[W grudniu ubiegłego roku na wybrzeżu szkockiej wyspy Sanday archeolodzy odkryli przypadkiem pozostałości, nieznanej do tej pory osady z epoki brązu sprzed ponad 4000 lat. Wyspa znajduję się w archipelagu Orkadów na granicy Morza Północnego i Oceanu Atlantyckiego. Osada składała się z 14 kamiennych domostw, co wskazuje, że był to jeden z największych kompleksów mieszkalnych z tego okresu na szkockich wyspach.
Odkrycie to niewątpliwie przyczyni się do wzbogacenia naszej wiedzy na temat życia ludzi tamtego okresu.]
Wyspy Brytyjskie (od około 4 tysięcy lat p.n.e. do około 2000 lat p.n.e.)
Przybycie ludności rolniczej (lub bardziej precyzyjnie – łowieckiej z elementami gospodarki rolnej) na Wyspy Brytyjskie nastąpiło około czterech tysięcy lat. p.n.e. Dogodne warunki klimatyczne umożliwiły stosunkowo szybki rozwój tej społeczności, która w ciągu kilkuset kolejnych lat wytworzyła stosunkowo wysoką kulturę, która jednak, z powodu izolacji od ludów na kontynencie rozwijała się nieco inaczej[1].
Do zasiedlenia w północnych regionów Wysp Brytyjskich doszło w latach 3700 r. p.n.e. – 2500 r. p.n.e. Zasiedlano przede wszystkim obszary przy brzegach morskich, na wskazuje to, że głównie tam znajdujemy ślady ówczesnego osadnictwa. Ekspansja przebiegała drogą wodną. Stąd zajęcie wysp: Bornholm, Orkady. Zaczęły się pojawiać kamienne kręgi (kromlechy)[2]. Naliczono ich około tysiąca, najwięcej z wczesnych tego typu obiektów znajduje się w osi przemysłowej Langdale w Lake District.
Do największych siedlisk ludzkich na głównej wyspie archipelagu Orkadów (Mainland, u wybrzeży Szkocji) z tego okresu należy z pewnością zaliczyć słynną i bardzo malowniczą osadę Skara Brae[3]. Najsłynniejsze obiekty to kamienny krąg Ring of Brodgar, grobowiec komorowy Meashowe, grobowiec Orłów[4].
Najbardziej imponujący jest chyba jednak odkryty w ostatnich latach kompleks bardzo masywnych budowli w Ness of Brodgar sprzed około 5 – 4,3 tys. lat. Kompleks ten znajduje się w wyjątkowym miejscu. Swoją szerokością prawie całkowicie wypełnia wąski pas ziemi rozdzielający dwa jeziora położone w środku najważniejszej wyspy archipelagu zwanej Mainland, w dodatku leży w połowie drogi między dwoma znanymi skupiskami megalitów – kamiennym kręgiem z Brodgar i stojącymi kamieniami ze Stenness. Osada składa się z kamiennych domostw, które były w neolicie połączone kamiennymi tunelami. Dotychczas archeolodzy odsłonili pozostałości 14 budynków. Najbardziej imponujący z nich – tzw. katedra – ma 25 m długości, 20 m szerokości i mury grube na 5 m. Użyłem tu określenia „katedra”, za nie unikającymi takich publicystycznych porównań archeologami. Przypuszczalnie obiekt ten stanowił jednak raczej rodzaj magazynów, może też było to miejsce spotkań. Sakralny jego charakter jest raczej wątpliwy.
Badania geofizyczne wskazują, że pod ziemią kryje się około 100 neolitycznych konstrukcji. Cały kompleks był otoczony imponującym murem, który w ocenie archeologów mógł mieć nawet 3 m wysokości. Każde z domostw ma ok. 40 m², z dużą izbą (o przekątnej od 4,5 do 6 m) mającą pośrodku kamienne palenisko. W niektórych od głównej izby odchodziły jeszcze boczne alkowy. Umeblowanie izb zrobione było z kamienia. W plan architektoniczny miasteczka był nawet włączony prymitywny system kanalizacji.
Datowania radiowęglowe wskazują, że najstarszą datą dla odkrytych artefaktów z tej osady są okolice 3200 r. p.n.e. Już wtedy powstał wokół tego miejsca kamienny mur. Co wskazuje na niebezpieczne sąsiedztwo ludów innych kultur. Konstrukcje z Ness of Brodgar są, co najmniej, 200 lat starsze niż te ustawione w Stonehenge i pokrywają się z datami zamieszkania Skara Brae – słynnej neolitycznej osady, która również znajduje się na Mainland. W tym samym okresie powstała też większość megalitycznych konstrukcji znanych z Orkadów. Najmłodsze uzyskane dotychczas daty to ok. 2300 rok p.n.e. Miejsce było więc używane przez około 1000 lat. Przez cały ten okres kompleks był powiększany i przebudowywany. Wiemy np., że około 2600 r. p.n.e. starsze budowle zostały zniszczone i przysypane ziemią, a na ich miejsce powstała m.in. wspomniana już katedra. Może więc stanowiła ona siedlisko pozostałej grupy ludności, która zasiedliła tylko wspólne „domostwo”. Niestety, nie jesteśmy w stanie odtworzyć tak zamierzchłych dziejów. Budowla ta była przez kolejne 300 lat stale przerabiana aż w końcu spotkał ją los poprzednich budowli.
Mieszkańcy osady łowili ryby, hodowali bydło i owce, uprawiali zboże oraz polowali. Znaleziono wiele narzędzi wykonanych z kości zwierząt. Na terenie kompleksu oprócz kamiennych narzędzi, ceramicznych naczyń i zwierzęcych kości, archeolodzy natrafili na ślady sztuki. Należy do nich m.in. figurka chłopca z Brotgar wysokości 30 mm. Badacze znaleźli również kamienie pokryte czerwonym, pomarańczowym i żółtym kolorem. To pierwszy w Brytanii dowód na to, że ludzie epoki neolitu malowali swoje budynki[5].
W późniejszym neolicie kamienne kręgi były budowane już z większą precyzją i rozmachem. Zaczęły się także pojawiać na śródlądziu wysp. Ich średnice dochodziły do 400 m tak jak w przypadku Avebury (Megality z Stonehenge)[6]. Większość jednak miała średnicę około 25 m. Za to ich forma przyjmowała coraz to bardziej skomplikowane układy z dwoma lub trzema rzędami głazów – te są często uznawane/nazywane kromlechami koncentrycznymi.
Według najnowszych badań[7] megality ze Stonehenge były tylko częścią podwójnego prehistorycznego kompleksu o charakterze rytualnym. W pierwszych latach XXI wieku odkryto oddaloną o 3 kilometry od Stonehengen nad rzeka Avon, prehistoryczną osadę Durrington Walls. Licząca przypuszczalnie setki mieszkańców osada powstała prawdopodobnie około 2600 roku[8]. Prawdopodobnie w czasie jej istnienia zasiedlona była cała dolina. W osadzie, w której przypuszczalnie żyli budowniczowie Stonehegne odkryto fragmenty ceramiki, kości zwierząt i groty strzał. Wśród budowli wyróżniały się swą wielkością dwa domy, większe od innych i otoczone palisadą, być może siedziby ówczesnych wodzów. W Durrington Walls odkryto również podobny jak w Stonehenge krąg, lecz wykonany z masywnego drewna. Krąg ten otoczony był długą na 480 metrów fosą. W Durrington archeolodzy odkryli też utwardzoną kamieniami drogę, szeroką na 27 metrów i długą na 170 metrów. Schodziła ona doliną do rzeki Avon[9]. Wiele wskazuje na to, że osada Durrington Walls zamieszkiwana była tylko sezonowo (przez kilka tygodni w roku). Nie znaleziono tu żadnych narzędzi rolniczych. Wiele wskazuje na to, że okoliczni mieszkańcy ściągali tu tylko w celach rytualnych. Być może jednak początkowo było to tylko miejsce spotkań wywodzących się z jednego rodu mieszkańców, rytuały mogły pojawiać się i narastać w miarę wzrostu populacji i pojawiania się pewnej tradycji. Odbywało się w tym miejscu coś w rodzaju święta opilstwa i obżarstwa (znaleziono wiele śladów niedbale obgryzionych kości). Takie zimowe bachanalia odbywały się w Stonehenge przez kilkaset lat[10].
[1] Ostatnia analiza składu szczątków kostnych z mezolitu i neolitu wykazała nagłą zmianę diety mieszkańców Wysp Brytyjskich. [Czy wszystkich? P.K.] Wyniki badań publikuje na swoich łamach ostatni numer magazynu „Nature”. Badania składu kości pochodzących z Wysp Brytyjskich, z okresu mezolitu i neolitu, wykazały, że wprowadzenie uprawy roli i hodowli diametralnie zmieniło dietę starożytnych mieszkańców. Zdaniem naukowców świadczy to o dużej atrakcyjności gospodarki neolitycznej, która skłoniła wiele społeczności do porzucenia wcześniejszych źródeł pożywienia. [Czy nastąpiło porzucenie, czy też nowe ludy przyniosły z sobą inną gospodarkę i inną dietę? P.K.] Niezawodnym wskaźnikiem przeważających składników ludzkiej diety jest skład kolagenu, białka budującego włókna zapewniające sprężystość skórze i kościom. Badania angielskich naukowców polegały na określeniu zawartości stabilnych izotopów węgla w kolagenie starożytnych kości. Przewaga izotopu C3 świadczy o spożywaniu pokarmów roślinnych oraz mięsa zwierząt hodowlanych. Izotop ten jest pochłaniany przez rośliny w trakcie procesu fotosyntezy oraz zwierzęta, które żywią się pokarmem roślinnym. Są to główne źródła pożywienia dla społeczności rolniczych mieszkających w głębi lądu. Kości mieszkańców osad nadmorskich są z kolei bogate w izotop C13. Dostaje się on do organizmu ludzkiego wraz ze spożywanymi rybami i małżami. Zespół archeologów z Uniwersytetu Oxfordzkiego, Uniwersytetu Bradford i Królewskiego Uniwersytetu w Belfaście przebadał pozostałości kostne prawie 200 mezolitycznych i neolitycznych mieszkańców Wysp Brytyjskich. W materiale mezolitycznym kości pochodzące ze stanowisk położonych na wybrzeżu wykazywały większą zawartość izotopu C13, a kości mieszkańców z głębi lądu przewagę izotopu C3. Oznacza to, że głównymi składnikami diety tych grup były odpowiednio owoce morza oraz rośliny i zwierzęta hodowlane pochodzące z wczesnej hodowli i rolnictwa. Nagła zmiana następuje wraz z początkiem ery neolitu. Wszystkie kości datowane na ten okres, zarówno mieszkańców lądu, jak i osad nadmorskich, wykazują przewagę izotopu C3. Zdaniem angielskich badaczy oznacza to unifikację diety, przejście wszystkich grup, niezależnie od warunków środowiskowych, na spożywanie płodów rolnictwa i hodowli. Gwałtowną zmianę diety, a więc i gospodarki, odkrytą ostatnio przez angielskich archeologów na terenie Wysp Brytyjskich wcześniej zaobserwowali również naukowcy z Danii. Wyniki obu tych badań przeczą teorii mówiącej o stopniowym przechodzeniu od gospodarki mezolitycznej, opartej na zbieractwie, łowiectwie i rybołówstwie oraz pierwszych próbach uprawy roli i udomowienia zwierząt, do gospodarki neolitycznej związanej z osiadłym trybem życia i gospodarką produkcyjną. Wśród badaczy pradziejów od wielu lat trwa dyskusja dotycząca charakteru zmian w epoce neolitu. Część archeologów uważa, że była to ewolucja kulturowa i zmiany pojawiały się stopniowo. Druga grupa naukowców opowiada się za określaniem zmian w neolicie mianem rewolucji neolitycznej, co byłoby zgodne z gwałtownym i znaczącym charakterem transformacji. Ich tezę potwierdzają wyniki ostatnich badań angielskich naukowców. Moim zdaniem zmiana ta nie była wynikiem tzw. rewolucji kulturowej, lecz przybyciem ludów o innej formie gospodarki. Ludy te wyparły ludność o kulturach łowiecko-zbierackich. Nie możemy jednak wykluczyć, że do zmian diety doszło w wyniku zmian klimatycznych, a co za tym idzie środowiska przyrodniczego.
[2] Kromlech (z celtyckiego crom – wygięty, lech – kamień) – krąg zbudowany z ustawionych pionowo kamieni, często wokół grobowca lub miejsca kultu. Stawiane były w neolicie oraz w epoce brązu, najczęściej na terenach Bretanii, Anglii i Irlandii – pierwsze kromlechy pojawiły się w drugiej połowie IV tysiąclecia p.n.e. Do najbardziej znanych należy Stonehenge. Kromlechy rozpowszechniły się także w innych regionach Europy, w Afryce, Azji (głównie Indie i Japonia), w obu Amerykach, Australii i na niektórych wyspach Oceanu Spokojnego. W Polsce można je spotkać na Pomorzu w miejscowości Odry, w dolnym biegu rzeki Wdy. Kromlechy często były orientowane wzdłuż linii wschodzącego lub zachodzącego słońca lub księżyca o określonych porach roku. Stąd wynika wniosek, iż sezonowość była dla ówczesnych ludów ważna. Ostateczna faza budowy kromlechów przypada środkową epokę brązu (2220 p.n.e. – 1500 p.n.e.) kiedy to zaczęły się pojawiać małe kręgi kamienne budowane przez niewielkie grupy osób (jak rodzina). Wiele doskonałych przykładów kręgów można znaleźć w parku narodowym Dartmoor, Devon czy Grey Wethers. Po 1500 p.n.e. zaprzestano budowy kromlechów. Powodem tego były ruchy migracyjne i pojawienie się nowych religii inaczej myślących o życiu i śmierci. Por.: Witold Szolginia, Architektura, Warszawa 1992, s. 83.
[3] Do roku 1850 osiedle to znajdowało się pod wydmami zatoki Skaill (Bay of Skaill), kiedy to zostało odsłonięte przez silne wiatry i sztormy. Prace archeologiczne prowadzone przez Vere’a Gordona Childe’a w latach 1928-1930 w pełni odsłoniły osadę.
[4] Warto jednak zauważyć, że w tym samym czasie nad Morzem Śródziemnym powstały bardziej zaawansowane osady czy miasta, jak Los Millares (Hiszpania) i Lerna (Grecja).
[5] Por.: Wojciech Pastuszka, Pradawne domy skryte pod wydmami, 20 GRUDNIA 2015; Paul G. Bahn Archeologia – Przewodnik, Wydawnictwo „Arkady” Sp. Z o.o., 2006.
[6] Megality z Stonehenge zostały wzniesione około 2600-2000 r. p.n.e. Największy blok skalny ma 7 metrów długości i waży 50 ton. Olbrzymi krąg został skorelowany ze światłem słonecznym w czasie przesilenia letniego, stąd przypuszczenia, iż mógł on służyć właśnie obrzędom odprawianym podczas kultu solarnego. Etapem przejściowym, kończącym epokę kamienną, a rozpoczynającą epokę brązu był nazywany przez paleontologów eneolit, czyli epoka miedzi. Ekipa naukowców szczegółowo przebadała ponad 50 tys. szczątków pochodzących, od co najmniej 63 ludzi pierwotnie pochowanych w najstarszej części obiektu. W latach dwudziestych ubiegłego stulecia kości przesunięto w inne miejsce, gdzie ponownie je pochowano, ponieważ w owym czasie większe znaczenie przypisywano badaniom kamiennych bloków, z których Stonehenge jest znane, a mniejsze archeologicznym wykopaliskom. Pearson przekonany jest, że zanim zbudowano słynne kamienne kręgi (kromlech), przez co najmniej 200 lat miejsce służyło do pochówków. Grzebano tam zarówno mężczyzn, jak i kobiety. Znaleziono też fragmenty kości nowo narodzonego dziecka. Najprawdopodobniej byli to polityczni i religijni przywódcy wraz z członkami rodzin. Świadczy o tym znalezienie na miejscu części buławy, symbolu władzy, i fragmentów naczyń, w których być może palono wonności. W czasie, gdy ludność Wysp liczyła kilkadziesiąt tysięcy osób, przy budowie pracowało ich ok. 4 tys. Powstało z kamienia zwanego dolerytem, będącego odmianą wapienia, (pochodzącego przypuszczalnie z odległego o 2 km miejsca znanego jako Carn Goedog). Według Pearsona budowniczowie ściągali na miejsce, by brać udział w wielkim przedsięwzięciu, a nie dlatego, że pielgrzymowali do miejsca kultu. Na podstawie datowania wieku szczątków ludzkich poddanych kremacji naukowcy ustalili także, że Stonehenge jest starsze niż sądzono. Według nich obiekt z epoki neolitu, przebudowany w epoce brązu, jest o około 500 lat starszy niż dotychczas sądzono. Jego powstanie datuje się na 3000 rok p.n.e. Według najbardziej rozpowszechnionej teorii Stonehenge było rodzajem prehistorycznego kalendarza słonecznego. Inni sądzą, że miejsce służyło celom rytualnym, było uznane za święte bądź mające moc uzdrawiania. Pearson wcześniej prowadził wykopaliska w miejscu, w którym mieszkali budowniczowie Stonehenge, gdzie natrafił na pozostałości po narzędziach pracy, naczyniach i duże ilości zwierzęcych kości. Analiza tych ostatnich wykazała, że ściągnięto je z odległych miejsc, nawet ze Szkocji. Dowodzi to, że w konstrukcji budowli uczestniczyli mieszkańcy z różnych części Wysp Brytyjskich. [Źródło: The Guardian, PAP/pw/if; Za Wirtualną Polską z 11 marca 2013 roku].
[7] Prace wykopaliskowe prowadził Mike Parker Pearson z uniwersytetu w Sheffield.
[8] Według brytyjskiej Wikipedii jej okres zasiedlenia był prawdopodobnie krótki, od 15 do 45 lat, poczynając od 2525 do 2470 p.n.e..
[9] Mike Parker Pearson uważa, że Durrington Walls był uzupełniającą strukturą Stonehenge, o czym świadczą podobne uliniowienia przesilenia. Sugeruje, że kręgi z drewna w Durrington Walls reprezentowały życie i ziemię żywych, podczas gdy Stonehenge i otaczający go dół, otoczone kopcami pogrzebu, reprezentowały krainę umarłych. Oba były połączone przez rzekę Avon i ich odpowiednie drogi. Uroczysta trasa procesji z jednego do drugiego reprezentowała przejście od życia do śmierci. Geoff Wainwright i Timothy Darvil Timothy zakwestionowali jednak teorie Parkera Pearsona; sugerują, że Stonehenge był pomnikiem uzdrawiania i że połączenia między dwoma pomnikami są mało prawdopodobne.
a nie zakopanych kamieni,W 2015 roku w wyniku badań geofizycznych (prowadzonych przez The Stonehenge Hidden Landscapes Project), znaleziono dowody na kolejny pomnik składający się z do 90 stojących kamieni pochowanych pod Durrington Walls. W sierpniu 2016 r. Wspólne prace wykopaliskowe prowadzone przez Mike’a Parkera Pearsona z projektu Stonehenge Riverside Project oraz członków projektu Stonehenge Hidden Landscapes Project ujawniły, że w Durrington Walls nie ma żadnych zakopanych kamieni stojących. Przełomowe wyniki radaru rzeczywiście ujawniły krąg olbrzymich dziur po dołkach, który został później wypełniony kredowym gruzem, a nie zakopanych kamieni. Archeolog National Trust, dr Nicola Snashall, zasugerował, że skoro tylko budowniczowie z Stonehenge porzucili swoją osadę na budowie, zbudowano duży drewniany pomnik, który później z niewyjaśnionego powodu zdemontowali. To jednak mało prawdopodobna hipoteza.
[10] Por.: K. Kęcik, Stonehenge – zagadki świętego kręgu, [w:] K. Kęcik, Starożytność wyklęta. Archeolodzy i łowcy sensacji, Warszawa 2008, s. 111-113.
Obraz wyróżniający i ilustracje:
By Wknight94 – Praca własna, CC BY-SA 3.0, https://commons.wikimedia.org/w/index.php?curid=2680073
By Wknight94 – Praca własna, CC BY-SA 3.0, https://commons.wikimedia.org/w/index.php?curid=2685554
By garethwiscombe – https://www.flickr.com/photos/garethwiscombe/1071477228/in/photostream/, CC BY 2.0, https://commons.wikimedia.org/w/index.php?curid=13278936
