W badaniach archeologicznych i historycznych zaproponowano powiązania między globalną zmianą klimatu, niestabilnością społeczną, gwałtownymi konfliktami i upadkiem społeczno-politycznym ^{1 , 2 , 3 , 4 , 5 , 6 , 7} , ale także przykłady odporności, transformacji i zrównoważonego rozwoju w obliczu presji klimatycznych ^{8 , 9 , 10} . Wpływ zmiany klimatu na konflikty domowe w ostatnim stuleciu był również przedmiotem istotnych badań statystycznych ^11 , 12, a także ważny związek do debaty, ujawniający znaczenie ludzkiej sprawczości i nieoczekiwanych, nieliniowych relacji między klimatem a ludzkim zachowaniem ^{13 , 14 , 15 , 16 , 17 , 18 , 19}. Długoterminowe zapisy klimatyczne, archeologiczne i historyczne mogą przyczynić się do tych współczesnych debat, ale wymagają rygorystycznych ram transdyscyplinarnych, które łączą systemy naturalne i społeczne ^8 , 18. Przedstawiamy pojedyncze studium przypadku dotyczące złożoności systemów naturalnych i społecznych postklasycznej stolicy Majów, Mayapan (rok kalendarzowy 1200-1450 [kal.] n.e.) w całej jej historii i ostatecznym upadku. Stało się to w kontekście suszy, konfliktów domowych i upadku państwa regionalnego. Okres bałkanizacji politycznej po 1450 kal. CE zachowała złożone instytucje organizacyjne i wspierała prężną gospodarkę rynkową obejmującą cały półwysep, obserwowaną w kontaktach europejskich na początku XVI wieku n.e. Badamy stres klimatyczny dla lokalnych i regionalnych systemów utrzymania i gospodarki Mayapan oraz zachowania ludzkich aktorów, które obejmowały przemoc polityczną w ramach tych dynamicznych przemian społecznych i politycznych.

Sprawozdania z oceny klimatu sporządzone przez międzyrządowy panel ds. zmian klimatu (IPCC) oceniają ryzyko i podatność modeli w ciągu ostatniego stulecia w skali regionalnej i globalnej ²⁰. Długoterminowe rekonstrukcje klimatu ujawniają, że niektóre zmiany klimatyczne w przeszłości miały znacznie większą skalę niż te, które miały miejsce w ciągu ostatnich 100 lat. Ponadto przewiduje się, że obecne i przyszłe wpływy antropogeniczne zwiększą dotkliwość ekstremalnych zjawisk w obiegu wody i doprowadzą do bardziej intensywnych i długotrwałych susz niż te, które miały wpływ na wydajność rolnictwa w niedawnej przeszłości ^21 , 22. Zapisy archeologiczne i historyczne dobrze nadają się do badania społecznych skutków kryzysów klimatycznych w przeszłości w cyklach długoterminowych. Takie skutki w prekolumbijskiej Mezoameryce mogły obejmować migrację, spadek demograficzny, geograficzne przesunięcia w ośrodkach władzy politycznej i działania wojenne. Skupiamy się na tym ostatnim, a konkretnie na zapoczątkowaniu i skutkach konfliktów społecznych, które zbiegły się z wpływem klimatu na agrarną bazę żywnościową i regionalną ekonomię polityczną. Te środki utrzymania i związane z nimi podstawy ekonomiczne są dobrze znane z zapisów archeologicznych i ze wspomnień ludów potomnych we wczesnym okresie kolonialnym Relacje europejskie ¹². Wielkość i czas trwania skutków klimatycznych na północnym półwyspie Jukatan (Mayapan) mogły przekroczyć ustalone mechanizmy przezwyciężania niewielkich wahań opadów w ciągu roku ²³ , biorąc pod uwagę ograniczenia związane z uciążliwym transportem i długotrwałym przechowywaniem kukurydzy, podstawowego wówczas dla tego regionu zboża ^2 , 24 .

Region Majów oferuje szeroką gamę zapisów archeologicznych, historycznych i klimatycznych niezbędnych do badania korelacji między zmianami społecznymi a zmiennymi warunkami klimatycznymi. Tutaj porównujemy archeologiczne i etnohistoryczne dowody na konflikt wewnętrzny z lokalnymi i regionalnymi zapisami zmian klimatycznych w ostatniej dużej stolicy prekolumbijskich Majów, Mayapan (1200–1450 kal. CE, ryc.  1 )). Liczne badania wykazały, że wzorce formacji politycznej, konsolidacji i fragmentacji państw Majów były cykliczne na długo przed tym, zanim Mayapan stał się centrum politycznym okresu postklasycznego. Od połowy pierwszego tysiąclecia p.n.e. do pojawienia się Majapanów królestwa tworzyły, konsolidowały lub rozszerzały swoje domeny poddanych, a następnie ostatecznie ulegały fragmentacji w tym samym czasie, gdy pojawiły się nowe ośrodki, które zdominowały krajobraz ^{25 , 26 , 27 , 28} . Duże miasta pojawiły się po raz pierwszy wzdłuż zachodnich krańców regionu Majów około 1000–800 cal. ²⁹ p.n.e. i liczne monumentalne ośrodki i sieci wiosek rozwinęły się w sercu Niziny Majów o 500 kal. ³⁰ p.n.e. Jedna z największych stolic państw w całej prahistorii Majów (pod względem monumentalności), El Mirador, powstała między 100 cal. p.n.e. i 250 kal. CE ²⁷. Region Nizin był usiany dużymi i małymi królestwami, pośród gęsto zaludnionych wsi i miasteczek przez cały okres klasyczny, z późnym okresem klasycznym (600-800 kal. n.e.) był świadkiem pojawienia się największej liczby konkurujących ze sobą państw w południowych nizinach. Przesuwające się centra wpływów i najbardziej dramatyczna sekwencyjna dezintegracja tych miast nastąpiła w okresie klasycznego terminalu, między 800 a 1000 kal. CE, dla którego za główny czynnik narastania konfliktów uważa się zmiany klimatu  ^{2 , 31 , 32 , 33 ,34} . W tym okresie miasta na północnym i przybrzeżnym półwyspie (np. Uxmal, Chichen Itza, Aventura) przyciągały osadnictwo Majów, doświadczając z kolei upadku politycznego i demograficznego, który zbiegł się z wieloma liniami dowodowymi suszy w XI wieku kal. CE. ^{10 , 35 , 36}. Ale północne i przybrzeżne populacje Majów szybko się odrodziły, a polityczna stolica Mayapan powstała i rządziła od co najmniej 1100 do 1450 kal. CE ³⁷. Mayapan zapewnia odpowiedni przypadek testowy do badania przyczyn i skutków konfliktu cywilnego ze względu na jego czasową bliskość do kontaktu europejskiego, a retrospektywne relacje dokumentalne z okresu kolonialnego dostarczają dodatkowych dowodów, które można ocenić chronologicznie (daty radiowęglowe [ ¹⁴ C]) i dane osteologiczne człowieka.

a Plan miasta przedstawiający zespoły mieszkalne, mur obronny, formalne bramy i lokalizacje próbek szkieletów (czerwone kropki). b Konfiguracje bram i ścian zaadaptowane z ⁴³ . c Przekrój wielowarstwowej dwuściennej konstrukcji otaczającej Mayapan. MB, Pogrzeb masowy.

Obraz w pełnym rozmiarze

Mayapan wyłonił się jako stolica regionu na Półwyspie Jukatan po upadku Chichen Itza między 1000 a 1100 kal. n.e. ^38 , 39. Liczne rodziny polityczne, mniejsze ugrupowania polityczne i znaczne populacje przetrwały upadek państwa Chichen Itza. Wiele z tych podmiotów zostało ponownie włączonych do konfederacji Majów, zwłaszcza te skupione w północno-zachodnim regionie półwyspu ³⁵ . Źródła historyczne wskazują, że najbardziej wpływowa szlachta pochodziła z domów Cocom, Xiu i Chel (między innymi), którzy rządzili państwem jako członkowie rady rządzącej Mayapan ^40 , 41. Władcy ci założyli monumentalne centrum miasta, wypełnionego jego główną piramida, Świątynią K’uk’ulkan, oraz zestawem innych świątyń, sal z kolumnadami i kapliczek pokrytych malowidłami ściennymi i rzeźbami, które odzwierciedlają mityczne fundamenty miasta ^39 , 42. Gęsto zaludnione strefy mieszkalne rozciągają się od centrum we wszystkich kierunkach w obrębie muru obwodowego miasta o długości 9,1 km, który obejmuje obszar 4,2 km ² , a zabudowa mieszkaniowa rozciąga się co najmniej pół kilometra poza tą granicą (rys.  1 ) ⁴³. Dwanaście formalnych bram w murze kierowało ruchem pieszym do i z miasta; mur był wyraźnie elementem obronnym⁴³. Strefy monumentalne i osadnicze powstały z zamiarem stworzenia nowej stolicy politycznej. Agregacja i rekrutacja populacji na półwyspie Jukatan, a czasami poza nim, utrzymywały się przez całą historię Majapan, na co wskazują izotopy strontu w ludzkich zębach ⁴⁴. Ludy poddane zostały wezwane do przeniesienia się do miasta w celu świadczenia wszelkiego rodzaju usług ⁴¹. Ludzkie szczątki są wszechobecne na stanowisku archeologicznym, które niegdyś było domem dla 15–20 000 mieszkańców, którzy utrzymywali się z przydomowych ogrodów i sadów, polowań i upraw kukurydzy zasilanych deszczem, uzupełnionych handlem ³⁷. Badania stabilnych izotopów w diecie wskazują na dużą zależność od kukurydzy, rośliny uprawnej, która była bardzo wrażliwa na okresowe susze, biorąc pod uwagę ograniczenia dotyczące długoterminowego przechowywania ziarna ^44 , 45 .

W tej pracy stosujemy podejście transdyscyplinarne, które łączy zbiory danych archeologicznych, historycznych i paleoklimatycznych, aby zbadać dynamiczne interakcje zmian klimatycznych, konfliktów domowych i upadku politycznego w Mayapan w ^XIV i XV wieku n.e. Używamy uogólnionego modelowania liniowego, aby wykazać, że wzrost urazów widoczny w zapisie bioarcheologicznym silnie koreluje z warunkami suszy między 1400 a 1450 kal. CE. Twierdzimy, że przedłużająca się susza nasiliła rywalizujące ze sobą napięcia frakcyjne, które ostatecznie doprowadziły do ​​opuszczenia miasta, ale struktury polityczne i gospodarcze Majów przetrwały regionalnie aż do kontaktu z Europą na początku XVI wieku n.e.

Integracja obserwacji archeologicznych i historycznych

Zastosowaliśmy akceleratorową spektrometrię mas (AMS) do kolagenu kostnego oczyszczonego ¹⁴ C-datą z 205 ludzkich szkieletów, aby opracować historię fluktuacji populacji w wysokiej rozdzielczości czasowej w Mayapan (ryc.  2c ; patrz także metody i uwaga dodatkowa  4 ). Następnie zintegrowaliśmy te dane z danymi archeologicznymi, historycznymi, osteologicznymi i paleoklimatologicznymi, aby zbadać relacje między okresami stabilności lub niestabilności społecznej a suszą. Dane te wskazują na ludność wiejską w pobliżu tego miejsca od środkowego preklasyku (ok. 1000 kal. p.n.e.) do okresu kolonialnego. Po ustanowieniu stolicy postklasycznej do 1150 r. kal. CE, nastąpiło szybkie zarodkowanie populacji, począwszy od ~ 1200 kal. CE, która trwała przez 1320 kal. CE (ryc.  2c).

a Retrospektywne wydarzenia zapisane historycznie przy użyciu kalendarza Majów K’atun, podkreślając okresy konfliktu i pokoju w Majapan ^40 , 41 ; b Sumowane rozkłady prawdopodobieństwa szkieletów ludzkich datowanych AMS- ¹⁴ C z masowych pochówków MB1, MB2 i MB3 jako niezależna miara konfliktu wewnętrznego (kod OxCal i model podany w kodzie uzupełniającym  2 ); c Zsumowany rozkład prawdopodobieństwa szczątków ludzkich szkieletów datowanych bezpośrednio AMS – ¹⁴ C z Mayapan jako oszacowanie wielkości populacji ⁸⁸ (patrz metody i dyskusja uzupełniająca 4; kod dostępny w kodzie uzupełniającym  1 ); dDane osteologiczne wskazujące na wewnętrzny lub zewnętrzny konflikt i inne przyczyny. Próbka obejmowała 35 osób w wieku <18 lat, 142 osoby w wieku ≥18 lat (z czego 48 to mężczyźni, 49 to kobiety, a 45 to dorośli o nieokreślonej płci) oraz 28 osób w nieznanym wieku (patrz Dyskusja uzupełniająca 3 i Uzupełniająca Dane  1 ). e Lokalne i regionalne zapisy klimatyczne. ( i ) Szacowany wiek (± 2σ) przerwy dla stalagmitu Mayapan M1 (to badanie). (ii) Liczebność otwornicy bentosowej Ammonia beccarii w profilu osadów z Aguada X’caamal ⁹⁰ ze zaktualizowaną skalą czasową (niniejsze badanie). (iii) Zapis izotopowy tlenu ślimaka Pyrgophorus coronatus z tego samego rdzenia ⁹⁰. (iv) zapis izotopu tlenu z nacieku Chaac z jaskini Tzabnah, Tecoh, Jukatan ⁵³ ; (v) zapis izotopu tlenu ze stalagmitu Yok-I z Yok Balum Cave, Belize ² ; (vi). Palmer Drought Severity Index (PDSI) wywnioskowano z zapisu słojów drzew z Barranca de Amealco, Meksyk ⁶¹ . Wszystkie wykreślone niepublikowane zestawy danych znajdują się w danych uzupełniających  2 i pliku danych źródłowych. U/Th, uran/tor, MB, pochówek masowy.

Obraz w pełnym rozmiarze

Według retrospektywnych dokumentów historycznych Majapan był państwem militarystycznym, które napadało na swoich wrogów z półwyspu i brało jeńców wojennych przeznaczonych na niewolę lub ofiarę. Zapisy historyczne mogą być stronnicze, więc wykorzystaliśmy dane archeologiczne, osteologiczne i radiowęglowe, aby ustalić czas serii wydarzeń zarejestrowanych historycznie przy użyciu kalendarza Majów K’atun ^4 , 40 . Przedziały te obejmują: 1) okres „terroru i wojny” [1302–1323 kal. n.e.], 2) interwał „inkwizycji przeciw członkom szlachty Xiu” [1361–1381 kal. CE]; 3) decentralizacja i spadek liczby ludności [1382–1401 kal. n.e.], 4) masakra szlacheckiej rodziny Cocom [1440–1461 kal. n.e.] oraz 5) polityczny upadek państwa regionalnego i opuszczenie miasta [po 1450 kal. CE] (ryc.  2a – d ).

Zawiera regionalne zapisy klimatyczne i paleoklimatyczne

Aby zbadać powiązania między tymi wydarzeniami a klimatem, porównaliśmy zapisy zmian kulturowych z lokalnymi i regionalnymi zapisami paleoklimatycznymi. Współczesne opady na północno-zachodnim półwyspie Jukatan charakteryzują się silnym gradientem północ-południe, od co najmniej 450 mm rok ^-1 w Progreso na północno-zachodnim wybrzeżu do 1000 mm rok ^-1 w Mérida i 1150 mm rok ^-1 w Abala , w pobliżu Mayapan (rysunek uzupełniający  1). Występuje również wyraźny wzrost opadów z zachodu na wschód na półwyspie północnym, będący konsekwencją dominujących wiatrów wschodnich kierujących się w głąb lądu (na zachód) od karaibskiego źródła wody. Opady deszczu są bardzo sezonowe, a pora deszczowa trwa od maja do października. Północny Jukatan leży w głównym pasie huraganów na północnym Atlantyku, a pojedyncza burza może przyczynić się do znacznej części rocznych opadów w tym roku. Rolnictwo w regionie w dużym stopniu zależy od czasu wystąpienia, czasu trwania i całkowitej efektywnej liczby opadów w porze deszczowej ⁴⁶ . Chociaż krótkotrwałe susze w północnym Jukatanie są zazwyczaj przestrzennie i czasowo niejednolite ⁴⁷ , dłuższe susze w okresie historycznym są widoczne w archiwach dokumentalnych i paleoklimatycznych ^48, 49 . Te przedłużone okresy suszy okresu kolonialnego spowodowały dobrze udokumentowane nieurodzaje, dotkliwy głód i wysoką śmiertelność, które zdestabilizowały gospodarkę i doprowadziły do ​​okresowego rozproszenia ludności z miast w północnym Jukatanie ⁴⁸ .

Opady deszczu nad Półwyspem Jukatan pochodzą głównie ze źródeł na Karaibach, Atlantyku iw Zatoce Meksykańskiej, a tylko sporadycznie z Pacyfiku ² . Na dynamikę opadów deszczu w lecie na półwyspie ma wpływ niskopoziomowy odrzutowiec karaibski (CLLJ), wschodni system pasatów. Zmienność CLLJ zależy od pozycji i siły Bermuda High ⁵⁰, południkowe ciśnienie na poziomie morza (SLP) i temperatura powierzchni morza (SST). Silniejsze pasaty, spowodowane wysokim południkowym gradientem SLP, skutkują niższymi SST i bardziej suchymi warunkami na Półwyspie Jukatan. Gradient ciśnienia na poziomie morza między Karaibami a wschodnim Pacyfikiem łączy ten region w złożony sposób z międzyzwrotnikową strefą konwergencji (ITCZ) i systemem oscylacji południowej El Niño (ENSO) na Pacyfiku ^51 , 52 , wpływając na Jukatan dynamikę wilgoci pośrednio. Takie powiązania zwykle występują w porze deszczowej, przed zdarzeniami El Niño ⁵¹ , które zmniejszają występowanie depresji tropikalnych i huraganów w badanym regionie. Poza porą deszczową, zima północnaczasami przynoszą opady deszczu i zimną, wietrzną pogodę znad Zatoki Meksykańskiej ⁴⁶ .

^{Rekord 2} nacieku YOK-I δ ¹⁸ O pokazuje serię bardziej wilgotnych okresów między 1100 a 1340 rokiem n.e., okres, w którym rosły populacje w Mayapan (ryc.  2e ). Trend wysychania, który rozpoczął się po 1340 roku n.e., wywnioskowano z danych YOK-I δ ¹⁸ O i jest zgodny z bardziej lokalnym, ale o niższej rozdzielczości zapisem Chaac speleothem δ ¹⁸ O z jaskini Tzabnah w Tecoh, położonej ~ 12 km na północ od Mayapan ( Uwaga dodatkowa  1 ) ^53 , 54. Tendencje suszenia w połowie XIV wieku są zgodne z przerwą wzrostu między 1397 a 1427 rokiem n.e. (przedział ufności 2σ) zidentyfikowaną tutaj w stalagmicie (M1) pobranym z jaskini znajdującej się bezpośrednio pod centralnym placem w Mayapan i przeanalizowanym dla teraźniejszość badanie (uwagi uzupełniające  1 i 2 ; dane uzupełniające  1 ). Jednym z wyjaśnień zaprzestania wzrostu jest to, że klimat w Mayapan stał się tak suchy, że krople wody przestały docierać do stalagmitu, a osadzanie się kalcytu ustało. Kiedy osadzanie zostało wznowione około 1600 roku n.e., mineralogia stalagmitów zmieniła się z kalcytu poniżej na aragonit powyżej przerwy. W Aguada X’caamal, małym zapadlisku ok. 27 km na zachód od Mayapan, δ ¹⁸O i zasolenie wody jeziora gwałtownie wzrosły na 88 cm w rdzeniu, co odpowiada dacie 1345–1458 n.e. (przedział ufności 2σ; uwaga dodatkowa  2 ). Stabilne zmiany izotopowe i fauny w Aguada X’caamal pokrywają się w przybliżeniu z wykrytą przerwą i przejściem mineralogicznym od kalcytu do aragonitu w stalagmicie M1 spod Mayapan.

Dynamika populacji i konflikty społeczne

Zsumowane rozkłady prawdopodobieństwa (SPD) materiału ludzkiego szkieletu bezpośrednio datowanego radiowęglowo (ryc.  2c , ryc. uzupełniająca  14 , uwaga uzupełniająca  4 ) z Mayapan pokazują stały wzrost populacji i zarodkowanie, począwszy od ~ 1100 cal. CE i szczyt między 1200 a 1350. Populacje zaczęły spadać po ~ 1350 kal. CE i były bardzo niskie o 1450 cal. CE. Jest to zgodne zarówno z wyludnieniem K’atun 1 Ahau (1382–1401 kal. n.e.), jak i wyludnieniem i porzuceniem Majapan z K’atun 8 Ahau (1441–1461 kal. n.e.), o których mowa w wielu źródłach historycznych (np. Fray Diego de Landa i Księgi Chilama Balama z Chumayel, Tizimin i Maní) ⁴⁰. Publiczne programy artystyczne i zapisy historyczne również sugerują większe interakcje z populacjami Azteków ze środkowego Meksyku w tym czasie, początkowo za pośrednictwem meksykańskich najemników i kupców ⁵⁵ . W tym samym czasie ród Cocom sprzymierzył się z sojusznikami z Canul pod koniec XIV wieku, co wiązało się z wewnętrznymi sporami z ich rywalami z Xiu (ryc.  2a ) ⁴⁰ .

Pejzaż miejski Mayapan zawiera różnorodne i liczne złoża grobowe, a także złoża pozagrobowe, interpretowane jako masowe groby (Uwaga dodatkowa  3 ; Dane uzupełniające  2 ). Wiele osób było często chowanych razem w grobach domowych, a ossuaria zawierające wtórne złoża materiału kostnego istnieją w obrębie zabytkowego centrum, a także w domach o wysokim statusie w strefie mieszkalnej ^{56 , 57 , 58}. W przeciwieństwie do tego, inne duże złoża ludzkich szczątków w monumentalnym centrum (np. Kompleks Okrągłych Świątyń) prawdopodobnie przedstawiają złożonych w ofierze (lub zabitych w inny sposób) jeńców wojennych z polityków, na które celowało państwo Majów w innym miejscu na półwyspie (poza północno-zachodnią twierdzą konfederacji) . Jeden taki depozyt został znaleziony w alejce obok kultowej Okrągłej Świątyni, która zawierała czaszki i długie kości 25 osób, które były bezpośrednio datowane na AMS- ¹⁴ C na lata 1302-1362 cal. CE (Uwaga dodatkowa  3 ). Trzy osoby doznały przedśmiertnych urazów czaszki i śladów nacięć na niektórych kościach, wskazujących na pośmiertne rozczłonkowanie i oczyszczenie, prawdopodobnie spowodowane celową profanacją ^{56 , 57 , 59}. Te depozyty grobowe mogą odpowiadać historycznym wzmiankom o konfliktach i walkach toczonych na Półwyspie Jukatan w latach 1302-1362 cal. ⁴⁰ n.e. , w okresie, gdy monumentalny krajobraz Majapanu był w pełni zbudowany, a jego populacja i wpływy regionalne były u szczytu .

Inny rodzaj masowych grobów w mieście nie przypomina ani obiektów grobowych, ani depozytów szczątków jeńców wojennych. Wskazuje raczej na przemoc, której doświadczyły osoby, które prawdopodobnie były mieszkańcami Mayapan o wysokim statusie. Te dwa płytkie masowe groby wykazują również profanację szczątków ceramiki ludzkiej i rytualnej (wizerunki bóstw); oba sąsiadują z uroczystymi budowlami. Oba obiekty pochodzą z końca XIV wieku (1350–1400 kal. n.e.; uwaga dodatkowa  3 ). Jeden znajduje się w centrum miasta przy świątyni Q-80 (MB1; Q.79; 10 osób; dodatkowa ryc.  9 ), a drugi obok świątyni Itzmal Ch’en i sali kolumnadowej, część odległej grupy ceremonialnej w pobliżu dalekowschodnich bram murów miejskich (MB2; 20 osobników; zob. ryc.  1 ) ^37, 57 . Zarówno MB1, jak i MB2 to płytkie groby, które zawierają wiele, w większości rozczłonkowanych osób, które zostały pochowane wraz z rozbitą ceramiką (kadzielnice wzorowane na Chen Mul). Cztery osoby z MB1 poniosły gwałtowną śmierć, na co wskazują kamienne noże wbite w ich łopatkę, klatkę piersiową lub miednicę ⁶⁰ . Kości około 20 osobników w MB2 zostały posiekane na kawałki i spalone. Obie obserwacje są zgodne z zapisami historycznymi z końca XIV wieku n.e., które wskazują, że jedna frakcja rządu prześladowała, torturowała i dokonywała egzekucji rywalizujących frakcji. Po tym zamieszaniu źródła sugerują przywrócenie porządku i kilka dziesięcioleci względnej stabilności tuż przed i po roku 1400 n.e. ⁴⁰ . Bezpośredni AMS ¹⁴Daty C na 10 osobnikach z MB1-MB2 są statystycznie nie do odróżnienia od siebie, z modelowanym wiekiem od 1360 do 1400 cal. CE. Zbiega się to z dużą suszą w środkowym Meksyku na wyżynach kontrolowanych przez Azteków (1378-1404 kal. n.e.) ⁶¹ , która była najbardziej ekstremalnym epizodem suszy od 771 kal. CE. Historyczne zapisy masakr w Mayapan odpowiadają również spadkowi populacji, który jest widoczny w malejącej liczbie osobników datowanych bezpośrednio na AMS ¹⁴ C (ryc.  2c ), a także dowodach na zniszczenie i opuszczenie niektórych budynków w tym samym czasie jak MB1 i MB2 ³⁷ . Resztki populacji przetrwały w mieście, ale nowe konstrukcje architektoniczne zostały znacznie ograniczone wraz ze wzrostem przemocy.

Ostatni zarejestrowany masowy pochówek w Mayapan (MB3) znajduje się po obu stronach północnych schodów Świątyni K’uk’ulkan i jest najlepszym kandydatem do masakry członków rodziny Cocom prowadzonej przez Xiu, która doprowadziła do upadku miasta i ostatecznego porzucenia . Czaszki i pojedyncze kończyny dziewięciu osób, w tym wielu dzieci ( n  = 7), znaleziono zmieszane z gruzem po zawaleniu się budynku (Uwaga dodatkowa  3 ). Dwie z tych osób wykazują dowody na gwałtowną śmierć w postaci przedśmiertnych ran kłutych żeber, co odpowiada masakrze. Bezpośredni AMS- ¹⁴Pomiary C wskazują, że zostali zabici po 1400 kal. CE. Daty radiowęglowe dla sześciu z tych osób są statystycznie nie do odróżnienia i sugerują pojedynczą masakrę między 1440 a 1460 kal. CE. DNA mitochondrialne wskazuje, że osoby te łączyły silne matczyne powinowactwo genetyczne i były potencjalnie spokrewnione w linii matczynej ⁴⁴ . Niezwykła zgodność między historycznymi opisami tego politycznie naładowanego, dzielącego wydarzenia a skalibrowanymi datami radiowęglowymi na szczątkach fizycznych sugeruje, że MB3 odnosi się do brutalnej bitwy i zniszczenia Mayapan w K’atun 8 Ahau (1441-1460 n.e.). To i inne odniesienia historyczne są coraz częściej potwierdzane przez zbiory danych paleoklimatycznych, paleośrodowiskowych i archeologicznych, datowane przy użyciu AMS ¹⁴Metody serii C i U-Th. Podobnie jak ostateczny upadek Mayapan, susza i głód są również opisane w Księdze Chilama Balama z Mani (ryc.  2 ; 1441-1460 n.e.) ⁶² .

Dokładne testy Fishera (jednostronne) zostały użyte do porównania liczby zgonów w wyniku wewnętrznego konfliktu podczas okupacji Mayapana (ryc.  2 ). Wyniki pokazują istotne różnice między liczbą zgonów w następujących przedziałach: od wczesnego do średniego (1100–1400 kal. n.e.) p  = 0,053; Od wczesnego do późnego (1100–1500 kal. n.e.) p  <0,001; Średni do późnego (1250–1500 kal. n.e.) p  = 0,002 (ryc.  2D ). Spadek liczby ludności i przemoc zbiegły się z wyraźnym okresem wysychania, na który wskazują wyższe wartości izotopów tlenu w YOK-I (Belize) i pobliskich zapisach paleoklimatycznych opartych na naciekach Chaac, przejście do większego δ ¹⁸Wartości O w ślimakach z rdzenia osadu pobranego w pobliskiej Aguada X’caamal oraz gwałtowny wzrost liczebności euryhalinowego bentosowego otwornicy A. beccarii w profilu X’caamal (ryc.  2 ; uwaga uzupełniająca  2 ). W kontekście suszy przywódcy jednostek politycznych należących wcześniej do konfederacji Majów powrócili na swoje tereny rodzinne po rozwiązaniu państwa regionalnego. Stali na czele wielu mniejszych ustrojów na całym półwyspie, z których niektóre były dość potężne i dobrze prosperujące w czasie kontaktu z Hiszpanami ⁶³ .

Okres wyludnienia Majapan zbiegł się również z suszą 1 Królika (1454 kal. n.e.), która spowodowała dotkliwy głód w środkowym Meksyku Azteków (ryc.  2 ) ⁶⁴ . Ten głód nastąpił tuż po niszczycielskiej serii katastrof klimatycznych, które dotknęły środkowy Meksyk w 1446 r., zwłaszcza począwszy od 1450 r. kal. CE. Wpływ tych susz w środkowym Meksyku na region Majów pozostaje niejasny, ale z pewnością lukratywny handel dalekosiężny ze środkowym Meksykiem zostałby tymczasowo zakłócony ⁶⁵. Handel był szczególnie ważnym źródłem utrzymania dla zaludnionej sieci miast na całym półwyspie, rozciągającej się od wybrzeża Zatoki Perskiej po Karaiby. Znaczne wahania lokalnych opadów, zwłaszcza w postaci ekstremalnych susz, niezmiennie wpływały na produktywność rolnictwa, pomimo znacznych inwestycji Majapanu i jego ówczesnych miast i miasteczek w ekstensywną uprawę rolną, intensywną uprawę sadów i ogrodów oraz uzupełniającą działalność łowiectwa, rybołówstwa oraz hodowla indyków domowych i jeleni ³⁷ . Przestrzenne różnice w opadach, głębokości gleby, wodach powierzchniowych i wysokościach dały początek zróżnicowanym lokalnym możliwościom produkcyjnym i historii na Nizinie Majów ⁶⁶oraz, co ważne, różnice we względnej wrażliwości na krótkoterminowe lub lokalne zmiany klimatu. Zróżnicowanie w rozwoju gospodarki wodnej i intensywnych systemów rolniczych występowało również na nizinach, chociaż takie inwestycje są generalnie bardziej ograniczone w północno-zachodnim i środkowym Jukatanie w porównaniu z innymi strefami ^{67 , 68 , 69 , 70 , 71} . Krótkotrwałe, przejściowe kryzysy były systematycznie rozwiązywane poprzez wymianę z sąsiednimi regionami półwyspu żywności, ważnego towaru sprzedawanego na targowiskach Majów z okresu prekolumbijskiego i okresu ^{kontaktowego 72,73 .}

Wykorzystaliśmy uogólnione modelowanie liniowe (GLM) do zbadania zależności między zmianami klimatycznymi, fluktuacjami wielkości populacji / zarodkowania (SPD) oraz danymi osteologicznymi wskazującymi na konflikt wewnętrzny podczas całej historii zawodowej Mayapan (~ 1100–1450 kal. CE; ryc.  3 , uwaga dodatkowa  3 , rysunki uzupełniające  15 – 16 ). Dane osteologiczne z materiału ludzkiego szkieletu datowanego bezpośrednio metodą radiowęglową (związanego z konfliktem domowym) porównano z lokalnymi/regionalnymi danymi klimatycznymi. Wyniki modelu pokazują znaczny wzrost konfliktu wewnętrznego związanego z warunkami suszy (Tzabnah, p  = 0,0001; YOK-I; p  = 0,0033; ryc.  3 , tabela uzupełniająca  2). Porównania klimatu i wielkości / zarodkowania populacji w tym samym przedziale ujawniają nieistotną zależność, co sugeruje, że dynamika populacji była w dużej mierze zorganizowana przez zjawiska inne niż lokalne opady. Wielowymiarowy GLM, porównujący zapisy klimatyczne z konfliktem z SPD jako terminem interakcji, odrzuca hipotezę, że klimat ma bezpośredni wpływ na konflikt wewnętrzny tylko wtedy, gdy liczba ludności jest wysoka.

Diagram porównuje kierunek i znaczenie ogólnych modelowanych liniowo zależności między klimatem, populacją i konfliktami domowymi. Dla każdego związku podano wartości P , z gwiazdkami oznaczającymi istotność. Linie kropkowane pokazują nieistotne zależności. Kolory odpowiadają wykresom dopasowania modelu na dodatkowej ryc.  15 .

Obraz w pełnym rozmiarze

Pomimo braku związku między klimatem a populacją w całej sekwencji zawodowej, znajdujemy znaczący związek między suszą a spadkiem liczby ludności, kiedy badamy okres między 1350 a 1430 cal. CE, tj. czas, w którym nastąpił największy spadek liczby ludności ( p  = 0,0065; ryc.  16 ). Wyniki wskazują, że zarówno osuszanie klimatu, jak i spadek lub rozproszenie populacji odpowiadają dramatycznemu wzrostowi konfliktów domowych pod koniec sekwencji okupacyjnej Majów. Na koniec zbadaliśmy również związek między ciepłymi letnimi/jesiennymi temperaturami powierzchni morza w basenie Cariaco (Wenezuela) ⁷⁴i konfliktów, uważano za związane ze zwiększonymi działaniami wojennymi w regionie Majów pod koniec okresu klasycznego (~700-900 n.e.) ⁷⁵ , ale nie stwierdzono istotnego związku ( p  = 0,65).

Nasze odkrycia potwierdzają piętrowy (stopniowy, ale z wyraźnymi etapami nasilenia) upadek instytucjonalny Mayapana między 1441 a 1461 kal. n.e., będące konsekwencją konfliktu wewnętrznego, napędzanego rywalizacją polityczną i ambicjami, co zakorzeniło się w pamięci społecznej ludów Jukateki, których świadectwa weszły do ​​pisemnych źródeł wczesnego okresu kolonialnego ⁴¹. Nasze dane wskazują, że załamanie instytucjonalne nastąpiło w środowiskowym kontekście suszy i konfliktu w mieście. Słabości tego sprzężonego systemu naturalno-społecznego wynikały z silnej zależności od uprawy kukurydzy zależnej od opadów deszczu, braku scentralizowanego długoterminowego systemu przechowywania zboża, minimalnych możliwości nawadniania oraz systemu społeczno-politycznego kierowanego przez elitarne rodziny o sprzecznych interesach politycznych z różnych części półwyspu Jukatan. Twierdzimy, że długoterminowe trudności spowodowane klimatem wywołały niespokojne napięcia, które były podsycane przez aktorów politycznych, których działania ostatecznie zakończyły się polityczną przemocą więcej niż raz w Mayapan. Bezpośrednie daty radiowęglowe i mitochrondrialne sekwencje DNA ze szczątków osób w ostatnim masowym grobie miasta sugerują, że byli oni członkami rodzin głów państw (Cocoms), ironicznie (w sposób profanacyjny?) i wymownie pochowanych u podstawy Świątyni K’uk’ulkan, kultowej głównej świątyni i centrum rytualnego Mayapan. Nasze wyniki sugerują, że rywalizacja między elitami rządzącymi w Mayapan zmaterializowała się w akcji w kontekście częstszych i / lub dotkliwych susz. Dla porównania, takie wyzwania klimatyczne stwarzają szereg możliwości dla ludzkich aktorów, od rozwoju innowacyjnych adaptacji po podsycanie rewolucji^{5 , 18 , 76} . Te trudności klimatyczne i wynikające z nich niedobory żywności osłabiłyby bazę ekonomiczną miasta i umożliwiły uzurpację kierowaną przez Xiu. Jednoczące i prężne instytucje, które utrzymywały razem państwo Majów do około 1450 roku n.e., zostały ostatecznie zniszczone, konfederacja rozwiązana, a miasto w dużej mierze opuszczone.

Jako odpowiednik silnych archeologicznych, historycznych i klimatycznych dowodów na konflikt domowy i upadek instytucjonalny w Mayapan, zbadaliśmy różne ścieżki odporności i transformacji społecznej do regionalnych zmian klimatycznych ⁸ . Mobilność była ważnym elementem zmian społecznych, ponieważ ludzie rozproszyli się z Majapan do innych części Półwyspu Jukatan ⁷⁷ . Była to powszechna reakcja rdzennych mieszkańców, obserwowana historycznie w okresach suszy, kiedy Majowie opuszczali hiszpańskie miasta i rozpraszali się do osad na niepodbitej granicy na południu ^{48 , 78 , 79}. Społeczny i polityczny krajobraz Półwyspu Jukatan został również przeorganizowany w sieć mniejszych państw, które były politycznie niezależne, ale powiązane gospodarczo. Dobrze prosperujące miasta nadmorskie, po raz pierwszy zaobserwowane przez Hiszpanów ⁶³ , wykorzystywały różnorodne elementy słodkiej wody ^69 , 70 oraz zasoby morskie, które zapewniały możliwości utrzymania się i dywersyfikacji gospodarczej. Handel morski kwitł, a duże kajaki przewoziły sól, czekoladę i inne towary wokół półwyspu ⁸⁰ . W czasie kontaktów europejskich Półwysep Jukatan był podzielony na 15 państw ⁶³ , niektóre z rozwiniętymi hierarchiami i królami ( halach winik) i inne luźniej zorganizowane; systemy biurokratyczne klasyfikujące szlachtę według szeregu tytułów religijnych i politycznych ⁸¹ . Doszło do konfliktu między państwami, a każde państwo miało przywódców wojskowych, którzy mogli szybko zmobilizować armie, ale istnieje niewiele historycznych dowodów na konflikt domowy w każdym państwie. Jak na ironię, wpływy klimatyczne spowodowane suszą i związanymi z nią zarazami utrzymywały się w północnym Jukatanie z niewielkim wytchnieniem w stuleciu następującym po upadku Majapanu ⁴⁸ . Jednak tradycje gospodarcze, społeczne i religijne przetrwały aż do początku panowania hiszpańskiego, pomimo ograniczonej skali jednostek politycznych, co świadczy o prężnym systemie adaptacji człowieka do środowiska ⁶³ .

Ogólnie twierdzimy, że ludzkie reakcje na suszę na Półwyspie Jukatan w XV wieku n.e. były złożone. Z jednej strony susza stymulowała konflikty społeczne i niepowodzenia instytucjonalne w Mayapan. Jednak pomimo decentralizacji, przerw w mobilności, tymczasowego wpływu na handel i reorganizacji politycznej w regionie przetrwała prężna sieć małych państw Majów, z którą Europejczycy zetknęli się na początku XVI wieku ⁶³ . Te złożoności są ważne, gdy próbujemy ocenić potencjalny sukces lub porażkę nowoczesnych instytucji państwowych, których celem jest utrzymanie wewnętrznego porządku i pokoju w obliczu przyszłych zmian klimatycznych. Ostatnie regionalne dane klimatyczne i wyniki modelowania sugerują, że bardziej suche warunki w Ameryce Środkowej są związane z globalnym ociepleniem ^82 ,83 . Brak bezpieczeństwa żywnościowego, niepokoje społeczne i migracje wywołane suszą już teraz budzą poważne zaniepokojenie w niektórych częściach Meksyku i Ameryki Środkowej. Nasza transdyscyplinarna praca podkreśla znaczenie zrozumienia złożonych relacji między systemami naturalnymi i społecznymi, zwłaszcza przy ocenie roli zmian klimatu w zaostrzaniu wewnętrznych napięć politycznych i frakcji na obszarach, gdzie susza prowadzi do braku bezpieczeństwa żywnościowego.

Podstawowe dane bioarcheologiczne dla tego artykułu pochodzą z projektów lnstituto Nacional de Antropología e Historia (INAH)-Yucatán dotyczących wykopalisk i restauracji monumentalnej strefy Mayapan (kierowanej przez Carlosa Perazę Lope). Dodatkowe dane pochodzą z prac archeologicznych prowadzonych przez Peraza Lope dla INAH wzdłuż autostrady Merida-Chetumal, która przecina teren Mayapan, a także z badań wspieranych przez National Science Foundation w strefie osadniczej. Zezwolenia zostały wydane przez INAH-Consejo de Arqueología na wykopaliska i eksport próbek do analiz w USA (CA401-36/2172, data wydania: 21 października 2009; 401-3-10492/11554, AA-53-09 A/3989, data wydania: 5 listopada 2009 r.; CA401-36/0028, data wydania: 19 stycznia 2010 r.; CA401-36/1223, data wydania: 13 lipca 2010 r.; 401-3-7328, AA-40- 10 A/948, data wydania: 10 sierpnia 2010; 401-3-1016, AA-01-16, data wydania: 5 lutego 2016 r.). Wszystkie prace zostały przeprowadzone z lokalnymi archeologami z Jukateky, ekipami terenowymi, personelem pomocniczym i społecznością Telchaquillo, położoną 1 km na północ od stanowiska archeologicznego Mayapan. Wszystkie wykopaliska, w tym wykopaliska szczątków ludzkich, przeprowadzono za zgodą i udziałem społeczności. Wszystkie szczątki ludzkie objęte auspicjami lnstituto Nacional de Antropología e Historia of Mexico (Yucatan) są przechowywane w stałym repozytorium znajdującym się w laboratorium Proyecto INAH Mayapán, Telchaquillo, Yucatan, Meksyk. Próbki związane z wykopaliskami Carnegie Institution of Washington są nadzorowane w laboratorium Centro INAH Yucatán, Mérida, Yucatan, Meksyk. Wszystkie prace zostały przeprowadzone z lokalnymi archeologami z Jukateky, ekipami terenowymi, personelem pomocniczym i społecznością Telchaquillo, położoną 1 km na północ od stanowiska archeologicznego Mayapan. Wszystkie wykopaliska, w tym wykopaliska szczątków ludzkich, przeprowadzono za zgodą i udziałem społeczności. Wszystkie szczątki ludzkie objęte auspicjami lnstituto Nacional de Antropología e Historia of Mexico (Yucatan) są przechowywane w stałym repozytorium znajdującym się w laboratorium Proyecto INAH Mayapán, Telchaquillo, Yucatan, Meksyk. Próbki związane z wykopaliskami Carnegie Institution of Washington są nadzorowane w laboratorium Centro INAH Yucatán, Mérida, Yucatan, Meksyk. Wszystkie prace zostały przeprowadzone z lokalnymi archeologami z Jukateky, ekipami terenowymi, personelem pomocniczym i społecznością Telchaquillo, położoną 1 km na północ od stanowiska archeologicznego Mayapan. Wszystkie wykopaliska, w tym wykopaliska szczątków ludzkich, przeprowadzono za zgodą i udziałem społeczności. Wszystkie szczątki ludzkie objęte auspicjami lnstituto Nacional de Antropología e Historia of Mexico (Yucatan) są przechowywane w stałym repozytorium znajdującym się w laboratorium Proyecto INAH Mayapán, Telchaquillo, Yucatan, Meksyk. Próbki związane z wykopaliskami Carnegie Institution of Washington są nadzorowane w laboratorium Centro INAH Yucatán, Mérida, Yucatan, Meksyk. w tym wykopaliska szczątków ludzkich, przeprowadzono za zgodą i udziałem społeczności. Wszystkie szczątki ludzkie objęte auspicjami lnstituto Nacional de Antropología e Historia of Mexico (Yucatan) są przechowywane w stałym repozytorium znajdującym się w laboratorium Proyecto INAH Mayapán, Telchaquillo, Yucatan, Meksyk. Próbki związane z wykopaliskami Carnegie Institution of Washington są nadzorowane w laboratorium Centro INAH Yucatán, Mérida, Yucatan, Meksyk. w tym wykopaliska szczątków ludzkich, przeprowadzono za zgodą i udziałem społeczności. Wszystkie szczątki ludzkie objęte auspicjami lnstituto Nacional de Antropología e Historia of Mexico (Yucatan) są przechowywane w stałym repozytorium znajdującym się w laboratorium Proyecto INAH Mayapán, Telchaquillo, Yucatan, Meksyk. Próbki związane z wykopaliskami Carnegie Institution of Washington są nadzorowane w laboratorium Centro INAH Yucatán, Mérida, Yucatan, Meksyk.

Datowanie radiowęglowe

Podajemy 211 dat AMS ¹⁴ C z 205 zestawów ludzkich szczątków wydobytych w Mayapan (patrz Dane uzupełniające  2 ). Kolagen kostny do analizy AMS ¹⁴ C ekstrahowano i oczyszczano zmodyfikowaną metodą Longina z ultrafiltracją ⁸⁴ . Próbki o niskiej wydajności kolagenu poddano obróbce przy użyciu hydrolizy aminokwasów i oczyszczania XAD ⁸⁵. Fizycznie oczyszczone próbki poddano demineralizacji i żelatynizacji. Rejestrowano wydajność surowej żelatyny i żelatynę ultrafiltrowano, zachowując żelatynę o masie cząsteczkowej >30 kDa. Stężenia węgla i azotu oraz stosunki izotopów stabilnych mierzono odpowiednio w ośrodku Yale Earth Systems Center for Stable Isotopic Studies za pomocą analizatora elementarnego Costech (ECS 4010) i spektrometru masowego stosunku izotopów Thermo DeltaPlus Advantage. Jakość próbki oceniano na podstawie % wydajności surowej żelatyny, C%, N% i stosunku C:N. Ultrafiltrowaną żelatynę ( ~ 2,1 mg) spalano przez 3 godziny w temperaturze 900°C w zamkniętych próżniowo rurkach kwarcowych z drutem CuO i Ag. Grafityzacja i AMS ¹⁴Pomiary C zostały wykonane w ośrodku Keck Carbon Cycle Accelerator Mass Spectrometer i Penn State University Accelerator Mass Spectrometer Laboratory. Wiek ^14C skorygowano pod kątem frakcjonowania zależnego od masy przy użyciu zmierzonych wartości δ13C ⁱ porównano z tłem i drugorzędowymi standardami o znanym wieku. Wszystkie daty zostały skalibrowane w OxCal wersja 4.4 ⁸⁶ przy użyciu krzywej IntCal20 ⁸⁷ .

Zsumowane rozkłady prawdopodobieństwa

Aby oszacować centralizację populacji w Mayapan, wykorzystaliśmy pakiet rcarbon ⁸⁸ w środowisku R, aby wygenerować zsumowane rozkłady prawdopodobieństwa (SPD) na skalibrowanych datach radiowęglowych z naszej próbki 205 datowanych szczątków ludzkich szkieletów. Następnie porównaliśmy nasze SPD z symulacją Monte-Carlo zerowego wykładniczego modelu wzrostu (patrz uwaga dodatkowa  4 ), aby zidentyfikować ogólne trendy centralizacji populacji, a także okresy, w których nasze SPD znacznie odbiegało od oczekiwanych wartości zerowych ⁸⁹. Wyższa lub niższa od oczekiwanej gęstość obserwowanych SPD dla danego roku wskazuje na lokalną rozbieżność obserwowanego SPD z dopasowanym wykładniczym modelem wzrostu zerowego, a istotność tych odchyleń może być wykorzystana do oceny dobroci dopasowania za pomocą globalny test.

Uogólniona centralizacja modelu liniowego

Dopasowujemy uogólnione modele liniowe (GLM) z rozkładem dwumianowym i łączem logarytmicznym odpowiednim dla danych proporcjonalnych i oszacowaniem quasi-wiarygodności, aby uwzględnić nadmierne rozproszenie. Aby wygenerować GLM porównujący Mayapan SPD (zmienna odpowiedzi) z danymi YOK-I δ ¹⁸ O i Tzabnah δ ¹⁸ O (zmienne predykcyjne), wyprowadziliśmy zsumowane wartości prawdopodobieństwa i sparowaliśmy je z wartościami δ ¹⁸ O dla każdego roku, oba dane były do dyspozycji. Aby sparować wartości SPD z danymi dotyczącymi konfliktów wewnętrznych, uśredniliśmy wartości dla rozkładu prawdopodobieństwa 2σ ¹⁴ C dla każdej osoby. Na przykład, jeśli dana osoba miała 2σ ¹⁴Zakres C AD 1100-1175, wszystkie wartości SPD z tego zakresu czasowego zostały uśrednione. Wynikowy GLM został wygenerowany w środowisku programistycznym R.

Uogólniony konflikt modeli liniowych

Oszacowano GLM z rozkładem dwumianowym i łączem logarytmicznym odpowiednim dla danych proporcjonalnych i oszacowaniem quasi-wiarygodności w celu uwzględnienia nadmiernej dyspersji, aby porównać opady z indywidualnymi zgonami w wyniku konfliktu cywilnego. W tym celu uśredniliśmy wartości YOK-I i Tzabnah δ ¹⁸ O dla rozkładu prawdopodobieństwa 2σ ¹⁴ C dla każdej osoby. Wynikowy zestaw danych zawiera podpróbkę 183 osób, z których każda zmarła w wyniku konfliktu cywilnego oraz oznaczeń YOK-I i Tzabnah δ ¹⁸ O, które zostały przesłane do środowiska programistycznego R w celu wygenerowania GLM.

Podsumowanie raportowania

Więcej informacji na temat projektowania badań można znaleźć w  podsumowaniu raportów z badań przyrodniczych, do którego link znajduje się w tym artykule.