Dialog jako gatunek ma dawną i bogatą tradycję, w której można wydzielić dwa odrębne tory. Jeden – to antyczny dialog prozą typu platońskiego, drugi – to dialog średniowieczny[1], zazwyczaj wierszowany, zwany po niemiecku „Streitgedicht”. Polskie nazwy – rozprawa i rozmowa – były niezbyt precyzyjne i odnosiły się w wieku XVI zarówno do dialogu prozą, jak i wierszem, a nieraz i do dramatu właściwego[2]. Mianem dialogu określa się również rzeczywisty lub niezamierzony scenariusz „widowiska dysputacyjnego”. Nie wszystkie dialogi były wystawiane na scenie, więcej nawet, niektóre nigdy nie były przeznaczane do wystawienia, każdy jednak nosił określone cechy poetyki dysputy. Podobnie zresztą wiele dramatów nigdy nie trafiło na scenę. Tak jak istnieją dramaty książkowe, istnieją także dialogi do czytania. Przypuszczalnie nie był przeznaczony na scenę najdawniejszy dialog polski Adama Polaka z 1507 roku: „Dialogus Adami poloni artium et medicine doctoris, de quatuor statibus immortalitatem assequi contendentibus” dedykowany królowi Zygmuntowi I[3].
Do grupy sporów należy przypisywany Biernatowi z Lublina „Dialog Palinura z Karonem” [Charonem], będący przekładem utworu czeskiego twórcy Mikuláša Konáča[4]. Na temat zasad etycznych, jakimi powinni kierować się ludzie, rozmawiają tu Charon ze sternikiem Eneasza z poematu Wergiliusza, który zginął w czasie żeglugi. Biernat podkreśla wyższość „cnoty” nad pochodzeniem społecznym i ubóstwa nad bogactwem. Podstawą prezentowanego tu sporu jest konflikt między stanami społecznymi, dialog kończy się porozumieniem interlokutorów, którzy jednak dochodzą do wniosku, że tylko stan średni, stroniący od władzy i bogactwa, zapewnia szczęście[5]. Zachowały się obszerne fragmenty Dialogu, pisane charakterystycznym dla Biernata prawie regularnym ośmiozgłoskowcem z rymami AABB.
Zachował się też pochodzący z około 1508 roku, napisany prozą, spór „Dialogus de quatuor statuum ob assequendam immortalitatem contentione” (ok.1507) Adama z Bochenia[6]. Polski humanista jako jeden z pierwszych wysunął hipotezę nieśmiertelności ludzkości jako gatunku. W oparciu o tę hipotezę dowodził, że stan duchowny (aprobujący celibat) jest sprzeczny z naturą. Około 1549 roku wyszła w Królewcu (być może spod pióra Jana Seklucjana[7]) „Rozprawa krótka a prosta o niektórych ceremoniach a ustawach kościelnych”. Zachowała się tylko we fragmentach, z których wszakże można wnosić, że dialog ten sytuował się na pograniczu dramatycznych konwencji. Oto z Wirtembergii wraca student. Rodzice zaniepokojeni innowierczymi sympatiami syna, szukają pomocy u miejscowego plebana, w nadziei, że ten wyperswaduje młodzieńcowi nowinkarskie zapały. Pleban wdaje się ze Studentem w dysputę na temat kultu zmarłych, prawa do ekskomuniki, składania ofiar na rzecz Kościoła. Student jednak wychodzi z dysputy zwycięsko –, co więcej, Pleban stwierdza z przerażeniem, że jego wierny Klecha, zachęcony i poruszony słowami Studenta, zaczyna teraz wywodzić skargi przeciw Plebanowi na swój los biednego i wykorzystywanego kościelnego sługi.
Ze strony katolickiej na „Rozprawę” królewiecką replikował Stanisław ze Szczodrkowic Morawicki utworem „Rozmowa nowa niektórego Pielgrzyma z Gospodarzem o niektórych cerymoniach kościelnych” (Kraków, 1549)[8]. Do Gospodarza przychodzi zdrożony Pielgrzym i prosi o nocleg. Gospodarz, którego od dawna niepokoją nowinki i luterskie prześmiewki z kościelnych obyczajów i ceremonii, szuka u Pielgrzyma, jako człowieka bywałego, rady i moralnego poparcia. Pielgrzym wyjaśnia ciekawemu sens odprawianych nabożeństw, odmawiania modlitw, czci świętych, a także niektórych zwyczajów religijnych. Sytuacja jest tu prosta: jedno, pierwsze wejście Pielgrzyma, a potem już monolog gościa, bo Gospodarz tylko podsuwa tematy pytaniami, na które sam nie może dać odpowiedzi. W rozmowie występują tylko Pielgrzym i Gospodarz, dyskutując ze sobą; nie ma tu żadnej akcji i jedynie forma dialogu pozwala zaliczyć ten tekst do literatury dramatyczno-polemicznej.
Znacznie bardziej interesujące i głębsze jako obraz religijnej kontrowersji są cztery dialogi zatytułowane „Rozmowy Dworzanina z Mnichem” (1554)[9] Marcina Kromera (ok. 1512-1589), autora kroniki polskiej, wykształconego we Włoszech humanisty, dyplomaty i sekretarza królewskiego. „Rozmowy” napisane po polsku, ale tłumaczone przez samego autora na łacinę, ukazywały się kolejno od 1551 do 1554 roku. Dzieło Kromera składa się z czterech rozmów: „O wierze i nauce Luterskiej”, „Czego się krześcijański człowiek dzierżeć ma”, „O Kościele Bożym albo Krystusowym” i „O nauce „Kościoła świętego”. W celu polemiki religijnej wykorzystał zawarte w dialogu możliwości bliżej nie znany nam polemista, Wit Korczewski, autor książeczki „Rozmowy polskie, łacińskim językiem przeplatane, rytmy ośmiorzeczne złożone” wydanej w Krakowie w roku 1553. Władysław Chomętowski włącza dialogi Wita Korczewskiego do twórczości dramatycznej[10]. Nie mamy jednak dowodów na to, że były wystawiane na scenie. Tematem rozmowy pierwszej, która nawiązuje scenerią do dialogu Seklucjanowego są – niektóre pospolitsze ceremonie kościelne jako jest post, popielec, święcona woda, świec palenie, umarłych zwonienie, na ostatku zmianka o czyścu i o Lutrze nieboszczyku. Pleban, wprawdzie krytycznie nastawiony do stosunków panujących w „naszej Polsce”, przekonuje studenta (syna kmiecia Jana), który wrócił ze studiów w Lipsku z poglądami luterańskimi, o konieczności postu i obrzędów kościelnych. Argumenty plebana okazują się na tyle przekonujące, że skruszony student przekazuje mu heretyckie księgi do przejrzenia. Tematem „Rozmowy wtórej” są dziesięcina i klątwa. Rozmowa kończy się tym, że Pan, wysłuchawszy wszystkich racji, rozstrzygnie spór polubownie: chłopom każe płacić dziesięciny, księdzu zabroni wyklinania. Spór religijny zostanie w ten sposób właściwie uchylony – na nieposłusznego chłopa czeka kłoda, a awanturnicy, którzy pobili klechę, zapłacą odszkodowanie. Obrona katolicyzmu jest tu raczej obroną dawnego miłego spokoju. Jest to dialog polemiczny, w zasadzie katolicki; ale nieraz autor więcej czerpie satysfakcji z samego dialogu, z rodzajowości i kolorytu sytuacji, niż dba o polemiczną skuteczność.
Do dialogu, jako gatunku literackiego, sięgał też Jan Kochanowski. W 1587 roku (już po śmierci autora) został opublikowany jego prozatorski dialog „Wróżki”, który był kontynuacją utworu „Zgoda”[11]. Dokładna data powstania „Wróżek” nie jest znana, aluzje polityczne w nim zawarte odnoszą się do lat 1564-1569. Bohaterowie utworu: (pouczający) Pleban i (zadający pytania) Ziemianin rozmawiają na temat niebezpieczeństw zagrażających krajowi, narzekają na szlachecką niezgodę, beztroskę w stosunku do obowiązujących praw i upadek dawnych obyczajów. Rozmawiający obawiają się również kłopotów wynikających z powodu słabości władzy królewskiej i braku jasnych zasad wolnej elekcji. Dialog pisany jest stylem spokojnym i dostojnym, zawiera cytaty i parafrazy z dzieł Cycerona oraz nawiązania do Homera i Platona[12].
W piśmiennictwie doby sejmów egzekucyjnych pojawiają się tematy ustroju ówczesnego państwa oraz kwestie religijne, wśród nich również utyskiwania na ignorancję duchownych. Do zagadnień tych odnosi się m.in. dialog „Rozmowy, albo Dyjalogu około egzekucyjej Polskiej Korony” Stanisława Orzechowskiego. Dialog ten ma formę rozmowy między Gospodarzem, Papieżnikiem (katolikiem) i Ewangelikiem (protestantem)[13]. Sytuacja rozmówców nie jest w utworze równorzędna. Na wypowiedzi Papieżnika Ewangelik często nie znajduje przekonujących argumentów. Orzechowski opowiadał się za teokratyczną formą państwa. Jego zdaniem władza królewska jest podporządkowana kapłańskiej, ponieważ monarchę koronuje prymas, nadając jego panowaniu sakralny charakter. W idealnym porządku miejsce narodu wybranego zajmuje szlachta, która wraz z królem i senatem zarządza krajem. Orzechowski twierdził, że ustrój Rzeczypospolitej jest najdoskonalszy, gdyż łączył – jego zdaniem – w sobie ustrój monarchistyczny z arystokratycznym i demokratycznym. Powołując w celu uzasadnienia swego stanowiska na wybrane tezy polityczne Platona, Arystotelesa i Cycerona[14].
Wśród dialogów tego okresu duże zainteresowanie budziła anonimowa „Tragedia żebracza” (1551). Z polskiego oryginału zachowało się zaledwie kilka kartek, całość jednak przetrwała w przekładzie czeskim. Treścią tego dialogu jest obchodzone w karczmie wesele szajki zawodowych żebraków, w trakcie którego doszło do poturbowania przypadkowego świadka zabawy, przyjezdnego kupca. Awantura kończy się sądem frantowskim u żebraczego wójta, który, drwiąc, wydaje wyrok na niekorzyść kupca. Warto zwrócić uwagę na wypowiedzi żebraków, podnoszące godność ich zawodu. Apologia zawodu dziadowskiego jest tu obszerna, autor wyraźnie staje po ich stronie. Żebracy wprawdzie atakują kupca, ale zostają przez niego sprowokowani, nie jest to więc awantura bezsensowna. Dialog ten, napisany żywym i barwnym językiem, cieszył się w ówczesnej epoce dużą popularnością. Jego pogłosy dostrzegamy w powstałej kilkadziesiąt lat później sowizdrzalskiej satyrze „Peregrynacja dziadowska” (1612)[15].
Przed sejmem piotrkowskim (1562-1563) powstała „Rozmowa albo dialog około egzekucji Polskiej Korony” pióra Stanisława Orzechowskiego. Dialog toczy się między gospodarzem, papieżnikiem i ewangielikiem. W latach 1588-1589 powstał dialog polityczny Łukasza Górnickiego „Rozmowa Polaka z Włochem o wolnościach i prawach polskich”. Spraw politycznych dotyczy również „Rozmowa Polaka z Czechem” księdza Krzysztofa Warszewickiego (1543-1603), dyplomaty i pisarza politycznego. Był on zwolennikiem wzmocnienia władzy monarszej, opowiadał się także za poprawą doli stanów niższych. Autorem „Dialogu Palinura z Charonem” jest prawdopodobnie Biernat z Lublina. Dialog ten jest przekładem z czeskiego tekstu Mikláša Konáča.
Dialogi były, w początkach jego twórczości, ulubionym gatunkiem literackim Mikołaja Reja. Większość wcześniejszych dialogów Reja niestety zaginęła. Tylko kilka zachowało się w odpisach, urywkach druków lub przekładach, jak „Lew z kotem”, „Gęś z kurem”, „Warwas z Dykasem”. Dziś znana jest jedynie „Krótka rozprawa miedzy trzema osobami, Panem, Wójtem a Plebanem” (1543). Jest to swego rodzaju wierszowany traktat polityczny, którego tematem jest aktualny w 1543 roku program egzekucji praw. Poeta krytykował tu niedowład sądownictwa, złą organizację wojskową, nieudolność władzy ustawodawczej oraz gospodarczą i finansową politykę państwa, w której duchowieństwo uchylało się od świadczeń podatkowych. Rej włączył do „Rozprawy…” również szereg zjadliwych aluzji obyczajowych. Wykpił marnotrawstwo kobiet-strojniś, rujnujące społeczeństwo namiętności myśliwskie szlachty, życie ponad stan, obżarstwo, opilstwo. Dzięki temu zabiegowi dialog Reja jest dziś doskonałym obrazem ówczesnej sytuacji społecznej. Krytyka duchowieństwa w „Krótkiej rozprawie…” wymierzona jest przeciwko jego niedbalstwu, egoizmowi, niemoralnemu życiu, nie dotyczy zaś spraw teologicznych, z czego badacze jego twórczości wyciągają wniosek, że do 1454 roku Rej nie zerwał jeszcze z katolicyzmem[16]. Dużą popularnością cieszył się dialog „Rozmowy, które miał król Salomon mądry z Marcholtem grubym a sprośnym, a wszakoż, jako o nim powiadają, barzo z wymownym” wydany po raz pierwszy w Krakowie w 1521 roku. W V-XII wieku dialog ten miał początkowo charakter utworu poważnego, w Renesansie przybrał charakter utworu humorystycznego o sprytnym i rubasznym prostaku płatającym figle mędrcowi na tronie. Prototyp utworu pochodzi z żydowskich legend. Redakcja komiczna powstała na terenie Niemiec w końcu XII wieku. Część polskich historyków literatury upatruje w tym utworze źródeł komedii sowizdrzalskiej.
Nowy trend w dialogu wytyczało „Poselstwo z dzikich Pól od Sowiźrzała do mało cnotliwej drużyny” (1606) Jana Jurkowskiego[17]. Jest to satyryczny dialog pomiędzy Sowiźrzałem (Sowizdrzałem) a Marchołtem dotyczący kwestii oczyszczenia Kresów z wszelkiej maści łotrów. Od przełomu XVI/ XVII wieku w literaturze polskiej zaczęły pojawiać się dość liczne utwory pod znamiennymi tytułami: „Nowy Sowiźrzał” (1596)[18], „Sowiźrzał nowy albo raczej Nowyźrzał” (1614), „Fraszki Sowiźrzała nowego” (1615).
Piotr Kotlarz
Przypisy
[1] Do naszych czasów zachowało się zaledwie kilka sporów średniowiecznych: żałobny dialog alegoryczny w IV księdze „Kroniki polskiej” Kadłubka i łaciński „Dialog o Zbigniewie Oleśnickim” przypisywany Janowi Długoszowi. [Por.: E. Kotarski, Dialogi Mikołaja Reja w perspektywie tradycji literackiej, [w:] Studia nad Mikołajem Rejem, Gdańsk 1971, s. 85.]
[2] J. Ziomek, Renesans, Warszawa 1973, s. 95.
[3] Por.: J. Ziomek, Renesans, Warszawa 1973, s. 95; por. też: W. Chomętowski, Dzieje teatru polskiego. Od najdawniejszych czasów do 1750 roku, Warszawa 1870, s. 23.
[4] Zdaniem J. Krzyżanowskiego dialog ten został swobodnie przełożony z łaciny, z utworu rzekomo Lukianowskiego. J. Krzyżanowski, W wieku Reja…, s. 97. Dialog ten wydał W. Rubczyński w Archiwum Komisji do badań historii filozofii w Polsce I, 1919. Tamże, s. j.w.; Dialog jest swobodnym przekładem czeskiego utworu Rozmluwanij Charona s Palinurem… Mikuláša Konáča z 1507, a ten z kolei oparty był na dziele prozatorskim przypisywanym w XV wieku Lukianowi z Samosat, Wikipedia.
[5] Por.: E. Kotarski, Dialogi Mikołaja Reja…, s. 87; por. też: J. Krzyżanowski, W wieku Reja…, s. 97.
[6] Zwanego też: Adam Polak, Adam z Łowicza. Zmarł ok. 1514, był profesorem Akademii Krakowskiej w latach 1510-1511.
[7] Nie rozstrzygnięto, czy Seklucjan był tylko wydawcą prac cudzych, czy też sam był autorem dialogów. Por.: J. Krzyżanowski, W wieku Reja…, s. 99.
[8] Wiktor Hahn podaje tytuł „Rozmowa nowa, niektórego pielgrzyma z gospodarzem, o niektórych czynnościach kościelnych, jako o pogrzebie, o krzyżu, salve, o czyśćcu, o świecach, o kapach, y o inszych pompach, przeciw Luteranom i innym przeciwnikom wiary chrześcijańskiej”. [W. Hahn, Literatura dramatyczna w Polsce XVI w., Lwów 1906, s. 62.] Rozmowę tę przedrukował Z. Celichowski w 1900 roku. Tu podaję tytuł za J. Ziomkiem. [Por.: J. Ziomek, Renesans, Warszawa 1973, s. 96.]
[9] Ukazały się również pod tytułem „Monachus, sive Colloquiorum de religione libri quattuor” po łacinie w Kolonii w 1568 roku.
[10] W. Korczeński, Wita Korczeńskiego dialogi polskie łacińskim językiem przeplatane, Kraków 1553. Por.: W. Chomętowski, dz. cyt., s. 32.
[11] Utwór powstał w 1562, zaś wydany został w 1564 w Krakowie w Drukarni Łazarzowej. Odnosi się on do toczonych ówcześnie w Polsce sporów egzekucyjnych i religijnych. Utwór nie opowiada się jednak jednoznacznie po którejś ze stron sporu. Podmiotem mówiącym utworu jest personifikowana Zgoda, która udziela nagan wszystkim stronom za stronniczość, zwady, bezład.
[12] Por.: Wróżki (dialog), Wikipedia.
[13] S. Orzechowski, Rozmowa, albo Dyjalog około egzekucyjej Polskiej Korony. [Kraków] 1563 [por.: Jerzy Ziomek: Renesans. Wyd. XI – 5 dodruk. Warszawa 2012, s. 20.]
[14] Roman Magryś, Co kryje się za słowem qincunx? Rzecz o konferencji pt. „Stanisław Orzechowski – pisarz polityczny. W pięćsetlecie urodzin”, „Tematy i Konteksty” 2014, nr 4 (9), s. 497. http://ifp.univ.rzeszow.pl/tematy_i_konteksty/tematy_i_konteksty_9/R.Magry%C5%9B_02_tik9.pdf
[15] Por.: J. Ziomek, Renesans, Warszawa 1976, s. 125-131; por. też: J. Krzyżanowski, Dzieje literatury polskiej, Warszawa 1969, s. 92-93; Dramat staropolski od początków do powstania sceny narodowej. Bibliografia, t. 1, oprac. zespół pod kierunkiem W. Korotaja, Wrocław 1965, s. 452-453; J. Lewański, Studia nad dramatem polskiego odrodzenia, Wrocław 1956, s. 148. Dialog „Perygrynacja dziadowska” (1612) Julian Lewański zalicza do zabytków sceny mieszczańskiej. [Por.: J. Lewański, dz. cyt. s. 148.]
[16] 63 Por.: J. Krzyżanowski, Dzieje literatury…, s. 56; por. też: J. Krzyżanowski, W wieku Reja…, s. 98.
[17] Jan Jurkowski (ur. ok. 1580, zm. w 1635) studiował na Akademii Krakowskiej, później pracował na dworach Tęczyńskich i Mniszchów, dzięki czemu mógł poznać środowisko szlacheckie, które w swej twórczości poddał bezlitosnej krytyce. Wysuwał własne koncepcje funkcjonowania państwa oraz podawał remedium na nobilitację stanu szlacheckiego.
[18] 65 Niestety zaginiony. [Por.: K. W. Wójcicki, Niewiasty polskie. Zarys historyczny, Warszawa 1845, s. 51, przyp. 13.]
Obraz wyróżniający: Autorstwa Jan Kochanowski – Polona: https://polona.pl/item/wrozki-iana-kochanowskiego,MTA5OTA4OTQ/, Domena publiczna, https://commons.wikimedia.org/w/index.php?curid=93590534
