Ryszard III i Machiavelli / Michael Donkor

Pod koniec Henryka VI, część 3, Ryszard zdecydowanie twierdzi, że „skoro niebiosa tak ukształtowały [jego] ciało / Niech piekło oszuka [jego] umysł, aby mu odpowiedzieć” (5.6.78-79). Jest to „zuchwałe” (Ryszard III, 4.4.171) uznanie posiadania swojej zniekształconej fizyczności, przysięga, która również opiera się na złożonym połączeniu nieregularności ciała i moralnej deprawacji Bacona. Odwrotnie jednak w Ryszardzie III, początkowa „descant[ing] on [his] deformity” (1.1.27) może być postrzegana jako znacznie bardziej żałosna. Ryszard kataloguje tutaj trudności i wykluczenia społeczne spowodowane jego niepełnosprawnością, opisując siebie jako „ordynarnie naznaczonego” (1.1.16), „zdeformowanego, niedokończonego” (1.1.20). Takie wylewanie nienawiści do samego siebie niemal przekształca tego przebiegłego „dzika” w ofiarę godną naszego współczucia. W tym świetle solilokwium to można postrzegać jako naśladowanie przez Ryszarda brzydkich i obraźliwych drwin, które znosił przez lata. Zwłaszcza współcześni widzowie mogą zastanawiać się, czy to nie ta fala niestosownych obelg na temat kształtu Ryszarda jest częściowo odpowiedzialna za brzydotę jego późniejszych działań. Ale idea oszpecenia w tekście, szczególnie w odniesieniu do prezentacji Ryszarda, wykracza poza zainteresowanie fizycznością. Być może jednym z najbardziej fascynujących aspektów zachowania Richarda – który zarówno nas zachwyca, jak i frustruje – jest jego odmowa zgrabnego i atrakcyjnego dopasowania się do ideologicznych granic, których byśmy chcieli.

Machiavel?

Widzowie świadomi teatralnych archetypów czasów Szekspira mogą chcieć jednoznacznie zidentyfikować Richarda jako klasycznego Machiavela. Nie możemy być pewni, czy Szekspir studiował lub nawet czytał przełomowe dzieło Machiavellego Książę (1532). Ale możemy być bardziej pewni, że Szekspir i jemu współcześni dyskutowaliby gorąco o jego ideach odnoszących się do postępowania męża stanu. Tak więc na pierwszy rzut oka nieokiełznany egoizm Richarda, nienasycony głód dominacji i chęć popełnienia „ohydnych czynów” (1.2.534) mogą usprawiedliwiać nasz pogląd, że Szekspir stworzył Richarda, aby spełnił oczekiwania tego tropu. Jednak w miarę rozwoju sztuki działania Richarda zniekształcają makiaweliczne idee.

Okrucieństwo

Z charakterystycznym pragmatyzmem Książę sugeruje, że dla aspirującego polityka okrutne działania mogą odgrywać ważną rolę w osiągnięciu i utrzymaniu władzy. Jednak taka brutalność musi być wprowadzona w życie za jednym zamachem. Nie powinno się do niej często powracać jako narzędzia do zapewnienia sobie władzy, ponieważ takie tyrańskie zachowanie może wywołać protesty. W makiawelicznym wszechświecie okrucieństwo należy stosować ostrożnie i oszczędnie.

W swojej eksploracji brutalności, Ryszard III często czerpie z obrazów drapieżnych aktów. Postacie starają się zrozumieć tyranię Ryszarda, która wydaje się tak głęboko nieludzka, a w swoich próbach zrozumienia jego myślenia polegają na odniesieniach do pościgu i dzikości ze świata zwierząt – krwiożerczych wilków i orłów – w celu wyjaśnienia. Należy tu jednak dokonać ważnego rozróżnienia. Te naturalne akty drapieżnictwa są rzeczywiście właśnie takie – naturalne; pozornie okrutne apetyty tych bestii i ich zabijanie zdobyczy są częścią organicznego kręgu życia. Podobnie jak archetypiczne występki Machiavela, istnieje wyraźny cel i projekt takiej dzikości. Barbarzyństwo Ryszarda jest jednak nieuzasadnione. W Księciu Machiavelli wykorzystuje koncepcję wylewającej rzeki, aby symbolizować niekontrolowaną naturę fortuny, chaotyczną siłę, którą człowiek musi starać się opanować. Tutaj symbol nabrzmiałych wód rozlewających się poza ich granice wydaje się równie trafnym opisem nieustannego barbarzyństwa Ryszarda. Być może najwyraźniejszym i najbardziej szokującym przykładem lekceważenia przez Ryszarda instrukcji dotyczących powściągliwego stosowania okrucieństwa jest los, jaki spotkał książąt w Tower.

Na początku czwartego aktu, z zawrotną prędkością charakterystyczną dla tego thrillera, król Edward zmarł, a ambicje Ryszarda doprowadziły do krwawych egzekucji Clarence’a, Riversa, Greya i Vaughana. Mając koronę w garści, zmiażdżył niezgodę, a teraz jest uzbrojony w sojuszników w postaci Buckinghama i Derby’ego. To może być moment, w którym konwencjonalny Machiavel rozważa zakończenie takiej kampanii przemocy. Jednak Ryszard odmawia powstrzymania takiego zachowania.

Zabicie książąt uderza publiczność jako przejmujące i, co ważne, przesadne. Wynika to głównie z nacisku położonego na niezagrażającą naturę tych dorastających postaci, przez co ich złe traktowanie wydaje się jeszcze bardziej nieproporcjonalne: w akcie 3, scena 1, przemówienie księcia Edwarda jest zaśmiecone pytaniami, które służą przedstawieniu go jako uroczej i ciekawskiej dziewczynki. Podobnie wejście młodego Yorka do tej samej sceny jest godne uwagi ze względu na „lekkość”, jaką wnosi do tekstu; radość młodego księcia z dwuznaczności języka i jego bystrość są zarówno kontrapunktem, jak i ulgą od sposobu, w jaki Ryszard nieustannie rozkoszuje się nieszczęściem innych. Ale dociekliwy umysł i zabawna wrażliwość spotykają się z ekstremalną karą, karą opisaną z nawiedzającymi szczegółami przez skruszonego kata książąt. Chociaż Tyrell po raz pierwszy przedstawia się nam jako szorstki, „niezadowolony dżentelmen” (4.2.36), jego emocjonalne pochwały książąt oferują publiczności poruszającą poezję. Pełne patosu wspomnienie „żałosnej masakry” (4.3.2) przyrównuje książąt do posągowych ikon, a następnie podkreśla ich niemal kwiatowe piękno. Dokładność i długość tego opisu, od postaci, która poza tym jest wyraźnie zwięzła w wyrazie, wydaje się sugerować zakres niedowierzania Tyrrela w nierozsądne skrajności, do których posunie się Ryszard.

Konsekwencja

Oprócz unikania nadmiernej agresji, Machiavelli radzi również, by przywódcy wykazywali się konsekwencją w traktowaniu swoich podwładnych. Chociaż makiawelizm jest często traktowany jako synonim pewnego rodzaju dwulicowości, w samym tekście autor często zdaje się twierdzić, że najlepszymi przywódcami są ci, którzy mają wyraźne jednolite podejście. Choć we współczesnej polityce zawracanie z obranej drogi może świadczyć o zdolnościach adaptacyjnych polityka, dla Machiavellego takie zmiany czyniły go podatnym na ataki przeciwników.

Gdy Hastings jest eskortowany na śmierć, używa ludowego motywu, by wyrazić żal za swoją niemoralną przeszłość:

 Kto buduje swą nadzieję w powietrzu twego dobrego wyglądu
Żyje jak pijany żeglarz na maszcie,
Gotowy na każde skinienie, by runąć w dół
W śmiertelne wnętrzności głębin.
(3.4.98-101)
(3.4.98–101)

Ale ten dość oszałamiający obraz niestabilności i związanych z nią niebezpieczeństw mówi również o antymachiawelicznym wahaniu Ryszarda między rolami i sposobami postępowania.

Richard znajduje wielką wartość w swojej prawie nieprawdopodobnej umiejętności przyjmowania różnych pozycji; złośliwa w jednej minucie, pozornie życzliwa w następnej; w jednym przemówieniu dotyczyło tylko jego korzyści, w kolejnej wymianie zdań opowiadającej się za potrzebą jedności narodowej. Na marginesie gratuluje sobie i swojemu talentowi do śliskiej mowy, ponieważ „moralizuje [es] dwa znaczenia w jednym słowie” (3.1.83). Te refleksje na temat jego zdolności do dowolnej transformacji i wpływu, jaki ta zdolność wywiera na innych, są często ujawniane nam w monologach po manipulacjach Richarda; chwile, kiedy jego „cnotliwy daszek” (2.2.28) zostaje radośnie odrzucony na bok. W jednym z takich przykładów, po nakłonieniu Elżbiety do zaoferowania mu swojej młodej córki za żonę, Richard pejoratywnie odrzuca ją jako „ubłaganą głupią, płytką i zmieniającą się kobietę” (4.4.431). Ironicznie, Odwrócenie myśli i postawy Elżbiety stawia ją jako słabą, podczas gdy do tego momentu w sztuce takie zmiany są wykorzystywane przez Richarda jako strategia wspomagania jego wspinaczki. Ale niebezpieczeństwa związane ze skłonnością do przemiany i fluktuacji, którą Richard tak ceni w sobie, stają się oczywiste, kiedy to przesunięcie przestaje wpływać na świat zewnętrzny na korzyść Richarda. Zamiast tego to wahanie zostaje zinternalizowane.

Po obejrzeniu procesji duchów w przeddzień bitwy pod Bosworth, Ryszard rozpoczyna gorączkową samokrytykę. Tutaj niepewnie oświadcza: „Jestem łotrem! – A jednak kłamię, nie jestem”. (5.3.191). Dzięki spójnikom, rozszczepionym frazom i opozycjom, mowa nadal porusza się szaleńczo między pewnością siebie a tchórzostwem, determinacją i smutkiem, buntem i rozpaczą, w wyraźnym kontraście ze stalową jasnością myślenia Richmonda przed bitwą, wyraźnie zapowiadając wynik tej wojny. W swojej ostatniej dramatycznej zmianie charakteru Ryszard jest oczywiście w stanie „pozbierać się” i zaprezentować się swoim żołnierzom jako porywający głównodowodzący. Ale dla widzów nasze postrzeganie zachowania Ryszarda na polu bitwy i jego ostatecznej śmierci jest nawiedzane przez naszą wiedzę, że pod presją nie był w stanie utrzymać jednolitości myślenia, która pozwala prawdziwemu Machiavelowi prosperować.

Richard jest tak fascynującą postacią, ponieważ jego fizycznym uszkodzeniom towarzyszą złożone zaburzenia psychiczne. Jego wewnętrzny świat to dziki i niegościnny teren, na którym ambicja, mizantropia, pycha i wstręt do samego siebie są powiązane „chwasty szybko rosną” (2.4.13). Jednostka zmagająca się z takimi niepokojącymi konfliktami wewnętrznymi nie jest zatem zbyt skłonna do trwałego i bezpośredniego trzymania się określonego kodeksu lub zestawu przekonań. Chociaż Anna i Elżbieta czasami używają metafor pedagogicznych, aby wyjaśnić, jak inni „nauczają” i przekształcają je (1.2.223; 4.4.18), Richard nie jest takim posłusznym uczniem. Umysł tak zbuntowany, wędrowny i krnąbrny jak jego nigdy się nie nauczy – od Machiavellego czy kogokolwiek innego.