Wiedeń, 1815: Pierwsze międzynarodowe potępienie handlu niewolnikami / Thomas Weller 

Akt końcowy, Kongres Wiedeński (Statsarchiv, Wiedeń; fot. Thomas Ledl). Thomas Ledl (praca własna) [ CC BY-SA 4.0 ], za pośrednictwem Wikimedia Commons.

W 1814 r. główne mocarstwa europejskie zgodziły się zwołać kongres generalny, który miał wynegocjować długoterminowy porządek pokojowy poprzez przywrócenie politycznego krajobrazu Europy po wojnach napoleońskich. Na kongresie wiedeńskim, który ostatecznie odbył się między wrześniem 1814 a czerwcem 1815 r., w grę wchodziły jednak nie tylko sprawy europejskie. Kongres pokojowy miał również wymiar globalny i można go uznać za kamień węgielny historii humanitaryzmu. Po raz pierwszy w historii przedstawiciele głównych mocarstw europejskich potępili atlantycki handel niewolnikami jako sprzeczny z zasadami człowieczeństwa w Deklaracji Wiedeńskiej z 1815 roku.

Minister spraw zagranicznych Wielkiej Brytanii Lord Castlereagh, pod naciskiem ruchu abolicjonistycznego w swoim kraju, próbował przekonać przedstawicieli innych narodów, które w maju 1814 roku podpisały traktat pokojowy paryski – Wielkiej Brytanii, Francji, Rosji, Austrii, Prus, Szwecja, Hiszpania i Portugalia — aby zgodziły się na międzynarodowe zniesienie atlantyckiego handlu niewolnikami. W tym czasie tylko Dania (w 1792 r.) oraz Wielka Brytania i Stany Zjednoczone Ameryki (oba w 1807 r.) oficjalnie zakazały międzynarodowego handlu ludźmi zniewolonymi Afrykanami. Chociaż Castlereagh nie osiągnął tego celu, przedstawiciele ośmiu mocarstw ostatecznie podpisali deklarację, która została później dołączona jako załącznik do aktu końcowego Kongresu Wiedeńskiego.

W tej deklaracji wiedeńskiej ogłosili, że atlantycki handel niewolnikami jest „odrażający dla zasad człowieczeństwa i powszechnej moralności”. W imieniu swoich władców zadeklarowali „pragnienie położenia kresu pladze, która tak długo pustoszyła Afrykę, degradowała Europę i trapiła ludzkość”. Godny uwagi jest język deklaracji, zwłaszcza jej reminiscencje do europejskiej myśli oświeceniowej i brytyjskiej filozofii moralnej. Warto jednak zauważyć, że sygnatariusze deklaracji wiedeńskiej nie ogłosili natychmiastowego zakazu handlu niewolnikami (czego chciał rząd brytyjski), a jedynie niejasno zadeklarowali zamiar uczynienia tego w najbliższej przyszłości. Chociaż w ostatnim akapicie deklaracji wyraźnie odniesiono się do innych rządów, a tym samym dokument twierdził, że ma moc wiążącą w świetle prawa międzynarodowego, nie mówił ani słowa o trybie realizacji ani nie wyznaczał terminu dla dążenia do zniesienia handlu niewolnikami. Wszystko to pozostawiono do uznania poszczególnych państw lub do rozstrzygnięcia w przyszłych negocjacjach.

Wadą deklaracji w tym punkcie było ewidentne ustępstwo na rzecz kolonialnych interesów Hiszpanii, Portugalii i Francji, których rządy nie miały najmniejszego interesu w rezygnacji z lukratywnego wówczas handlu. Nic dziwnego, że bezpośrednie skutki deklaracji były raczej słabe. Po gwałtownym spadku w czasie wojen napoleońskich atlantycki handel niewolnikami szybko odrodził się po 1814 r. i wkrótce osiągnął poziom zbliżony do poziomu z drugiej połowy XVIII wieku. Nie było znaczącego spadku liczby niewolniczych przejść przez Atlantyk przed połową XIX wieku.

Niemniej jednak, na podstawie Deklaracji Wiedeńskiej z 1815 r., podpisanej przez główne mocarstwa kolonialne, dyplomacja brytyjska nie przestała wywierać presji na inne państwa w celu rozszerzenia zniesienia handlu niewolnikami na cały świat zachodni. Po niepowodzeniu brytyjskich wysiłków zmierzających do osiągnięcia bardziej konkretnego wielostronnego rozwiązania na konferencjach w Londynie w 1816 r. odwiedzanie podejrzanych statków na wodach międzynarodowych w czasie pokoju. Czyniąc to, państwa-sygnatariusze musiały również zgodzić się na powołanie tzw. „Mieszanych Komisji ds. Zniesienia Handlu Niewolnikami”, sądów międzynarodowych, które miałyby orzekać w sprawach przechwyconych statków niewolników.

Chociaż na pierwszy rzut oka Deklaracja Wiedeńska wydawała się mieć niewielki wpływ na praktykę atlantyckiego handlu niewolnikami, z pewnością była kamieniem milowym w historii humanitaryzmu. Po raz pierwszy w historii kwestia humanitarna została podniesiona do rangi wiążącej zasady prawa międzynarodowego. Na tej podstawie stworzono specyficzną machinę egzekucyjną, w tym środki wojskowe i sądowe, która doprowadziła do powstania traktatowego reżimu prohibicyjnego. Słusznie więc Deklarację wiedeńską można uznać za prekursorkę Konwencji genewskich o zniesieniu niewolnictwa z 1926 i 1956 r. Położyła ona także podwaliny pod rozwój innych fundamentalnych zasad i instytucji prawa międzynarodowego, takich jak idea humanitarnej interwencyjne i międzynarodowe trybunały sprawiedliwości.

Dalsza lektura

Chociaż Kongres Wiedeński jest tematem niezliczonych książek i artykułów, większość historyków koncentruje się na jego znaczeniu dla przekształcenia porządku politycznego Europy. Potępienie handlu niewolnikami przez sygnatariuszy Deklaracji Wiedeńskiej jest kwestią prawie nie poruszaną nawet w najnowszych badaniach naukowych. Wydaje się jednak, że w ostatnich latach rosnące zainteresowanie historią humanitaryzmu doprowadziło do zmiany perspektywy. Aby zapoznać się ze skutkami Deklaracji Wiedeńskiej w sprawie atlantyckiego handlu niewolnikami, patrz Transatlantycka baza danych handlu niewolnikami .

• Klose, Fabian. „Egzekwowanie abolicji: uwikłanie działań społeczeństwa obywatelskiego, ustanawianie norm humanitarnych i interwencja wojskowa”. W The Emergence of Humanitarian Intervention: Ideas and Practice from the Nineteenth Century to the Present , pod redakcją Fabiana Klose (Cambridge: Cambridge University Press, 2016): s. 91-120.

• Clark, Ian. Międzynarodowa legitymacja i społeczeństwo światowe (Oxford: Oxford University Press, 2007).

• Fladeland, Betty. „Naciski abolicjonistyczne na koncert Europy, 1814–1822”. The Journal of Modern History 38, nr 4 (1966): s. 355-373.

• Reich, Hieronim. „Handel niewolnikami na kongresie wiedeńskim – studium angielskiej opinii publicznej”. The Journal of Negroe History 53, nr 2 (1968): s. 129-143.

• Berding, Helmut. „Die Ęchtung des Sklavenhandels auf dem Wiener Kongress 1814/15”. Historische Zeitschrift 11 (1974): s. 266–289.

• Weller, Tomasz. „… répugnant aux principes d’humanité. Die Ęchtung des Sklavenhandels in der Kongressakte und die Rolle der Kirchen”. In Der Wiener Kongress – eine kirchenpolitische Zäsur? , pod redakcją Heinza Duchhardta i Johannesa Wischmeyera (Göttingen: Vandenhoeck & Ruprecht, 2013): s. 183–213.

Krótka nota biograficzna o autorze:

Thomas Weller jest starszym pracownikiem naukowym w Leibniz Institute of European History . Jego obecne badania koncentrują się między innymi na zwalczaniu niewolnictwa w świecie hiszpańskojęzycznym od XVI do XIX wieku.