Göbekli Tepe i miejsca wokół równiny Urfa (SE Turcja): ostatnie odkrycia i nowe interpretacje / Christopher Claudio Caletti

 

Streszczenie

Najsłynniejsze przedpotopowe stanowisko neolityczne w Anatolii, Göbekli Tepe, od 1994 r. jest przedmiotem intensywnych badań ze względu na swoją osobliwą charakterystykę, związaną z obecnością zarówno okrągłych budynków, jak i tak zwanych antropomorficznych filarów w kształcie litery „T”. Przypuszczano, że jego odkrycie będzie jedyne w swoim rodzaju, ale w ciągu następnych kilku lat naukowcy ujawnili istnienie podobnych osad na terenie prowincji Şanlıurfa. Miejsca te, wciąż dalekie od zbadania, dzielą z Göbekli Tepe te same dowody archeologiczne, w tym cechy chronologiczne, rozmiar oraz cechy architektoniczne i ikonograficzne. Celem tego artykułu jest skupienie się na nowych dostępnych danych, które mogą doprowadzić nas do ponownego omówienia modeli interpretacyjnych obowiązujących jeszcze kilka lat temu, jak wskazują ostatnie publikacje. Potrzebne są nowe narzędzia i wykopaliska, aby lepiej zrozumieć to, co wydaje się być wskazówką obecności prawdziwej kultury o precyzyjnych konotacjach, w tym wysoko wyspecjalizowanego rzemiosła, które było w stanie wykorzystać najlepszą morfologię wapienia na tym terytorium do budowy monumentalnych kompleksów.

Słowa kluczowe. Göbekli Tepe, filary w kształcie litery T, neolit przedpotopowy, Anatolia, budowle komunalne, domy historyczne, okrągłe zagrody, wodzostwa, sztuka ani-malistyczna, totemizm.

rpetrini,+OP03891_AsiAna_2020_95-123_20201105_1903

WPROWADZENIE

U zarania neolitu, w południowo-zachodniej Azji, zaobserwowano radykalną zmianę dotyczącą rodzaju architektury. W rzeczywistości, w przeciwieństwie do poprzednich okresów, społeczności jednostek na tych terytoriach zaczęły poświęcać znaczną energię na budowę domów, budynków komunalnych i organizację całych osad.1

Nie zapominając o przyczynach ekologicznych2 , od ogólnego globalnego ocieplenia, które nastąpiło około 9600 r. p.n.e., co spowodowało topnienie lodowców, podnoszenie się poziomu mórz i ekspansję terytorialną roślin i zwierząt (Scarre 2009: 176-182), lub wzrost demograficzny po zakończeniu plejstocenu (Binford 1968), prawdopodobnie bardziej znaczące wyniki uzyskano w wyniku rozwoju kulturowego i poznawczego. Były one w stanie skłonić ludzi do tworzenia nowych wątków w symbolicznej reprezentacji i w konsekwencji reifikacji tych idei w innowacyjnych strukturach architektonicznych (Watkins 2006: 15), co doprowadziło człowieka do osiadłego trybu życia począwszy od okresu epipaleolitu. Do tego czasu, w ramach fazy tektonicznej, nie ma dokumentacji większych wydarzeń artystycznych, z wyjątkiem tak zwanej „sztuki jaskiniowej”, zarejestrowanej wyłącznie we Francji i Hiszpanii, oraz kilku innych odosobnionych przypadkach (Renfrew 2011: 107). Dopiero pod koniec plejstocenu ta nowa mentalność „psycho-kulturowa” stała się preambułą do „rewolucji symboli” (Cauvin 1997), która osiągnęła swój szczyt w okresie neolitu.

XX wieku prowincja Şanlıurfa stała się areną ważnych badań archeologicznych i wykopalisk: szczególne znaczenie nadano badaniom prehistorycznym rozpoczętym w południowo-wschodniej Anatolii w 1963 r. pod nadzorem R. Braidwooda i H. Çambela, które były w stanie ujawnić kluczową rolę regionu w okresie neolitu. Od tego czasu prowadzono wykopaliska w Çayönü, Biris Mezarlığı i Söğüt Tarlası oraz wielu innych stanowiskach neolitycznych (Çambel, Braidwood 1980), które zapoczątkowały odkrycie bardzo ważnych stanowisk dla naszej wiedzy o neolitycznym okresie aceramicznym (neolit przedceramiczny) w Anatolii, z których najważniejszym jest Göbekli Tepe. Göbekli Tepe, uważane za wyjątkowe stanowisko od momentu jego założenia, jest przedmiotem intensywnych badań i spekulacji związanych z jego unikalnymi cechami architektonicznymi i ikonograficznymi.

Celem tego artykułu jest ujawnienie najnowszych badań przeprowadzonych na tym stanowisku, które stawiają je w sprzeczności z tym, co pierwotnie zakładano, a mianowicie, że było to „górskie sanktuarium” łowców-zbieraczy, o wartości kultowej, by nie powiedzieć religijnej: odkrycie nowych osad neolitycznych współczesnych Göbekli Tepe, które dzielą z nim dowody archeologiczne, w tym najsłynniejszy trakt architektoniczny znany jako filary w kształcie litery T, sugerują istnienie prawdziwego kierunku kulturowego, z precyzyjnymi konotacjami ograniczonymi do obecnej prowincji Şanlıurfa, która była w stanie wykorzystać najlepszą morfologię wapienia z tego terytorium terytorium w budowie monumentalnych kompleksów.

OPIS

Miejsce Göbekli Tepe położone na szczycie rozległego pasma wapiennych wzgórz z widokiem na równinę Harran, które jest widocznym punktem z dużej odległości, 15 km na północny wschód od centrum miasta Şanlıurfa, Göbekli Tepe, którego nazwa oznacza „wybrzuszoną górę”,3 jest sztucznym kopcem o średnicy około 300 m i wysokości ponad 15 m, wykonanym z nagromadzonych warstw gruzu zdeponowanego na obszarze 9 ha (Schmidt 2010a: 239), zwrócony w kierunku źródeł Balikh na wschodzie, znany również jako Cülap çay.

Wykopaliska prowadzone są od 1994 roku4 pod kierownictwem Muzeum Şanlıurfa i Niemieckiego Instytutu Archeologicznego w Stambule (DAI), w ramach tak zwanego „Projektu Urfa”.

Stratygraficznie rzecz biorąc, do tej pory nie ma jednoznacznych hipotez odnośnie tego, co spowodowało erozję na szczycie tellu i sedymentację na zboczach, z wyjątkiem tak zwanego „Poziomu I”, najnowszej i postneolitycznej warstwy, która wskazuje głównie na działalność rolniczą od średniowiecza i czasów nowożytnych. Jak podkreśla wykop po południowej stronie wykopu, poziom ten osiąga grubość ponad 2 m.

Najwcześniejszy neolityczny horyzont datowany jest na 9600-8800 kal. p.n.e., PPNA/EPPNB (Schmidt 2002b: 24), zwany również „poziomem III”, do którego należą wszystkie główne okrągłe budynki o średnicy od 10 do 30 m oraz większe słupy w kształcie litery T (2-5,5 m). Badania geoelektryczne, w tym GPR, potwierdziły ich obecność na całym stanowisku, a nie tylko w określonym obszarze kopca (Becker et al. 2014b: 11). Badania te ujawniły ponad dziesięć budynków oprócz ośmiu już wykopanych, oznaczonych jako A-H zgodnie z datą ich odkrycia. Pięć z tych monumentalnych struktur, A, B, C, D i G, znajduje się w głównym obszarze wykopalisk w południowej depresji kopca; Enclosure F znajduje się na południowo-zachodnim wzgórzu, Enclosure E na zachodnim płaskowyżu, podczas gdy Enclosure H, jedno z najnowszych odkryć, znajduje się na północno-zachodnim wzgórzu (Notroff et al. 2016: 66).

Dwa okrągłe doły o głębokości 2 m każdy zostały znalezione na północny zachód od Enclosure E: prawdopodobnie związane z budynkiem, te podobne do basenów struktury są bardzo powszechne w okresie neolitu przedpotopowego w południowo-wschodniej Anatolii w celu gromadzenia wody.5 Małe nory o średnicy 10-15 cm i głębokości 10-15 cm w częstych odstępach, tak aby utworzyć okrąg, reprezentują pierwszy etap ich techniki budowlanej (Çelik 2016a: 182).

Z drugiej strony, najnowsza warstwa neolityczna, tak zwany „Poziom II”, przedstawia pozostałości architektoniczne należące do okresów między EPPNB i MPPNB (około 8800-8000 cal pne) (DAI 2003: 171). Składa się z budynków z prostokątnymi pomieszczeniami wykonanymi z kamiennych ścian, lastrykową podłogą i często innymi nietypowymi instalacjami, takimi jak duże kamienne pierścienie (Schmidt 2002b: 24). Niektóre z tych budynków mogą mieć również filary w kształcie litery T, choć mniejsze (ok. 1,5 m).

Oprócz tych trzech poziomów istnieje czwarta warstwa okupacji, która nigdy wcześniej nie została jednoznacznie zinterpretowana. W planie wykopalisk z 2004 r. (Schmidt 2006b: 349, ryc. 2) oceniona jako poziom IIB, następujący po poziomie II(A), w planie z 2008 r. stała się pośrednia między wspomnianymi warstwami (poziom II/III), w planie z 2010 r., w którym jest wyraźnie określona jako poziom IV (Schmidt 2012b: 332, ryc. 2), nawet przed poziomem III, a następnie jej umiejscowienie pozostaje niepewne aż do najnowszych opublikowanych badań (Notroff et al. 2016: 67, ryc. 5.1). Struktury należące do tej fazy okupacji również nie są ustalone, ale generalnie znajdują się w centralnej części wzgórza, na przykład w zagrodach G6 i F (Dietrich et al. 2014: 12, ryc. 2).

Poziom III kończy się „rytualnym pochówkiem”: pokryte 3-5-metrową warstwą ziemi budynki Göbekli Tepe są świadkami tej anatolijskiej tradycji z okresu neolitu, obejmującej zarówno budynki religijne, jak i domowe, co wiąże je z systemem duchowym (Özdoğan, Özdoğan 1998: 591). Pochodzenie tego materiału wypełniającego (300-500 m3 gruzu na każdy budynek: DAI 2004: 214) jest nadal nieznane, ale nie jest to jałowa gleba ze względu na znaleziska PPNA / EPPNB, w tym punkty Helwan, punkty El-Khiam i Aswad (PPNA), punkty Byblos, Nemrik i Nevalı Çori (EPPNB) (Schmidt 1996: 3).

Analizy wykonane na próbkach węglanów pedogenicznych pozwoliły niedawno ustalić dobry terminus ante quem dla ponownego wypełnienia zagród: w szczególności musimy założyć pierwsze wypełnienie dla poziomu III, mające jako terminus ante quem drugą połowę IX tysiąclecia p.n.e.7 i drugie dla poziomu II w połowie VIII tysiąclecia p.n.e. (Dietrich, Schmidt 2010: 82).

W trakcie badań prowadzonych na terenach wokół kopca odnaleziono szereg elementów wykutych w skalnym podłożu (Schmidt 2009a: 187-223): wśród nich należy wymienić wspomniane już „baseny” (DAI 1996: 607, ryc. 3), wloty do wydobywania skał wykorzystywanych w budowlach, niedokończone kamienne monolity8 wciąż in situ, 3 falloi wyryte w skale zachodniego stoku (Schmidt 1998: 3; 2000a: tab. 10, ryc. 1-2) oraz dużą ilość odłupanego kamienia.

Poziom III

Poziom III obejmuje największe okrągłe budowle megalityczne o średnicy 10-30 m, wykopane w środku wielkiej depresji na południowym zboczu. Filary perymetryczne należące do tej fazy mają zwykle ponad 3 m wysokości, są połączone ze ścianami z kamienia z kamieniołomu i ławami i są zorientowane w kierunku dwóch centralnych filarów (5,5 m wysokości w Enclosure D: DAI 2010: 184, ryc. 3).

Wiele filarów ma antropomorficzne ryciny lub reliefy, niektóre z nich wydają się mieć stylizowane ramiona i dłonie połączone z dekorowanym pasem9 (Schmidt 2011a: ryc. 117). Jednak najbardziej nieoczekiwaną cechą jest szeroka gama figur zwierząt: są nie tylko dzikie zwierzęta przedstawione we wrogiej postawie, takie jak skorpiony, węże, dziki, lisy, ale także nieszkodliwe, jak na przykład gazele i różne gatunki ptaków. Począwszy od najwcześniejszych wykopalisk, budynki biorą swoje nazwy od najbardziej obecnych gatunków na ich filarach. Warto zauważyć, że wszystkie przedstawione zwierzęta są samcami, często pobudzonymi seksualnie, i jak dotąd nie widać żadnego wyraźnie kobiecego symbolu (Schmidt 1999: 13). Jedną z najbardziej niezwykłych rzeźb odkrytych na całym stanowisku jest wysoki relief drapieżnika na perymetrycznym filarze 27 w Enklawie C, który jest arcydziełem wielkiego kunsztu plastycznego (ryc. 1).

Jeśli chodzi o przemysł litowy, tak zwane „tabliczki” z Jerf el Ahmar z naciętymi znakami (Stordeur, Abbès 2002: 591, Fig. 16/1-3), znalezione również w Körtik Tepe, a także zoomorficzne kamienne „berła” typu Nemrik, na które mamy dowody w Hallan Çemi, Nevalı Çori, Çayönü, Mureybet i Jerf el Ahmar (Dietrich et al. 2012: 685, Fig. 9), i które mogą mieć różne znaczenia, w zależności od ich struktury10.

Rdzenie Naviform, retuszowane ostrza, skrobaki, zadziory i sierpy zostały znalezione na każdym etapie produkcji; nawet jeśli groty strzał typu Byblos i Nemrik są dość powszechne (Schmidt 2002b: 24), punkty Large Byblos, El-Khiam i Nevalı Çori nie są, w przeciwieństwie do ich masowej obecności w najstarszych warstwach (EPPNB) stanowiska o tej samej nazwie, gdzie znaleziono filary w kształcie litery T. Duża dostępność tych grotów w Jerf el Ahmar (PPNA) budzi wątpliwości co do możliwego wyjaśnienia chronologicznego, co może mieć miejsce w przypadku grotów typu Helwan, obecnych również w wariancie Aswad, znalezionych w poziomach PPNA Göbekli Tepe (Schmidt 2000b: 52). Narzędzia typu Çayönü i punkty Palmyra, Amuq lub Ugarit nie zostały znalezione w Göbekli Tepe.11

Pierwszą odkrytą strukturą była Enclosure A, zwana także „Snake Pillar Building” (Schmidt 2000b: 49). Zawiera sześć filarów w kształcie litery T in situ, z których trzy mają motywy reliefowe: Filary 1 i 2, każdy o wysokości około 3 m, mają odpowiednio relief przedstawiający węże i barana oraz byka, lisa i żurawia oraz bucranium (ryc. 2). Filar 5, wysoki na około 2,1 m i ustawiony jak ortostat, kontynuuje motyw ophidian.

Pomiędzy filarami 1 i 2 znaleziono ławkę, a w szczątkach wypełniska znaleziono szereg rzeźb, w tym maskę litową, lwa ityfalicznego, głowę dzika i zwierzę z ludzką głową (Schmidt 2000a: 8-11). Obecnie pozostałe filary 3, 4 i 7 nie wykazują śladów figur, ale nie należy wykluczać ich obecności, ponieważ struktura nie została całkowicie wykopana (Schmidt 2007b: 272, 274).

Dzięki analizie 14C szczątków roślinnych (węgiel drzewny z Pistacia sp. i Amygdalus sp.) zagroda została datowana na 9000 cal p.n.e. (Kromer, Schmidt 1998: 8). Wyniki są zgodne ze znalezionymi szczątkami litów, wśród których znajdują się groty strzał typu El-Khiam, Helwan i Aswad, które wskazują na okres chronologiczny sięgający PPNA (DAI 2000: 593). Oprócz tego starożytnego okresu, struktura wykazuje nowsze modyfikacje ogrodzenia, wciąż datowane na PPN, co można określić na podstawie układu prostokątnej ściany zachowanej na zachodzie i znajdującej się na wyższym poziomie niż podłogi samej struktury (Schmidt 1997: 8-9).

„Fox Building”, czyli Enclosure B, ma średnicę wewnętrzną mniejszą niż 10 m i znajduje się na północ od Enclosure A (Schmidt 2002a: 8-9, Fig. 1; 2013: 81, 88, Fig. 9) i mieści łącznie 11 filarów12.

Filary centralne 9 i 10 noszą ślady reliefu przedstawiającego lisa (DAI 2002: 664, Fig. 2). Mają one około 3,5 m wysokości i ważą 7 ton każdy (DAI 2003: 171). Pozostałe filary są rozmieszczone na obwodzie w obrębie okrągłego kamiennego muru i w pozycji promienistej w porównaniu do dwóch centralnych filarów, z wyjątkiem filaru 15, który jest równoległy do nich. Na południowej stronie filaru 6 znajdują się płaskorzeźby gada i węża (Schmidt 1999: 13, Fig. 5), podczas gdy filar 14 również przedstawia lisa po prawej stronie i węża na plecach (Schmidt 2007b: 274, Pl. 2).

W centralnej części konstrukcji znaleziono posadzkę z lastryko o odsłoniętej powierzchni kilku metrów kwadratowych, a także płytkę litą przymocowaną do podłogi przed centralnym wschodnim filarem, która prawie stanowi część samej zagrody i jest najprawdopodobniej związana z niektórymi czynnościami związanymi z używaniem płynów. Badania przeprowadzone w wykopie L9-67 potwierdziły istnienie drugiego okrągłego kamienia należącego do zagrody, którego droga dostępu wydaje się być potwierdzona przez odkrycie iluminatora znalezionego in situ, który przedstawia płaskorzeźby dwóch lisów z boku bucranium (Dietrich 2017: artykuł online; Schmidt 2010a: 250).

O ile datowanie radiowęglowe fragmentu węglanu pedogenicznego z filaru 8 komory B ustala datę nie późniejszą niż EPPNB dla tego zasypu – czyli około 8960 ± 85 BP (Pustovoytov 2002: 4) – datowanie późniejsze niż 8430 ± 80 BP13 ustalono dla pochówku komory C, „komory dzika „14 (ryc. 3-4).

Jest to seria koncentrycznych kręgów o łącznej średnicy 30 m, z których dwa najbardziej wewnętrzne mają filary (Schmidt 2007b: 276). W obecnym stanie wiemy, że istnieją dwa centralne filary, a następnie jedenaście filarów w pierwszym okręgu i osiem w drugim (Dietrich et al. 2014: 12, ryc. 3).

W przeciwieństwie do innych struktur, Enklawa C została w znacznym stopniu poddana działaniom ikonoklastycznym, których chronologia nie została dobrze zidentyfikowana.15 Wykopanie dołu o średnicy ponad 10 m w jego centralnej części spowodowało zniszczenie bliźniaczych filarów (P35 i P37) na wiele kawałków. Przed tym centralnym filarem, który pierwotnie miał ponad 5 m wysokości i był opatrzony płaskorzeźbą byka, znaleziono dwie przebite kamienne płyty, prymitywne naczynie i rzeźbę dzika z fragmentaryczną podstawą (ryc. 5) – wszystkie wykonane z wapienia. Bliźniacza rzeźba została znaleziona w pobliżu filaru 12 należącego do drugiego kręgu, również z uszkodzoną podstawą. Dowody te pozwalają nam postawić hipotezę, że ich rozmieszczenie na jednej z powierzchni filarów jest oryginalnym wysokim reliefem, podobnym do spektakularnej rzeźby drapieżnika na filarze 27 znalezionym w pierwszym kręgu.

Oprócz dzika, zwierzęcego symbolu tej zagrody, pojawia się wiele wizerunków nieokreślonego drapieżnika – być może dużego kota, takiego jak lampart lub pies – wraz z przedstawieniami kaczek i dropi (Peters, Schmidt 2004: ryc. 13). Motyw węża, ceniony w strukturach A i D, jest całkowicie nieobecny. Podczas wykopalisk nie było zaskoczeniem, gdy dłonie i palce szybko stały się widoczne na filarze 40, a geometryczne płaskorzeźby przedstawiające symbole w formie litery „H” i „U” na filarze 28 (Schmidt 2008b: 31-32).

Jedną z głównych cech tego budynku jest brak posadzki z lastryko, znaku rozpoznawczego, który do tej pory znaleziono tylko w tak zwanej „świątyni skalnej”, obecnie określanej jako Enclosure E.16 W rzeczywistości obie konstrukcje leżały bezpośrednio na skale macierzystej, osiągniętej w Enklawie C na wysokości 796,60 m n.p.m. – takiej samej jak wapienna równina otaczająca stanowisko (Schmidt 2008b: 27) – i mają te same dwa cokoły o wysokości około 30 cm, które są przebite centralnie, aby lepiej zakotwiczyć podparte filary do powierzchni (Schmidt 2007b: 273; 2008b: 27-28). W obrębie tych rowków znaleziono ślady wypełnisk kamiennych i błotnych, które były używane jako „bufor” (Schmidt 2011c: 219, ryc. 2). Uważa się, że te dwa pomieszczenia są pierwszymi i najstarszymi stworzonymi w Göbekli Tepe ze względu na obecność tej skalistej podłogi.17 Brak odpowiedniej przestrzeni dla budynków spowodowałby późniejsze nakładanie się struktur, co z kolei spowodowałoby potrzebę wymyślenia alternatywnych metod wykonania podłóg poprzez zastosowanie cementowanych powierzchni wapiennych zwanych „lastryko”, które imitowały wcześniejsze wykorzystanie warstwy skalnej (Schmidt 2007b: 276).

Początkowo droga dostępu do budowli charakteryzowała się wąskim przejściem – „Dromos” – między dwiema równoległymi ścianami wykonanymi z masywnych kamiennych płyt obrobionych ze wszystkich stron, z których największa wystaje w kierunku wnętrza korytarza i sugeruje połączenie z pierwotnym otworem lub portalem. Po zakończeniu użytkowania iluminator ten został zamurowany, o czym świadczą dwa dolne rzędy zachowanego in situ muru blokowego. Na południowej elewacji tego kamiennego iluminatora, tuż poniżej otworu, który prowadził odwiedzających do wejścia do zagrody, znaleziono wapienną płytę z płaskim reliefem zwierzęcego symbolu tego kompleksu: dzika leżącego na grzbiecie (Schmidt 2010a: 253, ryc. 26). Nieco bardziej po południowej stronie odkryto duży monolit w kształcie litery U, którego kolumna po lewej stronie przedstawia rzeźbę drapieżnika, który siedzi na szczycie jak strażnik, podczas gdy ta po prawej stronie w ogóle się nie zachowała (Dietrich et al. 2014: 11).

Trzeci element, który tworzy drogę dostępu do pomieszczenia, składa się ze schodów (odkryto osiem stopni w obecnym stanie), które, jak się uważa, były niezbędne do pokonania różnicy poziomów wynikającej z pierwotnego wejścia, o którym wciąż wiemy bardzo niewiele (Becker et al. 2014a: 5)18.

Chociaż Enklawa D została początkowo nazwana „Enklawą żurawia”, nie wydaje się, aby istniała wyraźna preferencja ikonograficzna dla tego ptaka, który występuje obok przedstawień węży, lisów, dzikich osłów, owadów, pająków, byków i gazeli. Jest to owalna struktura o średnicy 20 m z trzynastoma filarami, być może pierwotnie piętnastoma (Schmidt 2007b: 275), datowana na EPPNA, 9675-9314 cal p.n.e. (Dietrich, Schmidt 2010: 82-83)19.

Przedstawienia zwierząt są połączone z abstrakcyjnymi symbolami, kształtem litery „H”, półksiężycem, bucranium i elementami antropomorficznymi. Na przykład na dwóch środkowych filarach o wysokości ok. 5,5 m i wadze 10 ton doskonale widoczne są ramiona i dłonie zaciśnięte na brzuchu, a także pas i rodzaj skórzanego worka lub peleryny w talii (Schmidt 2010a: 244, ryc. 9) oraz naszyjnik w formie bucranium na szyi.

Spośród wszystkich odkrytych do tej pory filarów, P33 i P43 posiadają najbardziej złożone i wyjątkowe płaskorzeźby. Na przykład filar 33 przedstawia różne ptaki na wschodniej ścianie, trzy myszołowy na głowie i trzy duże żurawie na tułowiu nad motywem falistych linii (ryc. 6), które początkowo interpretowano jako strumień (Schmidt 2002a: 11), który na tylnym marginesie filaru przechodzi w głowy węży (Schmidt 2011a: 184). Nad wodą i pomiędzy żurawiami przedstawiono piktogramy w kształcie litery H i małe lisy z miniaturowymi znakami (Schmidt 2011a: 199).

Obrazy są kontynuowane na przedniej części filaru, gdzie znajdują się płaskorzeźby pająka, innych węży, sześcionożnego owada, symbolu „H” i serii motywów w łuku w centralnym obszarze, podczas gdy marginesy są bogate w motywy geometryczne o trójkątnym charakterze. Wreszcie, zachodnia strona przedstawia płaskorzeźbę lisa z wężami wyłaniającymi się z jego piersi, które rozprzestrzeniają się w kierunku przedniej ściany filaru.

Cała powierzchnia filaru 43 pokryta jest motywami, wśród których wyróżnia się duży sęp spoglądający w kierunku środka budynku (ryc. 7). Ptak ten unosi prawe skrzydło, podczas gdy lewe skierowane jest do przodu, w kierunku innego ptaka. Nad nimi znajduje się trzeci ptak, wąż i dwa symbole w kształcie litery „H”, które łączą się we wzór koncentrycznych trójkątów i małych kwadratów. Pomiędzy tymi dwoma elementami, w centralnej pozycji w stosunku do czoła filaru, znajduje się kulisty element, być może dysk słoneczny.

Bezpośrednio nad pasem trójkątów widoczne są trzy duże obiekty w kształcie „kłódki”, z których każdy przedstawia zwierzę, a na ich szczycie znajduje się kolejny pas trójkątów.

Na korpusie filaru znajduje się natomiast płaskorzeźba ogromnego skorpiona, lisa i węża ułożonych po lewej stronie i otoczonych kamienną ścianą. Inny ptak niesie ściętą głowę człowieka, co wraz z obecnością innych niebezpiecznych zwierząt może wskazywać, że dana osoba poniosła gwałtowną śmierć (Schmidt 2006a: 39-40).

Ostatnią cechą charakterystyczną filaru 43 jest jego umiejscowienie dokładnie między wykopami L9-68 i L9-69, dokładnie w miejscu, w którym przechodzi ściana tarasu związana z poziomem II (Schmidt 2008a: 420).

Mając charakter hybrydowy, ponieważ wykazują podobne cechy zarówno do zagród z poziomu III20 z obszaru południowo-wschodniego, jak i tych z poziomu II21 wykopanych głównie na północnym wschodzie, zagroda F (Dietrich et al. 2012: Fig. 12) w Göbekli Tepe znajduje się po zachodniej stronie wzgórza i została odkryta tuż pod powierzchnią w wykopach K09-77/87.22 Ma średnicę 10 m – równą średnicy komory B (Dietrich et al. 2015: 100) – i posiada filary, które są pofragmentowane w środku ze względu na bliskość powierzchni.

Z ikonograficznego punktu widzenia struktura nie różni się szczególnie od obudów poziomu III, prezentując zoomorficzne reliefy, takie jak lisy (filar XXXVII: Schmidt 2007b: 276-277), dziki i ptaki (filar XXXIV) oraz motywy w kształcie litery V i rzeźbione ramiona na filarach typu Nevalı Çori (Schmidt 2009b: 165-166). Niezwykle interesujący jest płaski relief z rzeźbioną postacią męską o wysokości 25 cm z długą szyją odkrytą z tyłu filaru XXV (Schmidt 2009b: 177, ryc. 4). Oprócz ikonograficznego powiązania ze ściętą głową i izyficzną postacią z filaru 43 Enklawy D, motyw tego filaru, który prezentuje nowy gatunek dekoracji typu szaty liturgicznej, jest kontynuowany na innym fragmencie tego samego filaru, który przedstawia płaskorzeźbę psa mierzącego około 10 cm.

Enklawa F nie jest jedyną strukturą, która pojawia się w tak zwanej „nieokreślonej” warstwie. W rzeczywistości, kilka metrów na zachód od Enclosure D, ale na zdecydowanie wyższym poziomie leży Enclosure G, która nie została jeszcze wydobyta. Ponadto, na północ od tej ostatniej znajduje się wyraźna sekwencja warstw i struktur o głównie kolistym kształcie, które razem tworzą to, co niedawno zostało określone jako „pierwsze jądro osady”, prawdopodobnie zniszczone po wzniesieniu kompleksów C i D.

Wszystkie te struktury mogą należeć do starszego „poziomu IV” (Schmidt 2011b: 47-48), który jest obecnie nieznany23 (Notroff et al. 2016: 67, Fig. 5.1).

Odkryta dzięki badaniom geomagnetycznym przeprowadzonym w północno-zachodniej depresji wzgórza, Enklawa H posiada okrągły/owalny układ o średnicy około 10 m, kilka centralnych filarów i, na dzień dzisiejszy, siedem filarów obwodowych, które zachowują typowe cechy ikonograficzne (Dietrich et al. 2016: Fig. 6). Podobnie jak w przypadku innych struktur poziomu III24, obecność drugiego kręgu ścian zewnętrznych wskazywałaby na starszą fazę budowy (Dietrich et al. 2016: 58). Podobnie jak
Podobnie jak Enklawa C, wydaje się, że została ona poddana pracom ikonoklastycznym i niszczącym w starożytności, prawdopodobnie poprzedzonym modyfikacjami podczas użytkowania, na co wskazują dowody ponownego użycia filarów 66 i 6925, które prezentują nietypową orientację, co może wskazywać na wtórne użycie (Clare et al. 2018: 123), z dłuższym bokiem w kierunku wnętrza enklawy i biorąc pod uwagę, że są one zwieńczone wapienną płytą.

Z ikonograficznego punktu widzenia, ogólna przewaga nacięć nad płaskorzeźbą jest znacząca, co doskonale pokazuje filar 56 z łącznie 55 zwierzętami, które świadczą o pustym artystycznym horrorze. Niektóre z rozpoznanych zwierząt to ptaki drapieżne, żurawie, kaczki, węże i niektóre ssaki, prawdopodobnie koty.

O ile filar 57 można zapamiętać ze względu na obecność unikalnej płaskorzeźby przedstawiającej skolopendrę (Becker et al. 2014a: 6), filar 66 zasługuje na zainteresowanie nie ze względu na przedstawione zwierzęta (kilka byków lub jeleni), ale ze względu na dramatyczny temat. Według naukowców cechy zwierząt mogą reprezentować moment skrajnego cierpienia, takiego jak zbliżająca się śmierć lub sama śmierć 26 (Dietrich et al. 2016: ryc. 13).

Ostatnia kwestia związana z tym budynkiem dotyczy śladów tynku i glinianej zaprawy odkrytych w niektórych miejscach wzdłuż ściany. Łatwość, z jaką ta zagroda została zdewastowana przez czynniki atmosferyczne, zwłaszcza deszcz, z pewnością mogła być przeciwdziałana przez długotrwałą renowację i promowana przez rytualne ceremonie wspólnotowe (Clare et al. 2018: 131), ale może również skierować nas do hipotezy o górnej pokrywie, która mogła chronić wnętrze zagrody przed złymi warunkami pogodowymi, aż do momentu „rytualnego pochówku” (Dietrich et al. 2016: 59).

Podsumowując, datowanie struktur A, B i C, D pozwala nam ustalić, że struktury Göbekli Tepe nie zostały zbudowane w tym samym czasie, ale niektóre później niż inne (Dietrich et al. 2016: 65).

Poziom II

Budynki poziomu II charakteryzują się na ogół prostokątnym planem, niewielkimi rozmiarami (około 3 x 4 m) i podłogą z lastryko.27 Budynki te pochodzą z IX tysiąclecia p.n.e. podczas EPPNB28 i zajmują pustą przestrzeń między strukturami poziomu III, z wyjątkiem niewielkich obszarów, gdzie częściowo pokrywają się z najstarszymi warstwami (np. wykopy L9-66). Ich lokalizacja jest związana z utworzeniem tarasu wzniesionego ponad poziomem III, ograniczonego murem zamykającym obszar południowo-wschodniego zagłębienia budynków A-D29.

Filary w kształcie litery T znalezione na poziomie II są mniejsze (średnia wysokość 1,5 m), a także rzadziej spotykane wewnątrz budynków. Znajdują się one głównie w centralnej pozycji, chociaż w wielu budynkach są całkowicie nieobecne i są zgodne z rzymską numeracją, dzięki czemu różnią się od tych ze starszych warstw. Jeśli chodzi o okrągłe struktury najstarszego poziomu III, nie znaleziono jak dotąd żadnych dowodów na działalność domową, taką jak kominki i piece (Notroff et al. 2016: 66), nawet jeśli istnieją słabo udokumentowane kamienne misy30 rozmieszczone na podłogach (Schmidt 2010b: 259, ryc. 4) i kamienne pierścienie, których funkcja jest nieznana, podobnie jak w kulturach środkowoamerykańskich okresu kolumbijskiego (Schmidt 2009b: 168). Główna struktura poziomu II, znaleziona w wykopie L10-71 w północno-wschodniej części, zwana „Lion Pillar Building”, najprawdopodobniej nie jest kompletnym budynkiem, ale strukturą podobną do piwnicy (Schmidt 2000b: 49), przedstawia prostokątne pomieszczenie ze ścianami o wysokości do 2 metrów. Cztery filary leżą w centralnej pozycji ułożone w dwóch rzędach, podczas gdy pozostałe cztery stoją wzdłuż obwodu (Dietrich et al. 2016: Fig. 3).

Wewnętrzne filary znajdujące się na wschodzie odsłaniają płaskie płaskorzeźby przedstawiające lwy z szeroko otwartymi szczękami i skaczące, jakby chciały złapać zdobycz, podczas gdy pozostałe dwa są nagie. Jeden z filarów obwodowych wzdłuż południowej ściany przedstawia ramiona i dłonie i ma znaczące podobieństwa do filaru znalezionego w Nevalı Çori. Jego umieszczenie wewnątrz ściany wyraźnie wskazuje na późniejsze ponowne użycie w porównaniu do jego pierwszej realizacji.

W przestrzeni między dwoma filarami z płaskimi płaskorzeźbami odkryto kamienną płytę z motywem, który jest całkowicie obcy dla tego miejsca: jest to przedstawienie kobiety kucającej z otwartymi nogami, w nieokreślonej sytuacji, prawdopodobnie związanej ze sferą seksualną (ryc. 8). Osobliwość tej figury dotyczy nie tylko pojawiającego się motywu, ale także anomalnej techniki użytej do jej wykonania: grawerowania graffito. Z tego powodu może nie być częścią oryginalnej dekoracji budynku (Schmidt 2010a: 246).

Na podłodze z lastryko, na głębokości około dwóch metrów, znaleziono kamienne płyty: można przypuszczać, że są to pozostałości zawalonego dachu. Chociaż nie jest jeszcze pewne, czy uznać budynek za podziemny czy półpodziemny, odkrycie kolejnego pomieszczenia na południu, w tym pary filarów bez płaskorzeźby, może potwierdzić jego przynależność do większej struktury (Schmidt 2011a: 245-246).

Stanowiska w rejonie Urfy

W każdym razie lastrykowe budynki przypominające podłogi, filary w kształcie litery T i okrągłe obudowy nie są unikalne dla Göbekli Tepe. Jako temat wciąż stosunkowo nietknięty, stanowiska takie jak Karahan Tepe, Ayanlar Höyük, Şanlıurfa-Yeni Mahalle, Sefer Tepe, Hamzan Tepe, Harbetsuvan Tepesi, Kurt Tepesi i Taşlı Tepe, datowane są między końcem PPNA a początkiem PPNB (Çelik 2014a; 2014b; 2016b) i znajdują się zarówno w prowincji, jak i na jej obrzeżach, w okręgach Viranşehir, Siverek i centralnym okręgu na wyżynie z widokiem na równinę Harran (Çelik 2006: 24; 2014a: 12; 2015b: 354), wszystkie mają te cechy wspólne, które pozwalają przypuszczać istnienie wpływowej facji kulturowej na tym obszarze.

Ich lokalizacja, rozmiar i różnorodność w asamblażu litowym wydają się być związane z funkcją przyjętą przez każde stanowisko. Na przykład Karahan Tepe w porównaniu do Harbetsuvan Tepesi, uważanego za jego osadę satelitarną i którego pozycja została zaprojektowana do kontrolowania równiny Harran, przede wszystkim monitorowała wewnętrzne obszary gór Tektek. „Trapping areas” (Çelik 2016b: 422) – obszarów przeznaczonych do polowań – o czym świadczy liczba odkrytych artefaktów krzemiennych.31 Dane litowe dotyczące Şanlıurfa-Yeni Mahalle świadczą natomiast o dość ważnym miejscu produkcji ostrzy używanych w rolnictwie, jak logicznie wnioskuje się o miejscu położonym w północno-zachodnim rogu Równiny Harrańskiej (Çelik 2011b: 142-145).

Obecność małych tymczasowych osad i stanowisk satelitarnych32, orbitujących maksymalnie do 15 km od głównych ośrodków Karahan Tepe, Sefer Tepe i Ayanlar Höyük, była prawdopodobnie dowodem na znaczenie tych makroośrodków. Ponadto fakt, że Taşlı Tepe znajduje się mniej więcej w tej samej odległości od Sefer Tepe, Karahan Tepe i Göbekli Tepe może wskazywać, że osady z filarami w kształcie litery T zostały rozmieszczone w regionie zgodnie z wcześniej ustalonymi umowami lub w celu ustanowienia różnych obszarów kompetencji i granic między terytoriami (Çelik et al. 2011: 230).

Wszystkie stanowiska zbudowane na skale macierzystej wykorzystywały strukturę geologiczną regionu z jego wapiennym charakterem, zwłaszcza do celów architektonicznych. Zwykłe badania archeologiczne, z których część została przeprowadzona podczas nielegalnych wykopalisk, ujawniły istnienie basenów przypominających baseny wykute w skale macierzystej w celu zbierania wody deszczowej (Çelik 2003: 44-48; 2010: 262, ryc. 6; Güler, Çelik 2015: 23), okrągłych obudów i filarów w kształcie litery T, z których niektóre są widoczne na powierzchni i zachowane in situ33. Jeśli z jednej strony rozmiar tych filarów, około 1-2,5 m (Çelik 2000a: 4-6; 2014a), nie znajduje porównania z Göbekli Tepe – z wyjątkiem nowszego poziomu II, a zwłaszcza w Enclosure F (Hauptmann 1991/92: 28; Hauptmann 1993: 56, Fig. 16; Schmidt 1997/98: Fig. 15; 2002a: 8, Fig. 7) – prawdą jest, że 8-metrowa warstwa kulturowa Karahan Tepe i jej 16 hektarów (Çelik 2015a: 449), 14 hektarów Ayanlar Höyük, wraz z okrągłą obudową o średnicy około 20 m z filarami w kształcie litery T Harbetsuvan Tepesi34 sugerują nam, że najstarsze poziomy, współczesne Göbekli Tepe III, leżą kilka metrów pod powierzchnią (Çelik 2017: 363-364).

Z artystycznego punktu widzenia filary odkryte w tych miejscach mają te same cechy, co te znalezione w Göbekli Tepe, ale z pewnymi wyjątkami. Niektóre z 266 filarów w kształcie litery T znalezionych w Karahan Tepe35 , na przykład, przedstawiają wizerunki zwierząt36 , ale żaden z nich nie wykazuje nacięć ramion lub dłoni, cech widocznych w Harbetsuvan Tepesi i Kurt Tepesi (Çelik 2014a). Z pewnością najbardziej charakterystycznym elementem steli znalezionych na tych stanowiskach, ale nie podzielanym powszechnie37 , jest szeroki rowek w kształcie krawata z motywem „szewronu” u góry.38 Obecnie jedyny bucranium odkryty na korpusie jednego z tych 16 filarów został znaleziony in situ w Sefer Tepe (Çelik 2006: 24 i Fig. 3; Kürkçüoğlu, Kara 2005: 62-63), podczas gdy relief pasa jest poświadczony na jednym z 14 filarów Harbetsuvan Tepesi. Obecnie brak jest śladów płaskorzeźb zwierząt wokół filarów, jednak odkrycie fragmentu głowy zdziczałego zwierzęcia, prawdopodobnie należącego do dużego kota (Ercan, Çelik 2013: Fig. 3a, 3c), związanego ze stanowiskiem Ayanlar Höyük, zdaje się potwierdzać jego obecność (Ercan, Çelik 2013: 53-54, Fig. 3a-d; Schmidt 2007a: 128, Fig. 23; Hauptmann 2007: 162, ryc. 20).

Wśród drobnych znalezisk, które charakteryzują te stanowiska, znajdują się tzw. naczynia chlorytowe z prawdopodobną funkcją osełek (Ercan, Çelik 2013: 48-29, ryc. 1a-d) – których przykłady znaleziono na innych stanowiskach z tego okresu, takich jak Hallan Çemi, Çayönü (Çambel 1974: 373, ryc. 14; Rosenberg 1999: 12, Fig. 3), Demirköy, Göbekli Tepe (Köksal-Schmidt, Schmidt 2007: 101), Karahan Tepe i Körtik Tepe (Çelik et al. 2011a: 246; Coşkun et al. 2010: 61, Figs 2a-b; Özkaya 2009: 5, Figs 7-8; Özkaya, Coşkun 2011: 90-93 i ryc. 15-21, 26), prawdopodobnie ze stanowiska, z którego pierwotnie pochodziły – antropomorficzne posągi i słupy totemiczne (Karahan Tepe, Şanlıurfa-Yeni Mahalle), iluminatory (Ayanlar Höyük, Karahan Tepe) i wapienne rzeźby przypominające fallusy Blancharda (Hamzan Tepe). Przykłady lastrykowych podłóg znaleziono nie tylko w Şanlıurfa-Yeni Mahalle,39 ale także w Karahan Tepe (Çelik 2000b: 7; 2011a) i Ayanlar Höyük (Çelik 2011b: 158, ryc. 16).

ANALIZA DANYCH

Sztuka animalistyczna i totemizm

Istniejący związek między badanymi do tej pory miejscami można uzyskać nie tylko z architektonicznego punktu widzenia, z obecnością filarów w kształcie litery T, okrągłych obudów i lastrykowych podłóg, ale nawet bardziej z artystycznego punktu widzenia. Najważniejszymi elementami są z pewnością reliefowe nacięcia zwierząt na stelach oraz, jak wskazano, figurki, okrągłe płaskorzeźby i płaskorzeźby zoomorficzne znalezione w wypełnieniu konstrukcji lub kompozycje totemiczne, które ujawniają raczej wyrafinowaną artystyczną passę (ryc. 9-10).

Znaczenie, jakie mają te przedstawienia, należy rozumieć na podstawie charakterystyki okrągłych budynków w Göbekli Tepe, których zwyczajem było, aby jedno zwierzę dominowało nad innymi. Na przykład w Enklawie A dominuje wąż, w B przejmują lisy, w C bohaterami są dziki, podczas gdy w D ważną rolę odgrywają ptaki (i węże). Kierunek ich spojrzeń w stronę wnętrza pomieszczeń wydaje się mieć konkretny powód.

Ze stylistycznego punktu widzenia, powtarzalność motywów i ikonografii, która wykraczała poza teren osady, wydaje się potwierdzać istnienie prawdziwej klasy wyspecjalizowanych artystów należących do tej samej tradycji kulturowej (Schmidt, Köksal-Schmidt 2014: 76). Fakt ten jest widoczny zarówno wewnątrz Göbekli Tepe, którego lisy przedstawione na filarach, na przykład, są tworzone zgodnie z tym samym kanonem figuratywnym, zarówno poza jego granicami, jak i w innych osadach w regionie Urfa. Na przykład w Karahan Tepe, na dwóch filarach, które padły ofiarą maruderów, znaleziono reliefy węży, jeden z trójkątną głową i zygzakowatym ciałem,40 podobne do tych odkrytych w Nevalı Çori i Göbekli Tepe (Schmidt, Köksal-Schmidt 2014: 74-75, ryc. 1-5; Schmidt 2000a: ryc. 5; Hauptmann 1993: 59, ryc. 19), które bazują na tych samych słynnych misach litowych z Körtik Tepe. Podczas gdy inny, z okrągłą głową i falistym ciałem (Moetz, Çelik 2012: 705, Fig. 3), przypomina inne grawerowane przedstawienia na kamieniu znalezione w Jerf el-Ahmar (Stordeur et al. 1996: 2, Fig. 2).

Nawet anatomiczne zaniedbanie ophidian, które w świetle porównania z innymi rodzinami zwierząt jest bez wątpienia z góry ustalone41 (Dietrich et al. 2012a: Fig. 10), rozciąga się na cały region i świadczy o artystycznej jedności na dużą skalę, opartej na rozległej wiedzy o specyficznych cechach zwierzęcych i ich naturalistycznej wydajności42.

Sztuka, której celem jest wierne odtworzenie rzeczywistości, poszła o krok dalej, dążąc zamiast tego do przedstawienia sennego i tajemniczego komponentu. Wiedząc o tym, łatwo zrozumieć odkrycie panseksualnych figurek nawiązujących kształtem i treścią do słupów w kształcie litery T, których przykłady znaleziono w Gaziantep (Çelik 2005: 29, ryc. 1-3) i Kilisik,43 tak zwanego Człowieka z Urfy z Şanlıurfa-Yeni Mahalle (ryc. 11) oraz słupów totemowych z Göbekli Tepe (Schmidt 2012a: 34-36, ryc. 6-8; 2014: 330, 335, ryc. 3) i Karahan Tepe (Schmidt 2012a: 34-36, ryc. 6-8; 2014: 330, 335, ryc. 3). 3) i Karahan Tepe44 , które przedstawiają zestawienie różnych postaci, zwierząt i ludzi, wzdłuż osi pionowej (Dietrich et al. 2019b: 23, ryc. 5) i które identyfikują duchy opiekuńcze określonych jednostek rodzicielskich lub organizacji społecznych, takich jak klany lub plemiona45 (ryc. 12).

Nie rozwodząc się nad narracyjno-ikonograficznym aspektem takich kompozycji46 , jest bardzo oczywiste, że stanowią one odzwierciedlenie wierzeń i praktyk związanych z określoną koncepcją świata naturalnego i nadprzyrodzonego, do którego dostęp był prerogatywą mediów i szamanów, poprzez możliwe użycie zarówno narkotyków halucynogennych, wraz z technikami obejmującymi deprywację sensoryczną, ból fizyczny, medytację, post itp.47, a także dzięki rytuałom, które wymagały przebrania się za zwierzęta podczas skryptowanych ceremonii48.

W związku z tym wiarygodne wydaje się stwierdzenie, że w tych społeczeństwach świat zwierząt nie przybierał formy odrębnej domeny, która była oddzielona od świata społecznego lub nadprzyrodzonego, ale stanowił z nimi jedność zgodnie z holistyczną wizją świata zwaną „ekozofią” (Årem 1990: 115). Podsumowanie tego typu może wynikać z pewnego rodzaju nienaturalności modulowanej nie przez wiedzę, od momentu, w którym wywodzi się ona z doświadczeń opartych na zmysłach, ale na poznaniu (Chiesa 2012: 40). Wynika z tego, że po pierwsze, zwierzęta są wyposażone w szereg postaw, nawyków i zachowań podobnych do ludzkich z różnych mitologicznych i kosmologicznych powodów i dzięki temu uzyskują rolę „właścicieli i opiekunów” określonych miejsc, takich jak na przykład zagrody Göbekli Tepe i, bardziej ogólnie, „Budynki komunalne” PPNA/EPPNB.

Po drugie, stała obecność zoomorficzna odzwierciedla zarówno stałą i fizyczną zależność od świata zwierząt, jak i niematerialną potrzebę kierowania nim i określania wielu praktyk rutynowego życia codziennego, tak jakby jego przekształcenie w rzeczywistość było metaforycznym i konkretnym odpowiednikiem mającym na celu wchłonięcie jego energii życiowej i mocy (Whittle 2003: 93-95).

To właśnie w tej perspektywie, zdaniem A. Marciniaka, niektóre miejsca mogły być wykorzystywane w ramach ceremonii i świąt oraz mogły być związane z rytuałami prawdopodobnie związanymi z rozumieniem otaczającego świata, takimi jak specjalne „areny”. Te wspólnotowe konstrukcje pozwoliłyby na konceptualizację, stworzenie, odnowienie lub renegocjację relacji „człowiek-zwierzę” i pozwoliłyby na refleksję nad tymi symbolicznymi kategoriami (Reynolds 2011: 177). Do podobnego wniosku doszedł T. Watkins, który definiuje te areny jako „teatry pamięci”, w których rozwijają się relacje społeczne między jednostkami, a zarówno materialna, jak i pragmatyczna wiedza i przekonania, w tym holistyczne, są przyswajane poprzez życie w bliskim kontakcie ze zjawiskami naturalnymi (Watkins 2006: 15).

Przedstawienia zwierząt na filarach w kształcie litery T i na trójwymiarowych rzeźbach z Göbekli Tepe powinny zatem sugerować nam, że w tych budynkach mogły spotykać się równoległe światy potężnych społeczności zwierzęcych i ludzkich (Boric´ 2013: 59) i debatować na tematy takie jak społeczeństwo, rodzina i płodność, wykorzystując również mityczne opowieści (Whittle 2003: 101). Znaczenie tych realizacji, które jest często ignorowane, jest w rzeczywistości związane z „ożywionym” charakterem, który jest im nieodłączny: podsumowując, człowiek neolityczny zbudował sztuczne i nieożywione środowiska i wypełnił je symbolami, aby uczynić je odpowiednimi dla jego utrzymania, aby nie wyrzec się relacji z Naturą, od której nauczył się wszystkiego. Zamiast tego sprawił, że zbiegła się ona z każdym aspektem życia w jego miejscu zamieszkania, tworząc w ten sposób jej przedłużenie.

Dominacja jednego zwierzęcia nad innymi w różnych strukturach, być może reprezentowana również przez postacie na filarze 43, może wskazywać, że zwierzęcy przewodnik/totem należał do określonej rodziny lub klanu. Z tej perspektywy jest prawdopodobne, że różne formacje klanowe mogły mieć siedzibę w Göbekli Tepe, a każda z nich budowała wspólny budynek, który łączył grupę podczas zbiorowych ceremonii z mieszkaniami przywódców klanu / szamanów, tak zwanych „delegatów wiedzy”,49 dając życie pierwotnej formie osadnictwa, zgodnie z modelem postawionym przez I. Hoddera dla Çatalhöyük50.

Po tym, co właśnie zostało powiedziane, jasne jest, że w przypadku tych obudów nie jest łatwo oddzielić komponent symboliczny od funkcjonalnego, nawet jeśli dane archeologiczne sugerują zmienne rozwiązania, które z pewnością wywodzą się z różnych tradycji, a także z dostępności użytecznych surowców.

W rzeczywistości nie jest przypadkiem, że najnowsze rekonstrukcje budynków z Göbekli Tepe, które niezbicie sankcjonują obecność drewnianych pokryć51, które zapewniały dostęp do konstrukcji, są bardzo zbliżone do tych z budynków wspólnotowych odkrytych w Jerf El Ahmar52 lub tych z budynku kultowego Nevalı Çori wykonanego przez H. Hauptmanna (ryc. 13-14). Niektóre ze wspólnych cech tych tak zwanych budowli komunalnych PPNA/ EPPNB, które mają niesamowitą wartość symboliczną, to rzeźbione filary, plany i charakterystyczne cechy architektoniczne, osobliwe cechy, takie jak znaczące wymiary, ściany z niszami, lastrykowe podłogi, ławki i platformy do siedzenia przy ścianach (Özdoğan 2010: 30). Ponadto nie można zapominać o upodobaniu do półpodziemnej konstrukcji tych struktur, ponieważ najnowsze odkrycia potwierdziły, że miało to miejsce również w Göbekli Tepe53.

Z tego rodzaju korespondencji wynika zatem, że wyrazista różnorodność tego typu obudów, z których wszystkie mają charakter komunalny, nie wynika z naturalnej manifestacji świętego miejsca (Kornienko 2009: 95), ale zależy wyłącznie od dostępności lokalnych surowców.

Obecnie przyjmuje się, że ważne było, aby takie struktury miały silny symboliczny projekt i były budowane w sposób „rytualny”, że tak powiem. Obecność czaszek pod filarami Jerf El Ahmar (Stordeur 2000: 2) lub u podnóża „Wieży” w Jerychu, pochówek kobiety obejmującej otynkowaną czaszkę w Çatalhöyük jako depozyt fundamentowy i zoomorficzna obecność na filarach w prowincji Urfa, to tylko niektóre przykłady tej rozszerzonej świętej i holistycznej wizji świata, totemicznej lub szamańskiej, jak stwierdzono.

Na wzór Çatalhöyük, różni badacze zgadzają się z definicją „Domów Historii „54 dla tych mieszkań, które są szczególnie bogate z ikonograficznego i „rytualnego” punktu widzenia. Na przykład według I. Hoddera i C. Cessforda, którzy przyjmują definicję „społeczeństwa domów” opracowaną przez C. Levi-Straussa55 , w społeczeństwie, które nie rozwinęło żadnej formy pisma, sam dom był narzędziem umożliwiającym mechanizmy reprodukcji poprzez konstrukcję i zachowanie pamięci zbiorowej (Hodder, Cessford 2004: 31). Według E. B. Banninga, społeczeństwa domowe utrwalały się poprzez rzeczywiste lub wyimaginowane statki relacji oparte na utrzymywaniu tej zbiorowej pamięci (Banning 2011: 643-646). Dlatego nie można wykluczyć konserwatywnego i encyklopedycznego zastosowania architektury we wszystkich jej formach w tym okresie. W rzeczywistości świat materialny jest substancją, dzięki której „(…) ludzie tworzą własne znaczące teksty biograficzne” (Hodder, Hutson 2003: 212).

Wśród cech charakterystycznych tych domów w Çatalhöyük musimy pamiętać o powtarzalności obrazów i rzeźb z jednego poziomu na drugi w miejscu, pracach ciągłej rekonstrukcji i renowacji oraz długim okresie ich życia w historii osady. Dowody na to, że filary były ponownie wykorzystywane w zagrodach Göbekli Tepe, dosłownie przenoszone z jednej struktury do drugiej, które z kolei ulegały stopniowemu zwężaniu po dodaniu nowych kamiennych kręgów56 , a także najnowsze datowanie, które sankcjonuje prawdopodobną współczesność między zagrodami poziomu III a tymi z poziomu II, przynajmniej podczas fazy okupacji stanowiska (Dietrich et al. 2019a: 4-6), z pewnością sugeruje definicję „domów historii” również dla „kręgów” Göbekli Tepe.

W Çatalhöyük te struktury, które łączyły funkcję domową i praktyki „rytualne”, były z drugiej strony flankowane przez bardziej elementarne, uważane po prostu za mieszkania. Analiza mikromorfologiczna osadów na podłogach wykazała, że czynności związane z przygotowywaniem żywności, jej konsumpcją, obróbką obsydianu itp. miały miejsce nawet w tych bardziej rozbudowanych pomieszczeniach (Matthews et al. 1996: 317).

To, co niedawno wyłoniło się z badań przeprowadzonych w Göbekli Tepe nad szczątkami roślinnymi, w szczególności fitolitami pochodzącymi z traw, i potwierdzone przez dużą obecność kamieni szlifierskich (dobre 7268) również w pomieszczeniach poziomu III, takich jak Enclosure D (Dietrich et al. 2019a: 25), podkreśliło istnienie praktyk rytualnych związanych ze spożywaniem zbóż i napojów alkoholowych, w kontekście zbiorowych ceremonii i bankietów. W rezultacie idea zintegrowanej wizji działań domowych i rytualnych w tym miejscu zaczyna silnie obowiązywać wśród naukowców (Clare et al. 2019).

WNIOSKI

„Wodzowie” PPNA?

Głównym celem niniejszego artykułu było przedstawienie ogólnego przeglądu stanowisk filaru w kształcie litery T: po pierwsze, rozważono nowe osiągnięcia w wykopaliskach w Göbekli Tepe, które doprowadziły do sformułowania nowych teorii, ponownie oceniających poprzednią ideę „sanktuarium łowców-zbieraczy” na świeżym powietrzu na rzecz bardziej prawdopodobnej stabilnej osady, zadaszonych i (pół) podziemnych budynków; po drugie, dyskutowaliśmy o znaczeniu i potrzebie zbadania innych stanowisk o tych samych atrybutach, aby lepiej zrozumieć samo stanowisko Göbekli Tepe.

Dowody archeologiczne związane z obecnością wielu innych stanowisk o wspólnych cechach w tym samym regionie sugerują co najmniej podobną funkcję tych samych stanowisk, które prawdopodobnie podzieliły terytorium prowincji Şanlıurfa, określając konkretne granice i obszary wpływów. Dotychczasowe odkrycia archeologiczne pozwoliły ustalić upodobanie do zwyczajów łowieckich w Karahan Tepe, położonym na wapiennym płaskowyżu Tektek Dağları w celu monitorowania śródlądowych obszarów gór Tektek, oraz Harbetsuvan Tepesi w pełnej kontroli nad równiną Harran; osada Şanlıurfa-Yeni Mahalle ma być ściśle związana z działalnością rolniczą.

„Teoria hierarchii” dotycząca stanowisk z filarami w kształcie litery T jest daleka od rzeczywistości, wystarczy wziąć pod uwagę strategiczną pozycję tych stanowisk i liczbę osad satelitarnych odkrytych również w obszarze wpływów Sefer Tepe i Ayanlar Höyük: zgodnie z tym wcześniejszym poglądem, Göbekli Tepe powinno stać na czele amfiktionii stanowisk „satelitarnych”, będąc najważniejszym i najbardziej rozległym sanktuarium (9 ha), z najbardziej imponującym depozytem stratygraficznym (15 m) oraz jego centralną i strategiczną pozycją (Schmidt 2001: 11).

Badania archeologiczne ustaliły 16 hektarów powierzchni dla Karahan Tepe i 14 hektarów dla Ayanlar Höyük; obie osady posiadają warstwy kulturowe gruzu o wysokości około 7-8 metrów (które mogły bardzo dobrze pomieścić półpodziemne okrągłe budynki, jak na poziomie III Göbekli Tepe), a także znaleziska archeologiczne57 i przemysł kamienny58 wykazują podobieństwa między tymi stanowiskami a Göbekli Tepe. W świetle tych rozważań, nawet jeśli nie możemy wykluczyć hipotezy amfictonii łączącej te duże osady, supremacja Göbekli Tepe musi zostać odrzucona.

Jeśli chodzi o społeczeństwo Göbekli Tepe, argumentowaliśmy, że składało się ono z kilku rodzin i klanów, na czele których stali strażnicy „zbiorowej pamięci i tożsamości kulturowej”, utrzymujący kult przodków, mity tego konkretnego rodzaju i moc zwierzęcego totemu, któremu poświęcony był monumentalny budynek komunalny.

Zakładając tę strukturę społeczną dla innych miejsc posiadających również budynki z filarami w kształcie litery T, możemy przyjąć, że około 9745-9314 cal pne (najwcześniejsza data Enclosure D) kilka społeczności należących do tego samego kierunku kulturowego osiedliło się na obszarze obecnej prowincji Şanlıurfa i zdobyło strategicznie ważne stacje do polowań i kontrolowania terytorium, takie jak płaskowyże, dolina Eufratu i równina Harran (ryc. 15).

Wodzostwa to autonomiczne jednostki polityczne, które obejmują szereg wiosek lub społeczności pod stałą kontrolą naczelnego wodza (Carneiro 1981: 45), których pojawienie się można uznać za wiodącą linię politogenezy, jako poprzedników współczesnych społeczeństw. Ten antropologiczny termin został niedawno zaktualizowany, biorąc pod uwagę różne ewolucyjne alternatywy dla klasycznej politogenezy59.

Definicja „analogów wodzostwa”, w szczególności w podkategorii „analogów polisettlement zjednoczonych poziomymi powiązaniami”, dobrze reprezentuje miejsca z filarami PPNA w kształcie litery T w Anatolii: niehierarchiczne systemy acefalicznych społeczności z istotną autonomią małych rodzinnych gospodarstw domowych, takich jak te, które zostały opisane wśród Apatani z północno-wschodnich Indii lub Indian Pueblo z północnego Nowego Meksyku (Grinin, Korotayev 2011: 296-297), lub horyzontalne społeczeństwo egalitarne zaproponowane przez M. Frangipane dla późniejszej kultury Halaf (Frangipane 2007).

Archeologicznie rzecz biorąc, mamy dowody na to, że osady Sefer Tepe, Karahan Tepe, Göbekli Tepe, Taslı Tepe są oddalone od siebie o około 30 km, prawie zgodnie z ustalonym i wcześniej zaplanowanym układem: biorąc pod uwagę, że są one również zazwyczaj zakładane na płaskowyżach lub w ich pobliżu (Erim-Özdoğan 2011: 229), możemy założyć, zgodnie z przewidywaniami, podział terytorium zgodnie z naturalnymi granicami (Güler et al. 2013: 297).

Odległość między Karahan Tepe i Harbetsuvan Tepesi, wynosząca 7 km, pozwala nam jednak argumentować, że ta druga lokalizacja była prawdopodobnie „satelitarną” osadą pierwszej, w celu kontrolowania równiny Harran. Co więcej, podobieństwo między filarami obu osad wyraźnie wskazuje na współczesność i istnienie więzi między tymi dwoma miejscami (Çelik 2014a: 21).

Dowody archeologiczne, porównania między miejscami i budynkami, przedstawienia ikonograficzne, posągi, praktyki rytualne i antropologia, wszystko to sugeruje nam sformułowanie teorii, zgodnie z którą kilka klanów, kierowanych przez przywódców, którzy byli w stanie „czytać” i interpretować przesłania natury i ich przodków, szamanów, osiedliło się w kilku ośrodkach w obecnej prowincji Şanlıurfa około drugiej połowy X tysiąclecia.

Elementy architektoniczne o wysoce tajemniczej konotacji wewnątrz domów, tak zwane „filary w kształcie litery T”, antropomorficzne postacie być może reprezentujące przodków założycieli, są uważane za znak rozpoznawczy tego kierunku kulturowego.

Zaawansowane techniki obróbki wapienia, łatwego do znalezienia w okolicy, pozwoliły im stworzyć monolity i posągi o wielkiej wartości artystycznej: wiedza, tradycje i pamięć tych społeczności zostały w ten sposób trwale odciśnięte w monumentalnych domach, które zbudowali, jako prawdziwe „prehistoryczne biblioteki”.

Przypisy:

1 Poniższy artykuł jest wynikiem mojej pracy magisterskiej omawianej na Uniwersytecie w Pizie.

2 Z klimatycznego punktu widzenia przejście między plejstocenem a holocenem w południowo-zachodniej Azji charakteryzowało się gwałtownymi zmianami opadów, roślinności, temperatury i sezonowości, które miały znaczący wpływ na zasoby wodne, przynosząc wilgotniejszy i cieplejszy klimat na Bliskim Wschodzie i rozprzestrzeniając las w stepowym wnętrzu Anatolii (Asouti et al. 2015: 1565), o czym świadczy analiza palinologiczna (Van Zeist, Bottema 1991: 34-49). Jednak począwszy od holocenu, w przeciwieństwie do hipotezy G. Childe, klimat w Anatolii nie podlegał dużym wahaniom i pozostał niemal kontynentalny: fakt ten został poznany w wyniku badań archeologicznych zwęglonych szczątków roślin i nasion gatunków do dziś obecnych (pistacja, dąb, migdał), znalezionych w kontekstach PPNA (Çelik 2016a: 183). Ten rodzaj warunków klimatycznych, które naprzemiennie występują między bardzo deszczowymi okresami a gorącym latem, nie powodując przewagi jednego warunku nad drugim, niestety doprowadził do zniszczenia większości neolitycznych drewnianych pozostałości, wykorzystywanych do budowy budynków (Kurapkat 2014: 81).

3 Zob. Schmidt (2011a: 98).

4 Pierwsze pojawienie się Göbekli Tepe w oficjalnych dokumentach archeologicznych datuje się na rok 1980, kiedy to wspomniał o nim archeolog Peter Benedict w swoim artykule „Survey Work in Southeastern Anatolia” (Benedict 1980: 179-182). Posunął się on nawet do sklasyfikowania stanowiska jako średniowiecznego lub nowożytnego, ze względu na znaleziska, które błędnie uznał za małe cmentarze i nagrobki (Schmidt 2011a: 25).

5 Jeden z dwóch basenów, najbardziej wysunięty na północ, ma również centralną stożkową płytę, podobny ołtarz i schody wejściowe z pięcioma stopniami, wykute w skale (Beile-Bohn i in. 1999: 48, ryc. 20; Schmidt 2007b: 279, ryc. 214). Więcej informacji, patrz Herrmann, Schmidt (2012: 57-67).

6 Obecnie nie ma żadnych publikacji na temat Enclosure G. Jedyne wiadomości pochodzą od Schmidta (2011b: 47).

7 Wśród znalezisk z wypełnisk poziomu III znajdują się znaleziska litowe, takie jak groty strzał, ostrza i rdzenie, dzikie gatunki botaniczne, takie jak migdały, pistacje i pszenica, oraz duża ilość kości dzikich zwierząt: dokładna analiza ujawniła bogatą faunę gatunków nieudomowionych, w tym dzikie bydło (20%) i onagery (10%), gazele perskie (43%) i dziki (8%), kozy (11%) i jelenie (8%) (Peters et al. 1999: 35). Inne badania pozwoliły zweryfikować, poprzez wewnątrzgatunkowe porównania parametru masy kości, który na przykład u bydła jest związany z masą ciała, że Bos taurus primigenius przyczynił się do 50% całkowitej ilości spożywanego mięsa, podczas gdy gazela, najbardziej upolowane zwierzę, tylko 15% (Peters, Schmidt 2004: 207-208). Różne badania wskazują na tę ilość znalezionych kości (około 30000) jako przyczynę dużej ilości fosforanów znalezionych w osadach poziomu III (Schmidt 2006b: 345). Wśród kości znajdują się również szczątki ludzkie.

8 Np. gigantyczny filar (6,9 m) znaleziony na północnym płaskowyżu (DAI 1997: 551, Fig. 1). Na stanowisku Karahan Tepe odkryto 4,5-metrowy filar zbyt gotowy do usunięcia ze skały (Moetz, Çelik 2012: 706, ryc. 4).

9 Filary „T” zostały zinterpretowane jako stylizacje osób po odkryciu tak zwanego „człowieka z Urfy” w ŞanlıurfaYeni Mahalle (Çelik 2014a: 20; 2014b: 102).

10 Np. w Körtik Tepe odkryto dwa rodzaje zoomorficznych bereł Nemrik, pierwszy wykonany z twardego kamienia i częściowo zużyty, o wyraźnym przeznaczeniu funkcjonalnym, a drugi wykonany z chlorytu, bez śladów użytkowania i być może związany ze sferą rytualną, znaleziony w wyposażeniu grobowym (Özkaya, Coşkun 2011: 97, 122, ryc. 24-25).

11 Ustalono, że zajmiemy się tutaj kwestią znalezisk litowych, bez dzielenia ich na poziom III i II: w rzeczywistości w literaturze znaleziska są klasyfikowane jako należące do jednego lub drugiego poziomu, podczas gdy prawdopodobnie należą do odpowiednich szczątków wypełniska. Jeśli, zgodnie z hipotezą, zagrody A-H z poziomu III są starsze niż prostokątne pomieszczenia z poziomu II, nie jest powiedziane, że wypełnienie takich budynków jest równie wcześniejsze. Co więcej, zgodnie z najnowszymi datowaniami, naukowcy sugerują prawdopodobną współczesność między zagrodami z poziomu III i tymi z poziomu II, przynajmniej podczas fazy okupacji stanowiska (Dietrich et al. 2019a: 4-6). Nie należy również zapominać, że zasypy na obu poziomach nie zostały pobrane z dziewiczej gleby, ale z kolei prezentują zarówno pozostałości PPNA, jak i EPPNB. Potwierdzeniem tego są znaleziska litowe z Enklawy H, które wykazują obecność punktów Nemrik i Byblos (EPPNB), ale całkowity brak punktów El-Khiam i Helwan (PPNA), odkrytych zamiast tego w kilku budynkach poziomu III, jak stwierdzono w Dietrich et al. (2016: 65). Powiązanie znaleziska z konkretnym poziomem jest zatem operacją, która nie jest elementarna.

12 W Schmidt (2007b: 272) mówi się, że kolejny filar mógł zostać utracony w wyniku nielegalnych wykopalisk, które częściowo uszkodziły okrągły budynek.

13 Aby lepiej zrozumieć zastosowaną metodologię datowania, przeczytaj Pustovoytov (2003: 24-27) lub Pustovoytov, Taubald (2003: 25-32).

14 Zob. przedstawienia rycin, płaskorzeźb dookoła lub protomów figur 4 (filar 27), 3 (filar 35) i 6 (pomiędzy filarami 39 i 28) w Schmidt (2008b: 29-31).

15 Może to być wydarzenie datowane na poziom II lub poziom I, jak podaje Schmidt (2002a: 9), lub może po prostu należeć do epoki postneolitycznej o niepewnym datowaniu, jak podaje Schmidt (2008b: 27). Tej niszczycielskiej akcji towarzyszył pożar, o czym świadczy filar 35, wschodni, którego dolna strona, zachowana in situ w pozycji pionowej, nosi ślady pęknięcia spowodowanego intensywnym ciepłem.

16 Okrągły obwód o średnicy 10 m jest jedyną widoczną częścią Ogrodzenia E: w rzeczywistości nie znaleziono żadnych filarów ani ścian, a jedynie „odcisk” wykopany na kilka centymetrów w podłożu skalnym, który wydobywa na światło dzienne starannie obrobione skaliste dno , rodzaj posadzki przypominającej lastryko i biegnącą po bokach niską ławkę (Schmidt 1995: 9; 2006c: 109). Ze względu na jego szczególne położenie w zachodniej części kurhanu niemożliwe jest ustalenie jakichkolwiek związków stratygraficznych z dotychczas zbadanymi terenami wykopaliskowymi i innymi obiektami.

17 Chociaż u Schmidta (2010a: 240, ryc. 2) załącznik E jest powiązany ze strukturami F i G i datowany na hipotetyczny poziom pośredni II/III.

18 Podobną klatkę schodową odkryto w Rowie K10-24, niedaleko Zagrody H (Dietrich et al. 2014: 14, Ryc. 8)

19 Odkrycie niewielkiego fragmentu glinianego tynku, należącego do kamiennego ogrodzenia (Wykop L9-68), pozwoliło na wydobycie w laboratorium ilości węgla potrzebnego do datowania konstrukcji na 14C, czyli starszej niż Aneks A .

20 Konstrukcja ta przypomina najstarsze budowle zarówno ze względu na kolisty kształt ogrodzenia, z dwoma środkowymi filarami i różnymi obwodami, połączonymi kamiennymi ławami (Dietrich et al. 2012: 690, ryc. 612), jak i obecność posadzki z lastryko ( około 80 cm poniżej ławek). Cechą charakterystyczną jest orientacja południowo-zachodnia (a nie południowo-wschodnia).

21 Podobnie jak we wcześniejszych budynkach, słupy Ogrodzenia F są mniejsze (osiągają maksymalnie 2,15 m ze słupem XXXV) i dlatego są oznaczone cyframi rzymskimi.

22 W szczególności w niektórych pracach załącznik E przypisuje się poziomowi II (Schmidt 2007b: 271, ryc. 9), w innych publikacjach pomiędzy warstwą II a warstwą III (Schmidt 2010a: 240, ryc. 2) lub pozostaje niepewnym budownictwo, związane z poziomem IV, w niektórych innych (Dietrich et al. 2014: 12, ryc. 2). Ten swoisty hybrydyzm, wspólny z budynkiem znalezionym w Harbetsuvan Tepesi o średnicy 20 m (Çelik 2014a: 13), nie pozwala na jednoznaczne rozmieszczenie stratygraficzne struktury.

23 Np. Rowy L9-59/79/88/89/97/98/99, L9-58, gdzie znajduje się Zagroda G oraz K09-77/87, do której należy Zagroda F.

24 Chronologicznie rzecz biorąc, do dnia dzisiejszego istnieją trzy daty radiowęglowe dla Załącznika H, jedna pochodzi z glinianego tynku znalezionego na kamiennej ścianie między Filarem 54 a Filarem 66 (8520 ± 60 kal. p.n.e.), dwie z wypełnienia konstrukcji ( 8650 ± 50 i 8680 ± 80 cal pne). Dane te sugerują zatem, że budowa budynku miała miejsce przed LPPNA, natomiast jego pochowanie po EPNB.

25 Ponowne wykorzystanie filarów stwierdzono również w innych budynkach, takich jak P21 w załączniku D i P36 w załączniku C.

26 Więcej informacji można znaleźć na freskach znalezionych przez J. Mellaarta w Çatalhöyük, przedstawiających sceny polowania na jelenie i uro (Hodder 2006: 197, Ryc. 84 i Tab. 15; Mellaart 1962: Tab. XVa).

27 Prostokątne budynki o wymiarach około 4m x 7m, których funkcja jest nieznana, charakteryzujące się ścianami wykonanymi z dużych kamieni, płaskimi i niewykończonymi, bez dostępu, a więc prawdopodobnie częściowo pod ziemią, odkryto także w Harbetsuvan Tepesi (Çelik 2014a: 14).

28 Do chwili obecnej zabudowa II poziomu to obiekty należące do Okopów K09-97, L09-07/17/27/37/47 położonych w południowo-zachodniej części wzgórza oraz w południowo-wschodnim obniżeniu Okopów L9 -55/56/57/59/69/60/70/80/95/96 i L10-51/61/71. Według osadów litu i dat radiowęglowych Löwenpfeilergebäude, na przykład, powinno być datowane na EPNB-MPPNB (Schmidt 1997: 9). Najnowsze analizy radiowęglowe przeprowadzone w Dietrich et al. (2013: 38-40, tab. 1 i ryc. 2-3) datują warstwę II na 8880 ± 60 14CBP, 8241-7795 cal BC, z 95,4% poziomem niezawodności.

29 Element ten jest wyraźnie widoczny np. w L9-79, gdzie również stwierdzono klatkę schodową (Schmidt 2002a: 9-11, ryc. Zamieszczono załącznik D (Schmidt 2008a: 420).

30 Te duże misy wapienne znaleziono na przykład w okopach K10-79, L09-07 i L9-70 i miały na dnie kości zwierzęce. Pobrane próbki wypełnień nie dały jednak pozytywnych wyników w zakresie obecności ewentualnych pozostałości organicznych (Schmidt 2012a: 326 i 328, ryc. 10-11).

31 Porównanie ilości grotów strzał znalezionych w Göbekli Tepe i Karahan Tepe ujawnia silną nierównowagę w stosunku do tego ostatniego miejsca, o 40% więcej, prawdopodobnie z powodu obecności „obszarów pułapek” w górach Tektek. Uważa się, że masowa obecność tego kamienia wynika z bliskości osady do niektórych złóż (Çelik 2011a).

32 Odwołano się do Mınzilit Isa, Mınzilit Feris, Mınzilit Hıleyil i Asagı Yazıcı Güney Mevkii za Karahan Tepe (Çelik 2015b: 358-359); Curna Henzir, Vari Nebi, Ömer Altundağ Tarlası, Sırtki Hesey, Çillo 1, Çillo 2 i Oççik dla Ayanlar Höyük oraz Kuş Harabesi Kuçe Çamçak Tepe, Inanlı Tepe, Kocanizam i Başaran Höyük dla Sefer Tepe (Çelik 2015a ; Güler i wsp. 2013 ). Osady te są tymczasowe lub małe, z okrągłymi budynkami i prawie nie wykazują pozostałości architektonicznych. Jedynym jak dotąd wyjątkiem jest stanowisko Kocanizam w dystrykcie Viranşehir, gdzie znaleziono wapienną płytę zidentyfikowaną jako korpus słupa „T” (Güler et al. 2013: 296).

33 Na przykład w Hamzan Tepe odkryto zarówno słupy T, jak i dwa okrągłe budynki, które można określić jako miejskie lub domowe, z których jeden ma średnicę około 4,5 m i ściany o grubości 1 m x 30-40 cm w jednym rzędzie kamienie (Çelik 2014a: 14). Nie ma podobnych obiektów wzniesionych tą techniką budowlaną, ale okrągły budynek jest tradycją architektoniczną, którą można ogólnie zaobserwować w osadach datowanych na EPPN (Sicker-Akman 2001: 389-394).

34 Przy takiej średnicy konstrukcja ta jest prawie dwukrotnie większa niż Zagroda F Göbekli Tepe (Çelik 2016b: 427 i Ryc. 5-6).

35 Liczba słupków T wydaje się być wprost proporcjonalna do liczby znalezionych zgarniaczy; istotnym czynnikiem w tym względzie byłaby zwiększona obecność tego pierwiastka na stanowisku Karahan Tepe w porównaniu z Göbekli Tepe.

36 Szczegółowo węże (Çelik 2016c); fragmentaryczna kompozycja królik-gazela-królik-gazela-inne zwierzę (Çelik 2011a: ryc. 12).

37 Na przykład w Taşlı Tepe znalezione filary nie mają żadnych płaskorzeźb ani rycin.

38 Przypomina motyw filaru 18 załącznika D w Göbekli Tepe, ale jest znacznie inny (Çelik 2015b: 358; Schmidt 2010a: 243, ryc. 8).

39 Wykopaliska awaryjne na odcinku o długości 15 m ujawniły cztery posadzki lastrykowe, z których dwie odsłonięto: w szczególności posadzka lastrykowa I, zachowana w dolnej części odcinka i wykonana bez szczególnej uwagi, ma nieco ponad 3 m długa i graniczy od południa z nieregularną kupą kamieni pochodzących prawdopodobnie z niewidocznego od północy muru. Pod posadzką widoczna jest warstwa otoczaków, ułożonych jako „bufor”, osiągająca grubość 25 cm. Nie udało się ustalić planu kondygnacji obiektu, do którego należy podłoga, ale znaleziono blisko siebie 3 gniazda drzwiowe. Terrazzo piętro II, w przeciwieństwie do poprzedniego, zostało wykonane bardzo starannie i wydaje się być stropem okrągłego budynku o średnicy około 2 m, zachowanego tylko w połowie. Jest stosunkowo cienki, ma grubość około 2 cm, a jego powierzchnia jest dobrze wyrównana i wypolerowana. Wzdłuż zewnętrznego obwodu podłoga jest podwyższona prostopadle, co sugeruje obecność pierwotnej ściany tynkowanej wzdłuż obwodu. Wśród wszystkich podłóg znaleziono w sumie cztery kamienie z okrągłym wgłębieniem o promieniu 12 cm i głębokości 3-5 cm, które mogą być albo gniazdami drzwiowymi, albo po prostu otworami po słupach, takimi jak te umieszczone w regularnych odstępach w „Lwiej budynek filarowy” Göbekli Tepe (Çelik 2011b: 141-142).

40 Być może reprezentujący lewantyńskie żmije, gatunek niebezpieczny dla człowieka (Peters, Schmidt 2004: 183).

41 Wśród dość oczywistych szczegółów, których nie ma w tej typologii gadów, wystarczy pomyśleć o łuskach, zębach czy języku, dobrze obecnych na przykład w innych płaskorzeźbach byków, dzików i lisów. Szkic tych postaci i ich karykatura mogła mieć charakter apotropeiczny (brak dbałości o szczegóły anatomiczne tego gada przyczyniłby się do osłabienia ich siły lub oddalenia od osad) lub symboliczny (będąc tematem bardzo reprezentowanym podczas PPNA, wystarczyło zarysować tylko cechy, aby bezpośrednio przekazać obserwatorowi wiadomość, którą chciał przekazać).

42 Tak jest w przypadku ptaków reprezentowanych w Göbekli Tepe, z których zidentyfikowano 20 różnych gatunków; każdy z nich jest dobrze scharakteryzowany i łatwo rozpoznawalny. Pod tym względem jedna z najbardziej niezwykłych płaskorzeźb zachowanych w Muzeum Şanlıurfa przedstawia postać stojącego ptaka, mającego krótkie nogi i mały ogon, cechy, które wydają się umieszczać go wśród Sphenisciformes.

43 Jest to mała antropomorficzna rzeźba w kształcie litery „T”, znaleziona w małej wiosce u podnóża Taurusa, około 85 km na północ od Nevalı Çori: ze słynnych filarów dzieli kąt ramion i położenie ręce na przedniej krawędzi i ma długi nos, wzorowany na modelu masek litycznych, również miniaturowych, znalezionych w Göbekli Tepe, prawdopodobnie używanych w ramach mitopoetycznych rytuałów ściśle związanych ze śmiercią (Dietrich et al. 2018). Pomiędzy rękami postaci pojawia się głowa, którą H. Hauptmann interpretuje również jako fallus, a następnie ciało drugiej osoby, które kończy się dziurą w dnie. Na bocznych ścianach widać jednak te, które sam H. Hauptmann opisuje jako nogi łączące ramiona pierwszego osobnika. Kompozycja kończy się dość wyraźną dziurą (Hauptmann 2012: 19, ryc. 9-10). Według interpretacji M. Verhoevena obie postacie mogły być aseksualne lub przedstawiać osoby biseksualne lub żeńskie. W tym drugim przypadku większa figura, kucając, urodziłaby mniejszą, również płci żeńskiej, gdyby otwór interpretować jako pochwę (Verhoeven 2001: 8).

44 Innym znanym przykładem jest ten odkryty na stanowisku Nevalı Çori w ramach tzw.

45 Totem może przybrać postać rośliny, owada, zwierzęcia, ptaka lub bytu mitycznego: przekonanie, że grupa ma szczególny związek z totemem, zwykle postrzegając go jako świętego przodka, a zatem podlegającego specjalnym tabu i rytualnym obrzędom , nazywa się „totemizmem” (Darvill 2002).

46 Zob. Köksal-Schmidt, Schmidt (2010: 74-75, ryc. 1).

47 Leone (2002: 63-69; 2009: 102-106) omawia ten temat bardziej szczegółowo.

48 W odniesieniu do tych praktyk istnieją zarówno dowody figuratywne, w których anatomiczny składnik zwierzęcia znacznie różni się od rzeczywistości – patrz na przykład Filary 33 i Filar 43 z Göbekli Tepe oraz fresk Çatalhöyük w Domu 21 poziomu VII z Mellaart (1963: 95-98) – oraz dowody rzeczowe, m.in. otynkowana czaszka z przyczepioną żuchwą dzika znaleziona w Çatalhöyük (Twiss 2006: 10, ryc. 5). Sugerujemy interpretację tych danych jako dowodów przebrań zwierząt w kontekście ezoteryczno-rytualnym (Lichter 2016: 73).

49 „Pamięć kulturowa zawsze ma swoich specjalnych posiadaczy: są to szamani, bardowie, grioci, a także księża, nauczyciele, artyści, pisarze, uczeni, mandaryni lub jak zawsze chcą powołać delegatów do wiedzy” (Assman 1997: 28).

50 Według I. Hoddera głównym powodem, dla którego ludzie ci zgromadzili się w takiej aglomeracji, była chęć wzajemnej pomocy w razie potrzeby i braku środków, zarówno z ochroną przed niebezpieczeństwem zewnętrznym, jak i zaopatrzeniem w żywność w przypadku niedoboru: w takich sytuacjach o wiele wygodniej było dla mieszkańców domu liczyć na pomoc sąsiadów iw razie potrzeby odwzajemniać przysługę: „Lampart zmienia swoje cętki: ostatnie prace nad zmianą społeczną w Çatalhöyük ”: Konferencja z grudnia 2013 r., https://vimeo.com/82267556.

51 Kurapkat (2014) jasno określa różne techniki budowlane i różne użyte materiały w zależności od obszaru pochodzenia budowli, w szczególności neolitu i anatolii. W szczególności powtórzył powody, dla których nie ma śladów drewnianych pozostałości nadbudówek w Göbekli Tepe, tj. fakt, że w większości regionów Bliskiego Wschodu nie panują ani warunki stałej wilgotności, ani absolutna suchość, które byłyby w stanie zachować pozostałości botaniczne. Ustalił też definitywnie, że zachowana na miejscu architektura kamienna sama w sobie może świadczyć o oryginalnym pokryciu konstrukcji drewnianym dachem, a następnie opracował model pokrycia budynków. Był również odpowiedzialny za wyjaśnienie wydobycia filarów z kamieniołomu i ich transportu na miejscu (Kurapkat 2014: 81-82).

52 Zarówno Budynek Komunalny wsi 1/wschód, bezpośrednia reminiscencja Domu 47 z III fazy Mureybet (Cauvin 1977: 28-30, ryc. 10-11), jak i Budynek Komunalny wsi II/zachód (EA 30 ), obie podzielone promieniście na cele i ławy, miały środkowe drewniane słupy podtrzymujące płaski dach ziemny, ułożony na drewnianej konstrukcji (Stordeur 2000: 2).

53 Przykładów jest wiele, jak budynki pierwszej fazy w Çayönü czy Budynek Czaszki, znajdujące się w Hallan Çemi (Rosenberg 1995: 91, ryc. 3-4), Budynek Kultu w Nevalı Çori oraz domy w Jerf El Ahmar i Mureybet III w Syrii. W Göbekli Tepe znaleziono raczej wyraźne dowody, między innymi drabinę znalezioną na początku korytarza prowadzącego do Ogrodzenia C, którą prawdopodobnie można zrekonstruować jako hipogeański dromos.

54 W Çatalhöyük wyróżniającymi się spośród innych budynkami wielkością, bogactwem malowideł ściennych, instalacjami takimi jak bucrania, wielokrotnymi pochówkami i wielopoziomowymi rekonstrukcjami (Lercari 2017) były te, które miały na celu zachowanie i uwiecznienie pamięci rodziny, przekazywać jej historię, w którym zapewniono obrzędy domowe i opiekę nad przodkami (Hodder, Pels 2010: 178).

55 W definicji antropologa zauważalne jest odejście od modeli klasyfikacji pokrewieństwa na rzecz „domu” rozumianego jako osoba prawna posiadająca majątek, zdolna do reprodukcji poprzez przekazywanie swojej nazwy, swoich dóbr i praw (Lévi-Strauss 1982: 187). Transmisja domów i znajdujących się w nich przedmiotów buduje pamięć i stanowi społeczną jedność. Zdaniem Hoddera (2006: 165-167) w domach odbywa się wiele wydarzeń, od bardziej praktycznych (np. wymiana starszego muru na nowszy) do bardziej rytualnych (np. ”.

56 I. Hodder widzi w koncentrycznych kręgach murów nawiązanie do wieloetapowej renowacji wzorowanej na Çatalhöyük i uważa, że przestrzeń między murami, która nie została jeszcze całkowicie przekopana, może pomieścić pochówki (Banning 2011: 643-646 ).

57 Np. 266 filarów odkrytych na powierzchni Karahan Tepe; naczynie z chlorytem i fragment posągu kota autorstwa Ayanlara Höyüka; filar z bucranium z Sefer Tepe; obecność zarówno okrągłych budynków, jak i filarów w Şanlıurfa-Yeni Mahalle i Hamzan Tepe oraz odkrycie podłóg lastryko na wszystkich stanowiskach tutaj.

58 Analiza przemysłu litego odkryta w Göbekli Tepe na powierzchni lub podczas pierwszych badań datowała to miejsce na EPNB-MPPNB, nie potwierdzając żadnego punktu Byblos, później zauważonego. Również odkrycie fragmentów zdobionych naczyń litycznych (BeileBohn et al. 1999: 62, tab. 26), znalezionych wówczas jedynie w Hallan Çemi (Rosenberg 1993: 128, ryc. 9), a dziś znanych z okresu stanowisko Körtik Tepe, sugerował datę pomiędzy 10500 a 8600 BP, następnie PPNB (Schmidt 1995: 9). Te same rozważania można znaleźć we wszystkich dostępnych obecnie raportach dotyczących stanowisk w rejonie Urfa, gdzie na powierzchni znaleziono filary w kształcie litery T.

59 Grinin, Korotayev (2011: 291) dzielą całą różnorodność ustrojów o średniej złożoności na dwa główne typy, nazwane zwierzchnościami/ustrojami podobnymi do zwierzchności i odpowiednikami zwierzchnictwa: rozmiary i funkcje, które są podobne do ustrojów podobnych do zwierzchnictwa, ale którym brakuje jakichkolwiek innych cech, takich jak wysoki poziom hierarchii i centralizacji, obecność formalnego przywódcy, zorganizowany system kontroli zasobów, niezależność polityczna, 17 itd. NA.”

Bibliografia:

Årem, K. 1990, Ecosofìa Makuna, in F. Correa (ed.) La Selva Humanizada: Ecologìa alternativa en el tròpico hùmedo colombiano, Bogotà, Instituto Colombiano de Antropologìa, Fondo Editorial Cerec: 105-122.

Asouti, E., Kabukcu, C., Eliza White, C., Kuijt, I., Finlayson, B., Makarewicz, C. 2015, Early Holocene woodland vegetation and human impacts in the arid zone of the southern Levant, The Holocene, 25: 1565-1580.

Assman, J. 1997, La memoria culturale. Scrittura, ricordo e identità politica nelle civiltà antiche, Torino, Biblioteca Einaudi. Banning, E.B. 2011, So Fair a House: Göbekli Tepe and the Identification of Temples in the Pre-Pottery Neolithic of the Near East, Current Anthropology, 52: 619-660.

Becker, J., Clare, L., Dietrich, O., Köksal-Schmidt, Ç., Merbach, A., Notrof, J., Pant, S., Peters, J., Pöllath, N., Schmidt, K. 2014a, The 2012 and 2013 excavation seasons at Göbekli Tepe, Göbekli Tepe – Newsletter 2014: 4-7.

Becker, J., Clare, L., Dietrich, O., Köksal-Schmidt, Ç., Merbach, A., Notrof, J., Pant, S., Peters, J., Pöllath, N., Schmidt, K. 2014b, Results from geolelectrical survey, Göbekli Tepe – Newsletter 2014: 11.

Beile-Bohn, M., Gerber, C., Morsch, M., Schmidt, K. 1999, Neolithische Forschungen in Obermesopotamien Gürcütepe und Göbekli Tepe, Istanbuler Mitteilungen, 48, 1998: 5-78.

Benedict, P. 1980, Survey Work in Southeastern Anatolia, in H. Çambel, R.J. Braidwood (eds) İstanbul ve Chicago Üniversiteleri karma projesi güneydoğu Anadolu tarihöncesi araştırmaları = The Joint Istanbul-Chicago Universities‘ Prehistoric Research in Southeastern Anatolia, İstanbul, İstanbul Üniversitesi Edebiyat Fakültesi yayınları = Istanbul University, Faculty of Letters: 107-191.

Binford, L.R. 1968, Post-Pleistocene Adaptations, in S.R. Binford, L.R. Binford (eds) New Perspectives In Archeology, Chicago, Aldine: 313-341.

Boric´, D. 2013, Theater of Predation: beneath the Skin of Göbekli Tepe Images, in C.M. Watts (ed.) Relational Archaeologies: Humans, Animals, Things, London, Routledge: 42-64. Çambel, H. 1974, The Southeast Anatolian Prehistoric Project and its Significance for Culture and History, Belleten, 38 (151): 361-377.

Çambel, H., Braidwood, R.J. 1980, The Joint Istanbul-Chicago Universities’ Prehistoric Research in Southeastern Anatolia. Comprehensive View: The Work to Date, 1963-1972, in H. Çambel, R.J. Braidwood, P. Benedict, S. Erinç (eds) Prehistoric Research in Southeastern Anatolia I, Istanbul, University of Istanbul, Faculty of Letters Press: 34-47.

Carneiro, R.L. 1981, The Chiefdom: Precursor of the State, in G.D. Jones, R.R. Kautz (eds) The Transition to Statehood in the New World, Cambridge – New York, Cambridge University Press: 37-79. Cauvin, J. 1977, Les fouilles de Mureybet (1971-1974) et leur signification pour les origines de la sedentarisation au Proche-Orient, The Annual of the American Schools of Oriental Research, 44: 19-48.

Cauvin, J. 1997, Nascita delle divinità, nascita dell’agricoltura. La Rivoluzione dei simboli nel Neolitico, Milano, Jaca Book. Çelik, B. 2000a, An Early Neolithic Settlement in the Center of Şanlıurfa, Turkey, Neo-Lithics. The Newsletter of Southwest Asian Neolithic Research, 2-3/00: 4-6.

Çelik, B. 2000b, A New Early-Neolithic Settlement: Karahan Tepe, Neo-Lithics. A Newsletter of Southwest Asian Lithics Research, 2-3/00: 6-8.

Çelik, B. 2003. Şanlıurfa Kent Merkezinde Çanak Çömleksiz Bir Neolitik Yerleşim: Yeni Mahalle. Hacettepe Universitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü.

Çelik, B. 2005, A New Statue of the Early Pre-Pottery Neolithic Period from Gaziantep, Southeastern Turkey, NeoLithics. The Newsletter of Southwest Asian Neolithic Research, 1/05: 28-29.

Çelik, B. 2006, Sefer Tepe: A New Pre-Pottery Neolithic Site in Southeastern Turkey, Neo-Lithics. The Newsletter of Southwest Asian Neolithic Research, 1/06: 23-25.

Çelik, B. 2010, Hamzan Tepe in the light of new finds, Documenta Praehistorica, 37: 257-268.

Çelik, B. 2011a, Karahan Tepe: A New Cultural Centre in Urfa Area in Turkey, Documenta Praehistorica, 38: 241- 253. Çelik, B. 2011b, Şanlıurfa-Yeni Mahalle in M. Özdoğan, N. Başgelen, P. Kuniholm (eds) The Neolithic in Turkey. New Excavations & New Research – The Euphrates Basin, Galatasaray – İstanbul, Archaeology & Art Publications: 139-164.

Çelik, B. 2014a, Differences and Similarities between the Settlements in Şanliurfa Region where “T” Shaped Pillars are Discovered, TÜBA-AR, 17: 9-24.

Çelik, B. 2014b, Şanlıurfa – Yeni Mahalle Höyüğü in the Light of Novel C14 Analysis, in A. Engin, B. Helwing, B. Uysal (eds) armizzi. Studies in Honor of Engin Özgen, Ankara, Asitan Kitap: 101-107.

Çelik, B. 2015a, Neolithic Settlements of Şanlıurfa in Southeastern Turkey, in E. Laflı, S. Patacı (eds) Recent Studies on the Archaeology of Anatolia, Oxford, Archaeopress: 441-452.

Çelik, B. 2015b, New Neolithic cult centres and domestic settlements in the light of Urfa Region Surveys, Documenta Praehistorica, 42: 353-364.

Çelik, B. 2016a, Pools and Pool Building Technique during Pre-Pottery Neolithic Period, Karadeniz – Black Sea. An International Quarterly Journal of Social Science, 8: 180-185.

Çelik, B. 2016b, A small-scale cult centre in Southeast Turkey: Harbetsuvan Tepesi, Documenta Praehistorica, 43: 421-428.

Çelik, B. 2016c, Snake Figures in the Pre-Pottery Neolithic Period. Çanak Çömleksİz Neolİtİk Dönemde Yilan Fİgürü, Karadenİz. Black Sea – Черное Море, 31: 225-233.

Çelik, B. 2017, A new Pre-Pottery Neolithic site in Southeastern Turkey: Ayanlar Höyük (Gre Hut), Documenta Praehistorica, 44: 360-367.

Çelik, B., Güler, M., Güler, G. 2011, A New Pre-Pottery Neolithic Settlement in Southeastern Turkey: Taşlı Tepe, Anadolu / Anatolia, 37: 225-236.

Chiesa, F. 2012, Orme sull’acqua, orme nella terra. Temi di natura e di metodo in archeologia., Milano – Udine, Mimesis Edizioni.

Clare, L., Dietrich, O., Gresky, J., Notroff, J., Peters, J., Pöllath, N. 2019, Ritual Practices and Conflict Mitigation at Early Neolithic Körtik Tepe and Göbekli Tepe, Upper Mesopotamia, in I. Hodder (ed.) Violence and the sacred in the ancient Near East: Girardian conversations at Çatalhöyük, Cambridge, Cambridge University Press: 96-128.

Clare, L., Dietrich, O., Notroff, J., Sönmez, D. 2018, Establishing Identities in the Proto-Neolithic: “History Making” at Göbekli Tepe from the Late Tenth Millennium cal BCE, in I. Hodder (ed.) Religion, history and place in the origin of settled life, Boulder, University Press of Colorado: 115-136.

Coşkun, A., Benz, M., Erdal, Y.S., Koruyucu, M.M., Deckers, K., Riehl, S., Siebert, A., Alt, K.W., Özkaya, V. 2010, Living by the Water – Boon and Bane for the People of Körtik Tepe, Neo-Lithics. The Newsletter of Southwest Asian Neolithic Research, 2/10: 60-71. DAI 1996, Jahresbericht 1995 des Deutschen Archäologischen Instituts, in Archäologischer Anzeiger 1996, Berlin: 551-607.

DAI 1997, Jahresbericht 1996 des Deutschen Archäologischen Instituts, in Archäologischer Anzeiger 1997, Berlin: 507-609. DAI 2000, Jahresbericht 1999 des Deutschen Archäologischen Instituts, in Archäologischer Anzeiger 2000, Berlin: 591-595.

DAI 2002, Jahresbericht 2000 des Deutschen Archäologischen Instituts, in Archäologischer Anzeiger 2001, Berlin: 613-733.

DAI 2003, Jahresbericht 2001 des Deutschen Archäologischen Instituts, in Archäologischer Anzeiger 2002, Berlin: 111-240.

DAI 2004, Jahresbericht 2002 des Deutschen Archäologischen Instituts, in Archäologischer Anzeiger 2003, Berlin: 139-306.

DAI 2010, Jahresbericht 2009 des Deutschen Archäologischen Instituts, Archäologischer Anzeiger 2010/1 Beiheft, München, Hirmer Verlag GmbH.

Darvill, T. 2002. The Concise Oxford Dictionary of Archaeology. Oxford, Oxford University Press. Dietrich, L., Meister, J., Dietrich, O., Notroff, J., Kiep, J., Heeb, J., Beuger, A., Schütt, B. 2019a, Cereal processing at Early Neolithic Göbekli Tepe, southeastern Turkey, PLoS One, 14(5), e0215214: 1-34.

Dietrich, O., Dietrich, L., Notroff, J. 2019b, Anthropomorphic Imagery at Göbekli Tepe, in J. Becker, C. Beuger, B. Müller-Neuhof (eds) Human Iconography and Symbolic Meaning in Near Eastern Prehistory. Proceedings of the Workshop held at 10th ICAANE in Vienna, April 2016, Budapest, Austrian Academy of Sciences: 151-166.

Dietrich, O. 2017. Two foxes and a bucranium: the first in situ porthole stone from Göbekli Tepe. Available: https://www.dainst.blog/the-tepe-telegrams/2017/04/03/two-foxes-and-a-bucranium-the-first-in-situ-portholestone-from-gobekli-tepe/.

Dietrich, O., Heun, M., Notroff, J., Schmidt, K., Zarnkow, M. 2012, The role of cult and feasting in the emergence of Neolithic communities. New evidence from Göbekli Tepe, south-eastern Turkey, Antiquity, 86: 674-695.

Dietrich, O., Köksal-Schmidt, Ç., Kürkçüoğlu, C., Notroff, J., Schmidt, K. 2014, Göbekli Tepe. Preliminary Report on the 2012 and 2013 Excavation Seasons, Neo-Lithics. The Newsletter of Southwest Asian Neolithic Research, 1/14: 11-17.

Dietrich, O., Köksal-Schmidt, Ç., Notroff, J., Schmidt, K. 2013, Establishing a Radiocarbon Sequence for Göbekli Tepe. State of Research and New Data, Neo-Lithics. The Newsletter of Southwest Asian Neolithic Research, 1/13: 36-47.

Dietrich, O., Notroff, J., Clare, L., Hübner, C., Köksal-Schmidt, Ç., Schmidt, K. 2016, Göbekli Tepe, Anlage H. Ein Vorbericht beim Ausgrabungsstand von 2014, in Ü. Yalçın (ed.) Anatolian Metal VII: Anatolien und seine Nachbarn vor 10.000 Jahren – Anatolia and neighbours 10.000 years ago, Bochum: 53-70.

Dietrich, O., Notroff, J., Dietrich, L. 2018, Behind the Mask: Early Neolithic miniature masks (and one largerthan-life example) from Göbekli Tepe (and beyond), The Ancient Near East Today, 6. Dietrich, O., Notroff, J., Schmidt, K. 2015, Göbekli Tepe: Ein exzeptioneller Fundplatz des frühesten Neolithikums auf dem Weg zum Weltkulturerbe, in Ü. Yalçın, H.-D. Bienert (eds) Anatolien – Brücke der Kulturen. Aktuelle Forschungen und Perspektiven in den deutsch-türkischen Altertumswissenschaften – Tagungsband des Internationalen Symposiums „Anatolien – Brücke der Kulturen“ in Bonn vom 7. bis 9. Juli 2014, Bochum, Bonn: 91-109.

Dietrich, O., Schmidt, K. 2010, A Radiocarbon Date from the Wall Plaster of Enclosure D of Göbekli Tepe, NeoLithics. The Newsletter of Southwest Asian Neolithic Research. Special Topic on The Domestication of Water, 2/10: 82-83.

Ercan, M., Çelik, B. 2013, A group of artifacts from Neolithic Period in Şanlıurfa Museum, Anadolu / Anatolia, 39: 13-54.

Erim-Özdoğan, A. 2011, Çayönü, in M. Özdoğan, N. Başgelen, P. Kuniholm (eds) The Neolithic in Turkey. New Excavations & New Research – The Tigris Basin, Galatasaray – İstanbul, Archaeology & Art Publications: 185- 269.

Frangipane, M. 2007, Different Types of Egalitarian Societies and the Development of Inequality in Early Mesopotamia, World Archaeology, 39: 151-176.

Grinin, L., Korotayev, A. 2011, Chiefdoms and their Analogues: Alternatives of Social Evolution at the Societal Level of Medium Cultural Complexity, Social Evolution & History, 10: 276-335. Güler, G., Çelik, B., Güler, M. 2013, New Pre-Pottery Neolithic sites and cult centres in the Urfa Region, Documenta Praehistorica, 40: 291-303.

Güler, M., Çelik, B. 2015, The Neolithic Period Survey in Şanliurfa Region, Belgü, 1: 1-27. Hauptmann, H. 1991/92, Eine Siedlung des akeramischen Neolithikums am mittleren Euphrat, Nürnberger Blätter zur Archäologie, 8/9: 15-33.

Hauptmann, H. 1993, Ein Kultebäude in Nevalı Çori, in M. Frangipane, H. Hauptmann, M. Liverani, P. Matthiae, M. Mellink (eds) Between the Rivers and over the Mountains. Archaeologica Anatolica et Mesopotamica Alba Palmieri Dedicata, Roma, Dipartimento di Scienze Storiche Archeologiche e Antropologiche dell’Antichità, Università di Roma “La Sapienza”: 37-69.

Hauptmann, H. 1999, The Urfa Region, in N. Başgelen, M. Özdoğan (eds) Neolithic in Turkey. The Cradle of Civilization / New Discoveries TEXT, Istanbul, Arkeoloji ve Sanat Yayınları: 65-86.

Hauptmann, H. 2007, Nevali Çori ve Urfa Bölgesinde Neolitik Dönem: Genel Bir Bakiş, in M. Ozdoğan, N. Başgelen (eds) Türkiye’de Neolitik dönem. Anadolu’da Uygarlığın Doğuşu ve Avrupa’da Yayılımı: yeni kazılar, yeni bulgular, Istanbul, Arkeoloji ve Sanat Yayınları: 131-164.

Hauptmann, H. 2012, Frühneolithische Kultbilder in der Kommagene, in P.V. Zabern (ed.) Gottkönige am Euphrat: Neue Ausgrabungen und Forschungen in Kommagene, Darmstad – Mainz: 13-22. Herrmann, R.A., Schmidt, K. 2012, Göbekli Tepe – Untersuchungen zur Gewinnung und Nutzung von Wasser im Bereich des steinzeitlichen Bergheiligtums, in F. Klimscha, R. Eichmann, C. Schuler, H. Fahlbusch (eds) Wasserwirtschaftliche Innovationen im archäologischen Kontext. Von den prähistorischen Anfängen bis zu den Metropolen der Antike. Menschen – Kulturen – Traditionen. Studien aus den Forschungsclustern des Deutschen Archäologischen Instituts. Band 5. Forschungscluster 2. Innovationen: technisch, sozial, Halle/Saale: Verlag Marie Leidorf GmbH: 57-67. Hodder, I. 2006, Çatalhöyük: the Leopard’s Tale, Revealing the Mysteries of Turkey’s Ancient ‘Town’, London, Thames & Hudson.

Hodder, I., Cessford, C. 2004, Daily Practice and Social Memory at Çatalhöyük, American Antiquity, 69: 17-40.

Hodder, I., Hutson, S. 2003, Reading the past: Current approaches to interpretation in archaeology, Cambridge, Cambridge University Press. Hodder, I., Pels, P. 2010, History houses: A new interpretation of architectural elaboration at Çatalhöyük, in I. Hodder (ed.) Religion in the emergence of civilization: Çatalhöyük as a case study, New York, Cambridge University Press: 168-186.

Köksal-Schmidt, Ç., Schmidt, K. 2007, Perlen, Steingefäße und Zeichentäfelchen – Handwerkliche Spezialisierung und steinzeitliches Symbolsystem, in L. Clemens (ed.) Vor 12000 Jahren in Anatolien. Die ältesten Monumente der Menschheit, Karlsruhe, Badisches Landesmuseum Karlsruhe: 97-109.

Köksal-Schmidt, Ç., Schmidt, K. 2010, The Göbekli Tepe “Totem Pole”. A First Discussion of an Autumn 2010 Discovery (PPN, Southeastern Turkey), Neo-Lithics. A The Newsletter of Southwest Asian Neolithic Research Special Topic on Conflict and Warfare in the Near Eastern Neolithic, 1/10: 74-76.

Kornienko, T.V. 2009, Notes on the Cult Buildings of Northern Mesopotamia in the Aceramic Neolithic Period, Journal of near Eastern Studies, 68: 81-102.

Kromer, B., Schmidt, K. 1998, Two Radiocarbon Dates from Göbekli Tepe: South Eastern Turkey, Neo-Lithics. A Newsletter of Southwest Asian Lithics Research, 3/98: 8-9.

Kurapkat, D. 2014, Bauwissen im Neolithikum Vorderasiens, in J. Renn, W. Osthues, H. Schlimme (eds) Wissensgeschichte der Architektur, Berlin, Max Planck Institute for the History of Science.

Kürkçüoğlu, A.C., Kara, K.Z. 2005, Adım Adım Viranşehir, Şanlıurfa, Yılmaz Ofset. Leone, M.L. 2002, Fosfeni ed arte psichedelica nella Grotta dei Cervi di Porto Badisco (Otranto, Puglia), in Archeologia Africana, Saggi Occasionali, Museo Civico St. Nat. Milano: 63-69.

Leone, M.L. 2009, La magia dei fosfeni nelle pitture di Grotta dei Cervi a Porto Badisco, Ipogei. Quaderni dell’IISS “Staffa”, 6: 99-110. Lercari, N. 2017, 3D visualization and reflexive archaeology: A virtual reconstruction of Çatalhöyük history houses, Digital Applications in Archaeology and Cultural Heritage, 6: 10-17. Lévi-Strauss, C. 1982, The Way of the Masks, Seattle, University of Washington Press.

Lichter, C. 2016, Burial Customs of the Neolithic in Anatolia – An Overview, in Ü. Yalçın (ed.) Anatolian Metal VII: Anatolien und seine Nachbarn vor 10.000 Jahren – Anatolia and neighbours 10.000 years ago, Bochum: 71-84.

Matthews, W., French, C., Lawrence, T., Cutler, D. 1996, Multiple Surfaces: the Micromorphology, in I. Hodder (ed.) On the Surface : Çatalhöyük 1993-95: McDonald Institute Monographs and British Institute at Ankara: 301-342.

Mellaart, J. 1962, Excavations at at Çatal Hüyük: First Preliminary Report, 1961, Anatolian Studies, 12: 41-65.

Mellaart, J. 1963, Excavations at Çatal Hüyük, 1962. Second Preliminary Report, Anatolian Studies, 13: 43-103.

Moetz, F.K., Çelik, B. 2012, T-shaped Pillar Sites in the Landscape around Urfa, in R. Matthews, J. Curtis, M. Seymour, A. Fletcher, A. Gascoigne, C. Glatz, S. J. Simpson, H. Taylor, J. Tubb, R. Chapman (eds) Proceedings of the 7th International Congress on the Archaeology of the Ancient Near East: 12 April – 16 April 2010, the British Museum and UCL, London, Wiesbaden, Harrassowitz Verlag: 695-710.

Notroff, J., Dietrich, O., Schmidt, K. 2016, Gathering of the Dead? The Early Neolithic Sanctuaries of Göbekli Tepe, Southeastern Turkey, in C. Renfrew, M. J. Boyd, I. Morley (eds) Death Rituals, Social Order and the Archaeology of Immortality in the Ancient World: “Death Shall Have No Dominion”, New York, Cambridge University Press: 65-81.

Özdoğan, M. 2010, Transition from the Round Plan to Rectangular – Reconsidering the Evidence of Çayönü, in D. Gheorghiu (ed.) Neolithic and Chalcolithic Archaeology in Eurasia: Building Techniques and Spatial Organisation, Oxford, Archaeopress: 29-34.

Özdoğan, M., Özdoğan, A. 1998, Buildings of Cult and the Cult of Buildings, in G. Arsebük, M.J. Mellink, W. Schirmer (eds) Light on Top of the Black Hill: Studies presented to Halet Çambel = Karatepe’deki Işık: Halet Çambel’e sunulan yazılar, Istanbul, Ege Yayınları: 581-593.

Özkaya, V. 2009, Excavations at Körtik Tepe. A New Pre-Pottery Neolithic A Site in Southeastern Anatolia, NeoLithics. The Newsletter of Southwest Asian Neolithic Research, 2/09: 3-8.

Özkaya, V., Coşkun, A. 2011, Körtik Tepe, in M. Özdoğan, N. Başgelen, P. Kuniholm (eds) The Neolithic in Turkey, New Excavations & New Research, The Tigris Basin, Galatasaray – İstanbul, Archaeology & Art Publications: 89-127.

Peters, J., Helmer, D., Von Den Driesch, A., Saña Segui, M. 1999, Early Animal Husbandry in the Northern Levant, Paléorient: 27-48.

Peters, J., Schmidt, K. 2004, Animals in the symbolic world of Pre-Pottery Neolithic Göbekli Tepe, south-eastern Turkey: a preliminary assessment, Anthropozoologica, 39: 179-218.

Pustovoytov, K. 2002, 14C Dating of Pedogenic Carbonate Coatings on Wall Stones at Göbekli Tepe (Southeastern Turkey), Neo-Lithics. A Newsletter of Southwest Asian Lithics Research, 2/02: 3-4.

Pustovoytov, K. 2003, Weathering Rinds at Exposed Surfaces of Limestone Rocks at Göbekli Tepe, Neo-Lithics. The Newsletter of Southwest Asian Neolithic Research, 1/03: 24-27.

Pustovoytov, K., Taubald, H. 2003, Stable Carbon and Oxygen Isotope Composition of Pedogenic Carbonate at Göbekli Tepe (Southeastern Turkey) and Its Potential for Reconstructing Late Quaternary Paleoenvironments in Upper Mesopotamia, Neo-Lithics. The Newsletter of Southwest Asian Neolithic Research, 2/03: 25-32.

Renfrew, C. 2011, Preistoria: l’alba della mente umana, Torino, Giulio Einaudi editore. Reynolds, F. 2011, Totemism and Food Taboos in the Early Neolithic: A Feast of Roe Deer at the Coneybury ‘Anomaly’, Wiltshire, Southern Britain, in J. Thomas, H. Lamdin-Whymark (eds) Regional Perspectives on Neolithic Pit Deposition: Beyond the Mundane, Oxford, Oxbow Books: 171-186.

Rosenberg, M. 1993, The Hallan Çemi Excavation 1991, in H. Eren, N. Ülgen, F. Bayram, A.H. Ergürer (eds) Kazi Sonuçlari Toplantisi: 25 – 29 Mayis 1992 Ankara, Ankara, Kültür Varlıkları ve Müzeler Genel Müdürlüğü: 117- 130.

Rosenberg, M. 1995, The Hallan Çemi Excavation 1993, in I. Eroğlu, F. Bayram, H. Eren, N. Ülgen, A.H. Ergürer (eds) Kazi Sonuçlari Toplantisi: 30 Mayis – Haziran 1994 Ankara, Ankara, Kültür Varlıkları ve Müzeler Genel Müdürlüğü: 79-94.

Rosenberg, M. 1999, Hallan Çemi, in N. Başgelen, M. Özdoğan (eds) Neolithic in Turkey. The Cradle of Civilization / New Discoveries PLATES, Istanbul, Arkeoloji ve Sanat Yayınları: 10-18. Scarre, C. 2009, The human past: World Prehistory and the Development of Human Societies, London, Thames & Hudson.

Schmidt, K. 1995, Investigations in the Upper Mesopotamian Early Neolithic: Göbekli Tepe and Gürcütepe NeoLithics. A Newsletter of Southwest Asian Lithics Research, 2/95: 9-10. Schmidt, K. 1996, The Urfa-Project 1996, Neo-Lithics. A Newsletter of Southwest Asian Lithics Research, 2/96: 2-3.

Schmidt, K. 1997, Snakes, Lions and Other Animals: The Urfa-Project 1997, Neo-Lithics. A Newsletter of Southwest Asian Lithics Research, 3/97: 8-9. Schmidt, K. 1997/98, „Stier, Fuchs und Kranich” – der Göbekli Tepe bei Şanlıurfa (Südosttürkei), Nürnberger Blätter zur Archäologie, 14: 155-170.

Schmidt, K. 1998, Beyond Daily Bread: Evidence of Early Neolithic Ritual from Göbekli Tepe, Neo-Lithics. A Newsletter of Southwest Asian Lithics Research, 2/98: 1-5. Schmidt, K. 1999, Boars, Ducks, and Foxes – the Urfa-Project 99, Neo-Lithics. A Newsletter of Southwest Asian Lithics Research, 3/99: 12-15.

Schmidt, K. 2000a, Frühe Tier- und Menschenbilder vom Göbekli Tepe – Kampagnen 1995-1998. Ein kommentierter Katalog der Großplastik un der Reliefs, Istanbuler Mitteilungen, 49, 1999: 5-21. Schmidt, K. 2000b, Göbekli Tepe, Southeastern Turkey. A Preliminary Report on the 1995-1999 Excavations, Paléorient, 26/1: 45-54.

Schmidt, K. 2001, Göbekli Tepe and the Early Neolithic Sites of the Urfa Region: a Synopsis of New Results and Current Views, Neo-Lithics. A Newsletter of Southwest Asian Lithics Research, 1/01: 9-11. Schmidt, K. 2002a, The 2002 Excavations at Göbekli Tepe (Southeastern Turkey): Impressions from an Enigmatic Site, Neo-Lithics. The Newsletter of Southwest Asian Neolithic Research, 2/02, 8-13.

Schmidt, K. 2002b, Göbekli Tepe – Southeastern Turkey. The Seventh Campaign, 2001, Neo-Lithics. A Newsletter of Southwest Asian Lithics Research, 1/02: 23-25.

Schmidt, K. 2006a, Animals and a Headless Man at Göbekli Tepe, Neo-Lithics. The Newsletter of Southwest Asian Neolithic Research, 2/06: 38-40. Schmidt, K. 2006b, Göbekli Tepe Excavations 2004, in K. Olşen, H. Dönmez, A. Özme (eds) Kazi Sonuçlari Toplantisi: 30 Mayis – 3 Hazİran 2005 Antalya, Ankara, Kültür Varlıkları ve Müzeler Genel Müdürlüğü: 343- 352.

Schmidt, K. 2006c, Sie bauten die ersten Tempel: das rätselhafte Heiligtum der Steinzeitjäger. Die archäologische Entdeckung am Göbekli Tepe, München, C.H. Beck. Schmidt, K. 2007a, Göbekli Tepe, in M. Ozdoğan, N. Başgelen (eds) Türkiye‘de Neolitik dönem. Anadolu‘da Uygarlığın Doğuşu ve Avrupa‘da Yayılımı: yeni kazılar, yeni bulgular, Istanbul, Arkeoloji ve Sanat Yayınları: 115-130.

Schmidt, K. 2007b, Göbekli Tepe: santuarios de la Edad de Piedra en la Alta Mesopotamia, Boletín de Arqueología PUCP, 11: 263-288. Schmidt, K. 2008a, Göbeklİ Tepe 2006 Yili Kazisi, in B. Koral, H. Dönmez, A. Özme (eds) Kazi Sonuçlari Toplantisi: 28 Mayis – 1 Hazİran 2007 Kocaelİ, Ankara, Kültür Varlıkları ve Müzeler Genel Müdürlüğü: 417-428.

Schmidt, K. 2008b, Göbekli Tepe – Enclosure C, Neo-Lithics. The Newsletter of Southwest Asian Neolithic Research, 2/08: 27-32.

Schmidt, K. 2009a, Göbeklİ Tepe. Eine Beschreibung der wichtigsten Befunde erstellt nach den Arbeiten der Grabungsteams der Jahre 1995-2007, in K. Schmidt (ed.) Erste Tempel – frühe Siedlungen. 12000 Jahre Kunst und Kultur. Ausgrabungen und Forschungen zwischen Donau und Euphrat, Isensee – Oldenburg, Herausgegeben für ArchaeNova e.V.: 187-223. Schmidt, K. 2009b, Göbeklİ Tepe Kazisi Yili Raporu 2007, in H. Dönmez, A. Özme (eds) Kazi Sonuçlari Toplantisi: 26 – 30 Mayis 2008 Ankara, Ankara, Kültür Varlıkları ve Müzeler Genel Müdürlüğü: 163-182.

Schmidt, K. 2010a, Göbekli Tepe – the Stone Age Sanctuaries. New results of ongoing excavations with a special focus on sculptures and high reliefs, Documenta Praehistorica, 37: 239-256.

Schmidt, K. 2010b, Göbeklİ Tepe Kazisi 2008 Yili Raporu, in H. Dönmez, C. Keskin (eds) Kazi Sonuçlari Toplantisi: 25 – 29 Mayis 2009 Denizli, Ankara, Kültür Varlıkları ve Müzeler Genel Müdürlüğü: 241-264.

Schmidt, K. 2011a, Costruirono i primi templi, Boca, Oltre edizioni. Schmidt, K. 2011b, Göbekli Tepe, in M. Özdoğan, N. Başgelen, P. Kuniholm (eds) The Neolithic in Turkey. New Excavations & New Research – The Euphrates Basin, Galatasaray – İstanbul, Archaeology & Art Publications: 41-83.

Schmidt, K. 2011c, Göbeklİ Tepe Kazisi 2009 Yili Raporu, in N. Toy, H. Dönmez, Ö. Ötgün (eds) Kazi Sonuçlari Toplantisi: 24 – 28 Mayis 2010 Istanbul, Ankara, Kültür Varlıkları ve Müzeler Genel Müdürlüğü: 209-224.

Schmidt, K. 2012a, Göbekli Tepe: a Stone Age sanctuary in South-Eastern Anatolia, Berlin, ex oriente e. V. Schmidt, K. 2012b, Göbeklİ Tepe Kazisi 2010 Yili Raporu, in H. Dönmez, Ö. Ötgün (eds) Kazi Sonuçlari Toplantisi: 23-28 Mayis 2011 Malatya, Ankara, Kültür Varlıkları ve Müzeler Genel Müdürlüğü: 319-339.

Schmidt, K. 2013, Göbeklİ Tepe Kazisi 2011 Yili Raporu, in H. Dönmez (ed.) Kazi Sonuçlari Toplantisi: 28 Mayis – 1 Hazİran 2012 Çorum, Çorum, Kültür Varlıkları ve Müzeler Genel Müdürlüğü: 79-90.

Schmidt, K. 2014, Göbeklİ Tepe Kazisi 2012 Yili Raporu, in H. Dönmez (ed.) Kazi Sonuçlari Toplantisi: 27 – 31 Mayis 2013 Muğla, Muğla, Kültür Varlıkları ve Müzeler Genel Müdürlüğü: 328-338.

Schmidt, K., Köksal-Schmidt, Ç. 2014, Like a Carpet of Snakes – Towards an Iconography of the PPN in Upper Mesopotamia, in B. Finlayson, C. Makarewicz (eds) Settlement, Survey, and Stone: Essays on Near Eastern Prehistory in Honour of Gary Rollefson, Berlin, ex oriente e. V.: 73-77.

Sicker-Akman, M. 2001, Die Rundhütte als Ursprung Zur Entwicklung erster runder Hütten zum geregelten Rechteckbau, in R.M. Boehmer, J. Maran (eds) Lux orientis. Archäologie zwischen Asien und Europa. Festschrift für Harald Hauptmann zum 65. Geburtstag, Rahden, Internationale Archäologie: 389-394.

Stordeur, D. 2000, New Discoveries in Architecture and Symbolism at Jerf el Ahmar (Syria), 1997-1999, Neo-Lithics. A Newsletter of Southwest Asian Lithics Research, 1/00: 1-4. Stordeur, D., Abbès, F. 2002, Du PPNA au PPNB: mise en lumière d’une phase de transition à Jerf el Ahmar (Syrie), Bulletin de la Société Préhistorique Française: 563-595.

Stordeur, D., Jammous, B., Helmer, D., Willcox, G. 1996, Jerf el-Ahmar: a New Mureybetian Site (PPNA) on the Middle Euphrates, Neo-Lithics. A Newsletter of Southwest Asian Lithics Research, 2/96: 1-2.

Twiss, K. 2006, A modified boar skull from Çatalhöyük, Bulletin of the American Schools of Oriental Research, 342: 1-12. Van Zeist, W., Bottema, S. 1991, Late Quaternary Vegetation of the Near East, Wiesbaden, Reichert.

Verhoeven, M. 2001, Person or Penis? Interpreting a ‘New’ PPNB Anthropomorphic Statue from the Taurus Foothills, Neo-Lithics. A Newsletter of Southwest Asian Lithics Research, 1/01: 8-9.

Watkins, T. 2006, Architecture and the symbolic construction of new worlds, in E.B. Banning, M. Chazan (eds) Domesticating Space: Construction, Community, and Cosmologyin the Late Prehistoric Near East, Berlin, ex oriente e. V.: 15-24.

Whittle, A. 2003, The Archaeology of People: Dimensions of Neolithic life, London, Routledge.

 

 

 

 

 

Göbekli Tepe i miejsca wokół równiny Urfa (SE Turcja): Ostatnie odkrycia i nowe interpretacje

Christopher Claudio Caletti

Università di Pisachristopher.caletti@gmail.com

Cytat: Christopher Claudio Calet-ti (2020) Göbekli Tepe i miejsca wokół równiny Urfa (SE Turcja): Ostatnie odkrycia i nowe interpretacje. Asia Anteriore Antica. Journal of Ancient Near Eastern Cultures 2: 95-123. doi: 10.13128/asiana-679

Copyright: © 2020 Christopher Clau-dio Caletti. This is an open access, peer-reviewed article published by Firenze University Press (http://www.fupress.com/asiana) and distributed under the terms of the Creative Com-mons Attribution License, which per-mits unrestricted use, distribution, and reproduction in any medium, provided the original author and source are credited.

Oświadczenie o dostępności danych: Wszystkie istotne dane znajdują się w artykule i plikach informacji pomocniczych.

Konkurencyjne interesy: Autorzy nie zgłaszają konfliktu interesów.

Link do artykułu: https://riviste.fupress.net/index.php/asiana/article/view/679

Obraz wyróżniający: Göbekli Tepe, Şanlıurfa. By Teomancimit – Own work, CC BY-SA 3.0, https://commons.wikimedia.org/w/index.php?curid=17377542