała, a na południu wzrosła.
W porównaniu do poprzedniego okresu (Ubajd) kulturę Uruk cechuje przede wszystkim bezprecedensowy rozwój techniki i urbanizacji południowej Mezopotamii. Do najważniejszych innowacji technicznych należały: wynalazek radła, które zastąpiło motykę, szybkoobrotowego koła garncarskiego, zastosowanie koła do transportu w konstrukcji pierwszych wozów czterokołowych, a także rozpoczęcie wytopu miedzi. Za niezwykle ważne uważa się przede wszystkim wynalezienie w tym okresie pisma[4]. Było ono wręcz niezbędne w procesie tworzenia sprawnie funkcjonujących miast-państw i ich dalszego rozwoju.
Jednym z podstawowych (przyjmowanych przez archeologów) wyróżników kultury Uruk, jak i zresztą większości kultur archeologicznych, jest ceramika. Pomimo ewidentnego nawiązania do poprzedniego okresu, ceramika Uruk charakteryzowała się zerwaniem z dekoracją malowaną. Naczynia były nieco smuklejsze i miały kształt dzwonowaty lub flaszowaty. Jako materiał stosowano glinę czerwoną i szarą, stąd też ceramika Uruk dzieli się na czerwoną i szarą. Ta pierwsza była znacznie lepszej jakości.
Znaczny wzrost urbanizacji południowej Mezopotamii wynikał przede wszystkim ze wzrostu demograficznego ludności tego regionu, a to zjawisko z kolei było efektem sprzyjających warunków bytowania (i co za tym idzie większego przyrostu naturalnego niż w okresach poprzednich) oraz znacznego napływu nowej ludności koczowniczej z północy i wschodu na tereny Mezopotamii. Ludność napływowa, przyciągnięta być może korzyściami z uprawy nawadnianych pól już w okresie Ubajd, osiedlała się głównie przy biegu rzek (Eufrat i Tygrys), wokół starszych ośrodków osadniczych kultury Ubajd, (które już od dawna były ośrodkami handlowymi i kultowymi) oraz tworzyła zupełnie nowe osiedla. Kulturę Uruk charakteryzują też zmiany w architekturze i zabudowie miasta – w jego centralnym miejscu stała świątynia, jako budowla już znacznie bardziej okazała, która stała się ośrodkiem administracyjnym miasta i okolic. Miała ona zazwyczaj wydłużony kształt litery T z długą centralna nawą. Ściany dekorowano zwykle techniką tzw. mozaiki ćwiekowej (inaczej zwaną mozaiką sztyftową) w różne wzory geometryczne. Podstawowym budulcem obiektów mieszkalnych i świątyń była glina, z której, zwłaszcza pod koniec okresu Uruk, wykonywano suszone cegły, formowane ręcznie w kształcie wydłużonych sztabek. Obok cegieł stosowano także importowany wapień. Sztuka okresu Uruk poza gliptyką nie wnosi w zasadzie nic oryginalnego. W znaleziskach archeologicznych tej kultury rzeźba reprezentowana m.in. przez kamienne figurki postaci męskich, nie jest zbyt licznie reprezentowana (będzie ona domeną następnego okresu – Dżamdat Nasr). Zastosowanie metalu (miedzi) ograniczało się tylko do potrzeb użytkowych (zwłaszcza broni), czyli wyrobu toporów, grotów strzał itp.
Wraz z rozwojem rolnictwa doszło do zmiany trybu życia społeczeństw, u których dominowała ta forma gospodarki. Wymuszała ona niejako przyjęcie osiadłego trybu życia. Liczba stałych osad znacząco wzrosła. Zmiana ta dotyczyła głównie ludów rolniczych, mniej często stałe osady tworzyli też hodowcy.
Gdy środek ciężkości okresu Uruk stopniowo przesuwał się na południe Mezopotamii, w północnych jej obszarach wyodrębniła się kultura Gawra, która równolegle rozwijała się tam przez większą część IV tysiąclecia p.n.e., aż do okresu historycznego, czyli do ok. 2900 r. p.n.e. Eponimiczne stanowisko dla tej kultury to Tepe Gawra (lub „Wielki kopiec”) położone w górnym biegu Tygrysu, nieopodal Niniwy[5].
Tepe Gawra jest jednym z niewielu miejsc, które zawierają materiały odnoszące się do Halaf-Ubaid okres przejściowy C., datowany na lata 5500 – 5000 p.n.e. Osada powstała w północno-zachodnim Iraku około 5000 roku p.n.e. i istniała około 1500 lat. Zawiera ona pozostałości z okresu Halaf, wówczas okres Ubajd, a następnie z okresu Uruk (4000 – 3100 p.n.e.). Według Wikipedii brytyjskiej nie odkryto w tym miejscu świadectw tej kultury z lat (3500 – 2900 p.n.e.).
Kultury rolnicze tego okresu sięgały daleko poza obszar Mezopotamii. Przykładem jest wczesnoneolityczna kultura dżejtuńska[6], datowana na 2 poł. VI tysiąclecia p.n.e. Zajmowała ona teren pomiędzy pustynią Kara-Kum a podnóżem gór Kopet-Dag oraz równinę Gorang w pn. Iranie (Yarim Tępe, Tureng Tępe). Najlepiej zbadane osady to Dżejtun, Czagyłły-Depe i Pesedżik Depe. Odkryto domy prostokątne, zbudowane z cegieł z suszonej gliny z domieszką roślinną. Ściany były wygładzane i często malowane czarną lub czerwoną farbą, podobnie jak i podłogi z glinianej polepy. Uprawiano pszenicę i jęczmień, hodowano kozy, owce i bydło. Wśród wyrobów odkryto narzędzia krzemienne, kościane, rogowe i kamienne, gładzone. Gliniane figurki zoo- i antropomorficzne, amulety z kości, muszli i kamienia świadczą o znacznej roli magii w tej kulturze. Inne ważniejsze telle to Tepe Hasanlu w Azerbejdżanie Zachodnim i Tepe Gijan w Lorestanie. W późnym neolicie i we wczesnym eneolicie (lata 6.000 – 4.500 r. p.n.e.) stałe osady istniały również na obszarach dzisiejszej wschodniej Gruzji[7], gdzie ówczesna ludność trudniąca się rolnictwem, osiągnęła w tej dziedzinie relatywnie wysoki poziom technologiczny.
Pod koniec V i w pierwszych wiekach IV tysiąclecia p.n.e. doszło do opuszczenia przez wiele plemion irańskich Żyznego Półksiężyca wyżynnej części Iranu przez wiele plemion, które przesunęły się wówczas m.in. w dorzecze Eufratu i Tygrysu. Przyczyną tych ruchów były zmiany klimatyczne. Zmiana klimatu na suchy spowodowała wyraźne pogorszenie się warunków uprawy ziemi w strefie wyżynnej, z wyjątkiem tylko niektórych dolin rzecznych zachodniego podgórza Zagrosu. Z opowiadania o Emmerkarze, jednym z panujących w Uruk, dowiadujemy się o jego kontaktach z władcami Arraty (przypuszczalnie w rejonie Zagrosu), którym w zamian za złoto i srebro oraz drogie kamienie wysłał karawanę z ziarnem[8].
Wymienianie wszystkich osad regionu tej epok jest bezcelowe. Dotychczas odkryto ich stosunkowo dużo, a archeolodzy wciąż odkrywają następne. W miarę postępowania badań okazuje się też, że pierwsze kultury rolnicze obejmowały obszar znacznie szerszy niż przypuszczano wcześniej. Należy podkreślić jednak, że obraz znalezisk archeologicznych – aczkolwiek bardzo cenny i dający świadectwo istniejących wówczas kultur rolniczych – wypacza (z powodu proporcji znalezisk) rzeczywistą sytuację na omawianym obszarze. Powstawały osiedla rolnicze, których gęstość rzeczywiście rosła, ale w ich otoczeniu istniała ogromna ilość społeczeństw, łowieckich, pasterskich oraz zbieracko-łowieckich. Możliwość wyłącznie pieszej komunikacji ograniczała zasięg oddziaływania różnych ośrodków (zwłaszcza rolniczych) do promienia 20-30 kilometrów. Współistnienie społeczeństw o różnych formach gospodarki aż do i tysiąclecia naszej ery, a na niektórych obszarach dłużej jest oczywiste. Niewiele możemy dziś powiedzieć o kulturze materialnej społeczeństw zbieracko-łowieckich, wiadomości o ich istnieniu czerpiemy głównie za pośrednictwem zapisów powstałych w kulturach rolniczych, oraz – jakże nielicznych – śladów archeologicznych.
Pierwsze większe osady, tworzone były przez społeczeństwa będące jeszcze na etapie gospodarki łowieckiej, w których gospodarce rolnictwo początkowo odgrywało w rolę drugorzędną, z czasem jednak jego znaczenie rosło. Osady takie zaczęły powstawać w okresie pomiędzy 9000 – 6000 lat p.n.e. i trwały nieprzerwanie aż do około 3500 r. p.n.e. Przez cały ten czas zamieszkiwały je społeczeństwa egalitarne. Nie dostrzegamy większego zróżnicowania majątkowego. Ludy te nie spotykały się również z większymi przejawami agresji ze strony swych sąsiadów, których podstawy gospodarcze były odmienne (koczownicze, lub półkoczownicze), choć niej więcej w połowie tego okresu zauważamy powstawanie umocnień wokół niektórych osad). Osady te istniały w sposób nieprzerwany przez tysiące lat. Jeśli dochodziło do ich opuszczenia to raczej z przyczyn klimatycznych, wyjałowienia gleby itp.. Myślę, że poczucie względnego bezpieczeństwa ich mieszkańców wynikało wówczas z przewagi liczebnej tych ludów nad ludami o innej formie gospodarki. Przy tym, jaki byłby wówczas cel takiej agresji? Gęstość zaludnienia była jeszcze niewielka, a ilość ziemi do zagospodarowania wystarczająca dla wszystkich. Broń, będąca raczej narzędziami łowów niż walki, niezróżnicowana i powszechnie dostępna (kamień, drewno, kości). Komunikacja wyłącznie piesza uniemożliwiała nie tylko przemieszczanie się dużych grup ludzkich, ale nawet ich zorganizowanie. Pierwsze wyraźne ślady najazdów (np. spalenie osad) dostrzegamy dopiero pod koniec omawianego okresu.
Na chwilę przerwę tu omawiany wątek, by zaprezentować wyniki najnowszych badań, które ukazują obraz zmian klimatycznych, a wraz z nimi i przyrodniczych ówczesnego świata. Morze Czarne jest geologicznie młodym tworem. Prawdopodobnie jest pozostałością po wielkim Morzu Sarmackim. Pod koniec zlodowacenia północnopolskiego, kiedy połączenie z Morzem Śródziemnym było przerwane, na miejscu obecnego Morza Czarnego było słodkowodne jezioro zasilane wodami z topniejącego lądolodu. Być może ok. ok. 12 tys. lat p.n.e. część wód z tego jeziora przelewała się doliną rzeki Sakarya do Morza Marmara. Później, z powodu ponownego oziębienia ziemskiego klimatu w młodszym dryasie, na południu Europy zapanował klimat suchy i jezioro częściowo wyschło. Około roku 5600 p.n.e. naturalna zapora w rejonie Bosforu została przerwana (…). Dwóch badaczy z Columbia University, Williama Ryana i Waltera Pitmana, przyjęli hipotezę, że właśnie to wydarzenie było przyczyną powstania mitu o biblijnym potopie. Wykonali oni setki odwiertów w basenie Morza Śródziemnego i Morza Czarnego. Badając strukturę osadów geologicznych i ich rozmieszczenie na różnych głębokościach i w różnych miejscach, wywnioskowali, że biblijny gigantyczny potop nie jest jedynie pouczającą przypowieścią, lecz rzetelnie udokumentowanym zjawiskiem przyrodniczym. (…) Zdaniem tych naukowców Morze Czarne oddzielone było od Morza Śródziemnego solidną, naturalną zaporą skalną w miejscu, gdzie dziś leży cieśnina Bosfor łącząca te dwa zbiorniki. Morze Czarne było w owym czasie zbiornikiem słodkowodnym – zasilane było jedynie przez wody wpadających do niego rzek. Miało poziom wody niższy o ok. 200 metrów od dzisiejszego i co ważniejsze niższy od sąsiedniego Morza Śródziemnego. Przez tysiąclecia słodkie jezioro sąsiadowało z wielkim morzem. Aż przyszedł dzień, gdy ciśnienie napierającej od zachodu wody pokonało w końcu skały Bosforu. Do niecki jeziora wlały się niewyobrażalne ilości słonej wody. Gigantyczny strumień płynący przez wąski przesmyk górski spowodował w końcu wypełnienie się całej doliny okalającej jezioro. Wzbierające wody niszczyły napotkane domostwa, plaże, całe miasta i wioski. (…) Wypełnianie się zbiornika trwało pewnie 40 lat. Poziom wody czasami wzrastał nawet w tempie 15 centymetrów dziennie – lecz nieustannie przez 40 lat. (…) Podnosząca się woda przesuwała się, więc bardzo szybko w głąb lądu. Pochłaniała nadmorskie tereny natychmiast – linia brzegowa przesuwała się czasami nawet o 1,5 kilometra dziennie! Wlanie się wód Morza Śródziemnego do basenu Morza Czarnego było zabójcze nie tylko dla ludzi. Wraz ze zmianą wody słodkiej na słoną wyginęła większość gatunków zamieszkujących dotąd jezioro. Od ryb po ślimaki – niemal wszystko padło od soli[9]. Wydarzenie warte odnotowania. Należy podkreślić jednak jego lokalny charakter (mimo relatywnie ogromnej przestrzeni, które zostało tym kataklizmem dotkniętych). Badacze podkreślają też, że proces ten trwał ok. 40 lat, co niewątpliwie umożliwiło części ludności wcześniejsze przemieszczenie się[10].
Wspomniana katastrofa jest jednak tylko jednym z bardziej dostrzegalnych skutków ocieplenia klimatu w tym okresie. Było ich znacznie więcej. Ocieplenie, pojawiające się susze zmusiło zwłaszcza ludy rolnicze do poszukiwania nowych siedzib, a także do poszukiwania nowych technik uprawy (melioracja). Inną przyczyną poszukiwania nowych zdatnych do zagospodarowania obszarów i rozwoju już istniejących ośrodków gospodarczych była demografia. Rozwój rolnictwa znacząco uniezależnił Homo sapiens od naturalnych zasobów środowiska przyrodniczego.
Takich „katastrof” na różnych obszarach było w tamtych tysiącleciach zapewne wiele. Społeczeństwa obszarów nadrzecznych dotykały zapewne, co jakiś czas niespotykane powodzie. Wyobrażenia o istniejącym świecie były bardzo ograniczone (choćby ze względów komunikacyjnych), stąd w mitologii wielu ludów pojawił się mit o potopie. Taki przyjmuje też powstała pod koniec III tysiąclecia p.n.e. tzw. sumeryjska Lista królów, która dzieli władców na panujących przed i po potopie. Współczesne badania (np. prowadzone przez Woolleya) potwierdzają, że około połowy IV tysiąclecia p.n.e. wody zalały osiedla kultury Ur (dowodzą tego 3 metrowe warstwy piasku), ale już winnych miejscach, np. w Uruk wynoszą 1,5 m, a w Kisz tylko 0,5. Na tej podstawie Woolley stworzył nawet mapę terenów objętych potopem, późniejsze badania udowodniły jednak, że warstwy piasku pochodziły z różnych okresów[11]. Zapewne wieści o tych różnych potopach złożyły się w mitach w jeden „potop”. Szukanie jego śladów w zakresie globalnym uważam za jałowe. Warto jednak pamiętać o tych powodziach, ich skutki dla rozwijających się kultur nadrzecznych musiały być straszliwe, na pewno były czynnikami długotrwałego regresu.
Piotr Kotlarz
[1] Por.: G. Roux, Mezopotamia, tłumaczyły: Beata Kowalska i Jolanta Kozłowska, Warszawa 1998 (wydanie trzecie 2008), s. 65. Okres Ubajad to nazwa ostatniego okresu prehistorii w Mezopotamii, trwającego od około 6 200 p.n.e. do około 3 800 p.n.e., powstała od nazwy stanowiska archeologicznego Tall al-Ubajd w południowym Iraku. Terminu tego użył po raz pierwszy Leonard Woolley na określenie długiego okresu w prehistorii Mezopotamii charakteryzującego się występowaniem malowanej, monochromatycznej ceramiki, której przykłady odkrył w trakcie swych wykopalisk w Tall al-Ubajd i Ur.
[2] Nazwa okresu pochodzi od starożytnego miasta Uruk, na terenie, którego odkryto po raz pierwszy liczne znaleziska tej kultury. Georges Roux, wprawdzie datuje czas rozwoju tej kultury na lata 3750-3150 p.n.e., to jednak zaczyna omawianie tego okresu od czasu powstania miasta Uruk, przechodząc prawie od razu do czasów panowania Urunammu (2012-2095 p.n.e.). [Por. G. Roux, dz. cyt., s. 53 i 67.]
[3] Por. np.: K. M. Ciałowicz, Początki cywilizacji na Bliskim Wschodzie i w Egipcie, [w:] Wielka historia świata, t. 2, Stary i nowy świat. Od „rewolucji” neolitycznej do podbojów Aleksandra Macedońskiego, pod red. Joachima Śliwy, Warszawa 2005, s. 45.
[4] Jego pierwsze zabytki, w postaci tabliczek ze znakami piktograficznymi, (datowane na ok. 3300 – 3200 r. p.n.e.), odkryto w Uruk w ruinach świątyni. Nie jest możliwe stwierdzenie, w jakim języku są spisane owe tabliczki, gdyż ich piktograficzny charakter uniemożliwia identyfikację językową.
[5] Rozpoznana przez Austen Layarda przed 1850. Szczegółowe badania prowadzono w latach: 1927, 1931 i 1932 przez archeologów ze wspólnej wyprawy na University of Pennsylvania i Szkoły Amerykańskiej Oriental Badań kierowanych przez Ephraim Avigdor Speiser. Tepe Gawra znajduje się w pobliżu Ninwy, 2 mile (3,2 km) od Khorsabad i 15 mil (24 km) północno-wschodniej części współczesnego miasta Mosul. Tell lub inaczej mówiąc kopiec w Tepe Gawra znajduje powierzchnię 120 metrów (390 stopy) średnicy i 22 metrów (72 stopy) wysokości.
[6] Nazwa tej kultury pochodzi od nazwy miasta w Turkmenistanie Dżejtun
[7] Używając pojęć mających związek z dziś istniejącymi państwami w pracy podkreślam fakt wskazujący na ich wyłącznie geograficzny charakter. Bez tego ulegamy błędnej interpretacji wskazującej na bezpośredni związek między tak odległą historią a czasami współczesnymi.
[8] Por.: Z . Bukowski, K. Dąbrowski, Śladami kultur azjatyckich, Warszawa 1978, s. 130.
[9] M. Jankowski, Biblijny potop wydarzył się 7,5 tys lat temu…, Cały tekst: http://wyborcza.pl/1,75476,522747.html#ixzz3x9wp5IGS. Wydarzenie warte odnotowania. Należy podkreślić jednak jego lokalny charakter (mimo relatywnie ogromnej przestrzeni, które zostało tym kataklizmem dotkniętych). Badacze podkreślają też, że proces ten trwał ok. 40 lat, co niewątpliwie umożliwiło części ludności wcześniejsze przemieszczenie się.
[10] Z tych powodów hipoteza o związku tych wydarzeń z narodzeniem się idei „biblijnego potopu” jest bardzo dyskusyjna.
[11] Por.: M. Bielecki, Zapomniany świat Sumerów, Warszawa 1969, s. 76-77.
Obraz wyróżniający: Cylinder seal and sealing impression: the king-priest and his acolyte feeding the sacred herd. White limestone, Uruk period, ca. 3200 BC. Autorstwa Marie-Lan Nguyen (2006), Domena publiczna, https://commons.wikimedia.org/w/index.php?curid=514757
