Conchita Wurst ze statuetką zwycięzcy 59. Konkursu Piosenki Eurowizji
Streszczenie
Europa stała się ostatnio ściśle kojarzona z prawami osób LGBTQ. Pozostaje jednak niejasne, jaka jest rola tego skojarzenia w codziennych europejskich wyobrażeniach i identyfikacjach. Badania empiryczne nad tożsamością europejską prawie nigdy nie omawiają roli praw LGBTQ. Nie wiemy też wiele o europejskich identyfikacjach samych osób LGBTQ. W niniejszym artykule zajmuję się tymi lukami z perspektywy polskich osób LGBTQ w Wielkiej Brytanii. Opierając się na 30 wywiadach z ostatniego, dwuletniego projektu badawczego, omawiam wyobrażenia i identyfikacje europejskie moich uczestników, rozwijając koncepcje „niesamowitej Europy” i „ochronnej europejskości”. Pokazuję, że moi uczestnicy mają tendencję do postrzegania Europy jako „różnorodnej”, „otwartej” i „tolerancyjnej”, jednocześnie przypisując te cechy wyłącznie Europie Zachodniej. Pokazuję również, że mają oni tendencję do łatwego identyfikowania się jako Europejczycy w kontekście coraz bardziej wrogich tożsamości narodowych, z rosnącą antypolską ksenofobią w Wielkiej Brytanii i rosnącą dyskryminacją antyLGBTQ w Polsce.
Tłumaczenie:
Wstęp
Kiedy Conchita Wurst, brodata drag queen, wygrała Konkurs Piosenki Eurowizji w 2014 roku, Adam Hofman, wówczas rzecznik polskiej nacjonalistyczno-konserwatywnej partii Prawo i Sprawiedliwość (PiS), zareagował: „Conchita Wurst jest symbolem Europy, której nie chcę. To nie jest moja Europa. Moja Europa jest oparta na wartościach chrześcijańskich […] Conchita Wurst jest symbolem kierunku, w którym zmierza Europa” (RMF FM, 2014). W tym momencie występ i persona Wurst stały się symbolem wszystkiego, co „europejskie”, co prawicowy polityk odrzucał. Socjologowie i politolodzy zgadzają się, że w ostatnich dekadach prawa osób LGBTQ1 stały się jedną z kluczowych cech kojarzonych z Europą, częścią większego projektu definiowania europejskich wartości wzdłuż zasad demokracji i praw człowieka (Ammaturo, 2015; Ayoub i Paternotte, 2014; Mepschen i Duyvendak, 2012). Jak zauważają Ayoub i Paternotte (2019: 2), „nawet wśród najbardziej przypadkowych bedfellows” – od Conchity Wurst do Władimira Putina – „wydaje się, że istnieje szerokie porozumienie, że prawa LGBT są częścią europejskich wartości”.
Niejasne pozostaje jednak, w jakim stopniu Europejczycy podzielają pogląd, że Europa została ponownie wyobrażona jako „Tęczowa Europa” (Ayoub i Paternotte, 2014). W ogromnym zbiorze badań empirycznych nad tożsamością europejską nie ma prawie żadnej dyskusji na temat roli praw LGBTQ w europejskich wyobrażeniach i identyfikacjach. Nie wiemy też wiele o europejskich wyobrażeniach i identyfikacjach samych osób LGBTQ, dlatego Ammaturo (2015: 1162) wzywa do „zbadania, w jakim stopniu same osoby LGBT czują się częścią ponadnarodowej europejskiej wspólnoty politycznej”. Czy postrzegają Europę jako przyjazną osobom LGBTQ? Jakie kraje, kultury i ludzie są uwzględnione w tych wyobrażeniach o Tęczowej Europie? Czy takie wyobrażenia pomagają czy przeszkadzają w promowaniu europejskiej tożsamości? W jakich okolicznościach? I dla kogo?
W niniejszym artykule zajmuję się tymi pytaniami z perspektywy polskich osób LGBTQ w Wielkiej Brytanii, korzystając z 30 półstrukturalnych wywiadów pogłębionych przeprowadzonych w ramach niedawnego dwuletniego projektu badawczego dotyczącego tożsamości, doświadczeń migracyjnych i korzystania z mediów społecznościowych przez tę grupę (Szulc, 2019b). Istnieje kilka powodów, które sprawiają, że skupienie się na tej grupie jest przekonujące. W przeciwieństwie do ogólnej populacji w Unii Europejskiej (UE; Eurobarometr, 2019), większość moich uczestników łatwo identyfikuje się jako Europejczycy. Pomaga to zrozumieć niektóre motywacje stojące za silnymi identyfikacjami europejskimi oraz rolę wyobrażeń o Tęczowej Europie w tym zakresie. Moi uczestnicy byli również osadzeni w dwóch kontekstach kulturowych zlokalizowanych w Europie Zachodniej oraz Europie Środkowo-Wschodniej (CEE), co naświetla podział na tak zwane „europejskie jądro” i „europejskie peryferie” oraz jego rolę w identyfikacjach europejskich (np. Arat-Koç, 2010; Kulpa, 2014). Dodatkowo wywiady zostały przeprowadzone w czasie narastającej antypolskiej ksenofobii w Wielkiej Brytanii2 w kontekście Brexitu (Rzepnikowska, 2019) oraz rosnącej dyskryminacji anty-LGBTQ w Polsce po wygranych przez PiS wyborach parlamentarnych w 2015 roku (Szulc, 2019a). Badania prowadzone w tak niepokojących czasach pomagają rzucić światło na potencjał tożsamości europejskiej, która może stanowić alternatywę i ucieczkę od coraz bardziej alienujących tożsamości narodowych.
Niniejszy artykuł najpierw wyjaśnia stosunkowo niedawną tendencję do wpisywania praw LGBTQ w wyobrażenia o Europie i zastanawia się nad pozycją europejskich peryferii, zwłaszcza Europy Środkowo-Wschodniej, w tych wyobrażeniach. Następnie omawiam tożsamość europejską, przedstawiając jej definicję, podsumowując literaturę na ten temat i przybliżając rolę „momentów katalizujących” (Castells, 2018: 192), takich jak Brexit i zwycięstwo wyborcze PiS, dla osłabienia lub wzmocnienia europejskich identyfikacji. Następnie opisuję moje metody i uczestników oraz przedstawiam wyniki badań. W dwóch odrębnych częściach omawiam wyobrażenia i identyfikacje europejskie moich uczestników. Europejskie wyobrażenia i identyfikacje moich uczestników, odpowiednio poprzez rozwinięcie koncepcji „niesamowitej Europy” i „ochronnej europejskości”. Pierwsza z nich wyjaśnia ambiwalentne wyobrażenia o Europie, która wydaje się zarówno znajoma, jak i obca, natomiast druga wskazuje na atrakcyjność tożsamości europejskiej w obliczu coraz bardziej wrogich tożsamości narodowych.
Wyobrażenia europejskie: Europa tęczowa, twierdza i zamrażarka
Europa to „formacja polityczna, kulturowa, ekonomiczna i dyskursywna” (Boatcă, 2020: 2), miejsce, które obejmuje zestaw wyobrażeń o jego istocie, terytorium i historii. Zgodnie z teoretyzacją miejsca przez Rao (2020: 47) jako czasowego, procesualnego i relacyjnego, Europa nie powinna być traktowana jako dyskretna, ograniczona całość, ale raczej jako dynamiczny projekt, który może przybierać różne znaczenia dla różnych ludzi w różnym czasie (np. Balibar, 2009). Jednocześnie poszczególne znaczenia stabilizują się w czasie i nie są łatwo reartykułowane. Uczeni wskazują na przykład, że Europa była uporczywie wyobrażana jako biała i chrześcijańska, przynajmniej u swoich podstaw (np. El-Tayeb, 2011; Sayyid, 2018), i „okrzyknięta standardem cywilizacji, nowoczesności, rozwoju, kapitalizmu czy praw człowieka” (Boatcă, 2020: 2).
W ostatnich dekadach prawa osób LGBTQ były wykorzystywane jako jeden z kluczowych wskaźników tych rzekomo unikalnie europejskich cech, za co Ayoub i Paternotte (2014) dubbingują Europę „Tęczową Europą”. Jest to widoczne na poziomie instytucji europejskich, zwłaszcza UE, która stopniowo włącza kwestie związane z LGBTQ do swoich regulacji, na przykład wprowadzając prawa azylowe oparte na orientacji seksualnej i tożsamości płciowej (Danisi i in., 2019), a także przyjmując kwestie LGBTQ jako kryteria akcesyjne (Slootmaeckers i Touquet, 2016). Jest to również widoczne na poziomie polityki (np. niektórzy politycy określający Europę jako „Eurosodomę” lub „Gayropę”, Cushman i Avramov, 2021), aktywizmu (np. aktywiści LGBTQ wykorzystujący Europę jako ramę normatywną do kształtowania mobilizacji, Ayoub i Paternotte, 2012) i kultury popularnej (np. Konkurs Piosenki Eurowizji dubbingowany jako „Gejowska Olimpiada”, Baker, 2017).
Idea Tęczowej Europy służy nie tylko do afirmacji europejskiego Ja, ale także do tworzenia zewnętrznych seksualnych Innych Europy. Ammaturo (2015) oraz Colpani i Habed (2014) opierają się na koncepcji homonacjonalizmu Puara (2007), by zaproponować ideę europejskiego homonacjonalizmu: Samoodtwarzanie się Europy jako zasadniczo i historycznie przyjaznej LGBTQ, oraz zatrudnienie tej retoryki w celu obsadzenia rasowych Innych (zwłaszcza muzułmanów, migrantów i uchodźców) jako z natury nieprzyjaznych LGBTQ. W konsekwencji Tęczowa Europa jest wykorzystywana do reprodukcji idei Twierdzy Europa w odniesieniu do wyzwolenia płciowego i seksualnego: Europa jako „seksualna twierdza w stanie oblężenia” (Colpani i Habed, 2014: 74), która musi chronić swoje granice przed rzekomo seksistowskimi i homofobicznymi, a także seksualnie drapieżnymi, zewnętrznymi Innymi.
Biorąc pod uwagę, że wiele krajów Europy Środkowej, Wschodniej i Południowej nadal konstruuje swoje dominujące tożsamości narodowe w oparciu o wykluczenie, a nie inkluzję osób LGBTQ (Colpani i Habed, 2014; Mole, 2016), idea Tęczowej Europy wydaje się odnosić przede wszystkim do Europy Zachodniej.3 Arat-Koç (2010: 182) wyjaśnia, że ani koniec zimnej wojny, ani wschodnie rozszerzenia UE nie zredefiniowały radykalnie znaczenia Europy, która nadal jest „ekonomicznie, kulturowo i politycznie definiowana przez Europę Zachodnią – definiującą siebie jako prawdziwą, realną Europę”. Tak skonceptualizowana Tęczowa Europa jest wykorzystywana instrumentalnie do tworzenia nie tylko zewnętrznych, ale i wewnętrznych seksualnych Innych, do których należą przede wszystkim środkowo-, wschodnio- i południowoeuropejskie peryferia. Instytucje europejskie i zachodni politycy wykorzystują retorykę Tęczowej Europy do zawstydzania, dyscyplinowania i zarządzania peryferiami. Na przykład Kahlina (2015: 75), skupiając się na zachodnich dyskursach dotyczących Pride Marchers w Chorwacji i Serbii, zwraca uwagę, że ich nieobecność lub przemoc wobec ich uczestników „weszła do użycia jako jeden z najbardziej widocznych markerów „wschodnioeuropejskiej różnicy”, który ujął ten region w ramy jako nie dość „europejski”” (zob. też Kulpa, 2014).
Mechanizmy konstrukcji zewnętrznych i wewnętrznych seksualnych Innych Europy, choć podobne, nie są identyczne. Oba rodzaje seksualnych Innych definiowane są przez kombinację cech przestrzennych i czasowych: zlokalizowane poza Europą Zachodnią i umiejscowione „poza czasem” (Rao, 2020: 1). Chcę jednak zasugerować, że kluczowa różnica między nimi leży w odmiennym nacisku na cechy przestrzenne i czasowe. W przypadku zewnętrznych Innych kluczowa różnica wydaje się dotyczyć miejsca, czy też kultury. Są oni rasizowani i pozycjonowani poza Europą. Wyobrażani jako zasadniczo różni od Europejczyków, są uważani za „wcale nie europejskich”, ponieważ w ramach tej retoryki trudno sobie wyobrazić, że kiedykolwiek staną się „wystarczająco europejscy”. Dla wewnętrznych Innych, szczególnie tych z Europy Środkowo-Wschodniej4 , kluczowa różnica wydaje się dotyczyć czasu. Choć mogą dzielić z Europejczykami Zachodnimi wspólny mianownik, jakim jest biel i chrześcijaństwo (El-Tayeb, 2011), pozostają za nimi w tyle ze względu na socjalistyczną przeszłość swoich państw. W innym miejscu twierdzę, że w Europie Środkowo-Wschodniej „czas przed 1989 rokiem jest postrzegany jako zmarnowany, rodzaj czasu bez postępu ekonomicznego, politycznego i społecznego, w tym brak jakiegokolwiek przyjęcia praw LGBTQ i jakiegokolwiek rozwoju aktywizmu LGBTQ”; czas zamrożony w Zamrożonej Europie (Szulc, 2018: 6). Stawia to EŚW w stanie wiecznego spóźnienia i ciągłej transformacji (Mizielińska i Kulpa, 2011). Wewnętrzni Inni są zatem przedstawiani jako „jeszcze nie europejscy” z (raczej ponurym) potencjałem stania się „wystarczająco europejskimi” (zob. rysunek 1).
Rysunek 1 . Różne formy transnacjonalizmu europejskiego.
Wyobrażenia europejskie wpływają na identyfikacje europejskie (Scalise, 2015). Zanim omówię, w jaki sposób idee Europy Tęczowej, Twierdzy i Zamrażarki pojawiają się w identyfikacjach europejskich moich uczestników, zdefiniuję tożsamość europejską i dokonam przeglądu badań na ten temat, rozważając potencjał „momentów katalizujących” (Castells, 2018: 192) w zakresie wpływania na przynależność europejską.
Europejskie identyfikacje: Queer Europeans in Troubling Times
Tożsamość europejska może być zdefiniowana jako „identyfikacja z Europą” (McCormick, 2010: 9), skonsolidowana wokół wspólnych wartości, które nadają znaczenie życiu ludzi, podsycając ich poczucie przynależności do Europy lub związku z nią oraz ich samookreślenie jako Europejczyków (np. Grundy i Jamieson, 2007). Scalise (2015: 594) opowiada się za głęboko skontekstualizowanym podejściem do tożsamości europejskiej, wyjaśniając, że jest ona „lokalnie osadzona i pozostaje pod wpływem subiektywnej autonomii, doświadczenia i strukturalnych uwarunkowań społecznych”. Podkreśla ona rolę lokalnych i codziennych kontekstów życia dla europejskich wyobrażeń i identyfikacji, podkreślając jednocześnie, że „[t]e znaczenia, które są kolektywnie podzielane w obszarach lokalnych, są pod wpływem wydarzeń zachodzących w różnych miejscach” (Scalise, 2015: 598). Takie podejście do tożsamości europejskiej, rozumianej jako osadzonej lokalnie i transnarodowo, będzie przydatne w mojej analizie codziennych identyfikacji europejskich, na które wpływają zarówno tęczowe, forteczne i zamrażarkowe wyobrażenia o Europie, jak i większe wydarzenia polityczne, takie jak Brexit czy zwycięstwo wyborcze PiS.
Istnieje ogromny zbiór studiów empirycznych nad tożsamością europejską, zdominowany przez ilościowe badania sondażowe. Według badania Eurobarometru z 2019 r., dużego i podłużnego badania opinii publicznej UE, 33% respondentów postrzegało siebie jako „(narodowość) tylko” (np. tylko polską), w porównaniu z 2%, którzy postrzegali siebie jako „tylko europejską”, z dodatkowymi 8% wybierającymi opcję „europejska i (narodowość)” (co oznacza, że najpierw europejska, ale również narodowa) i 55% „(narodowość) i europejska” (2% odpowiedziało „nie wiem” lub odmówiło odpowiedzi na pytanie; Eurobarometr, 2019: 46). Niektórzy autorzy postrzegają te i podobne wyniki jako wskazujące na wysoki poziom identyfikacji europejskich: w końcu w sumie 65% respondentów Eurobarometru 2019 postrzegało siebie w jakimś stopniu jako Europejczyków (Pryke, 2020; Wellings i Power, 2015). Inni jednak interpretują wyniki jako wskazujące na słabość tożsamości europejskiej, zauważając, że tylko niewielka mniejszość osób silnie identyfikuje się jako Europejczycy (Pichler, 2008) i że dla wielu innych tożsamość europejska jest płytka (Polyakova i Fligstein, 2016), lajtowa (Risse, 2010) lub krucha (Castells, 2018).
Zagłębiając się w Eurobarometr i inne badania, badacze rzucają światło na to, kto częściej identyfikuje się jako Europejczyk, wskazując na różnice między osobami zamieszkującymi różne kraje i o różnej demografii, doświadczeniach i wartościach. Na przykład Bellucci i in. (2012) podają, że osoby z Europy Środkowo-Wschodniej wykazują słabszą tożsamość europejską niż osoby z Europy Zachodniej (zob. też Ceka i Sojka, 2016). Osoby identyfikujące się jako Europejczycy mają również tendencję do utrzymywania relacji transnarodowych (np. doświadczenia migracji wewnątrz UE), popierają walutę euro i cieszą się wysokim statusem społecznym (Castells, 2018; Grundy i Jamieson, 2007). Pomimo obfitości badań nad specyfiką tego, kto ma tendencję do identyfikowania się jako Europejczyk, istnieje niedostatek badań nad europejskimi identyfikacjami osób LGBTQ (Ammaturo, 2015), a Eurobarometr nie pyta respondentów o ich identyfikacje LGBTQ. Jest to szczególnie zaskakujące, biorąc pod uwagę, że w ostatnich dekadach prawa osób LGBTQ stały się ściśle związane z wartościami europejskimi, jak wyjaśniono w poprzedniej sekcji.
Literatura dotycząca tożsamości europejskiej wskazuje dodatkowo na rolę znaczących wydarzeń politycznych, niepokojących czasów czy kryzysów dla europejskich wyobrażeń i identyfikacji. Autorzy zgadzają się na przykład, że kryzys finansowy rozpoczynający się w 2007 roku negatywnie wpłynął na poczucie bycia Europejczykiem, tworząc podziały między krajami Europy Północnej i Południowej (Castells, 2018; Polyakova i Fligstein, 2016). Castells (2018) dodatkowo uważa tzw. kryzys uchodźczy, a także Brexit za wydarzenia, które podzieliły Europę i osłabiły poczucie wspólnej tożsamości, czego dowodem jest brak solidarności w kwestii kwot uchodźców w UE oraz wyeksponowanie antyintegracyjnych sentymentów migracyjnych w kampanii pro-Brexitowej (zob. też Benson, 2020). Podczas gdy wydarzenia te są zwykle postrzegane jako negatywnie wpływające na autopercepcję ludzi jako Europejczyków, Castells (2018: 192) sugeruje, że mają one również potencjał wzmocnienia tożsamości europejskiej, na przykład: „kryzys uchodźczy przyczynił się w niektórych krajach do większej solidarności niektórych Europejczyków, być może ożywiając zbiorową pamięć o katalizującym momencie, który w pierwszej kolejności zjednoczył Europę”.
W pozostałych częściach artykułu przechodzę do moich danych empirycznych, aby omówić europejskie wyobrażenia i identyfikacje polskich osób LGBTQ w Wielkiej Brytanii, ze szczególnym uwzględnieniem roli dyskursów Tęczowej Europy, europejskich peryferyjnych pozycji oraz ostatnich wydarzeń politycznych, takich jak Brexit i zwycięstwo wyborcze PiS.
Metody i uczestnicy
Dane, które tu omawiam, pochodzą z większego projektu, obejmującego 767 odpowiedzi na ankiety online i 30 wywiadów bezpośrednich z polskimi osobami LGBTQ w Wielkiej Brytanii (Szulc, 2019b). W tym artykule omawiam tylko wywiady, ponieważ ankieta nie zawierała pytań o europejskie wyobrażenia czy identyfikacje. Ankieta była promowana za pośrednictwem wielu kanałów internetowych, w tym mediów i organizacji LGBTQ, polskich stowarzyszeń migracyjnych w Wielkiej Brytanii, a także ukierunkowanej reklamy w mediach społecznościowych. Respondenci badania zostali poproszeni o potwierdzenie, że (1) identyfikują się jako lesbijki, geje, osoby biseksualne, transpłciowe, queer lub osoby o nienormatywnej płci lub seksualności, (2) posiadają obecnie lub posiadali w przeszłości polskie obywatelstwo oraz (3) mieszkają w Wielkiej Brytanii (Anglia, Walia, Szkocja lub Irlandia Północna).
Spośród 334 respondentów ankiety, którzy zaznaczyli chęć udziału w wywiadzie uzupełniającym, celowo wybrałem 30 rozmówców, kierując się zasadą maksymalnej różnorodności. Wśród rozmówców znalazło się 11 gejów cismen, siedem lesbijek ciswoman, cztery osoby zróżnicowane płciowo, dwie biseksualne ciswoman, dwóch queer trans mężczyzn, jedna panseksualna ciswoman, jedna lesbijka trans kobieta, jedna biseksualna trans kobieta i jedna heteroseksualna trans kobieta. Połowa rozmówców miała od 19 do 29 lat, 10 było w wieku 30 lat, czterech w wieku 40 lat i jeden w wieku 50 lat. Większość z nich miała siedzibę w Anglii (23), podczas gdy czterech miało siedzibę w Szkocji, a trzech w Irlandii Północnej. W przypadku 16 respondentów najwyższym ukończonym poziomem edukacji było wykształcenie wyższe, dla 13 było to wykształcenie średnie, a dla jednego wykształcenie podstawowe. Wszyscy rozmówcy byli biali i przeprowadzili się do Wielkiej Brytanii w latach 2004-2018. Cytując uczestników, podaję tylko ich pseudonimy, dodając dodatkowe atrybuty demograficzne, gdy jest to istotne. Używam ich preferowanych zaimków (więcej informacji zob. Szulc, 2019b, 2020).
Wszystkie wywiady zostały przeprowadzone twarzą w twarz przez autora między połową 2018 a połową 2019 roku; czyli po wyborach parlamentarnych w Polsce w 2015 roku i referendum w sprawie Brexitu w 2016 roku, czyli dwóch wydarzeniach politycznych, na których skupiam się w drugiej części sekcji ustaleń. Wywiady były przeprowadzane w miejscach wybranych przez rozmówców, zazwyczaj w ich domach lub kawiarniach, i trwały średnio po około dwie godziny. Każdy z rozmówców otrzymał 45 funtów jako rekompensatę za swój czas i wydatki związane z udziałem w wywiadzie.
Uważam się za część badanej społeczności, ponieważ identyfikuję się jako polska queer migrantka w Wielkiej Brytanii. Wierzę, że dzielenie pewnych podobnych (choć z pewnością nie takich samych) identyfikacji, doświadczeń oraz umiejętności i odniesień kulturowych z moimi uczestnikami pomogło mi stworzyć przyjazne i stymulujące środowisko badawcze, choć stworzyło również pewne wyzwania dla zakładanych podobieństw (np. w zakresie wartości, przekonań i doświadczeń migracyjnych). Wywiady były prowadzone w języku polskim, ale niektórzy rozmówcy posługiwali się językiem ponglish lub przełączali się między polskim a angielskim. Moja znajomość obu języków pozwoliła rozmówcom na spontaniczną ekspresję. Analizowałam dane, korzystając z oryginalnych transkryptów, a następnie tłumaczyłam odpowiednie cytaty na język angielski, zachowując raczej „ekwiwalencję pojęciową” niż zapewniając dosłowne tłumaczenia (Gawlewicz, 2016: 32).
Wywiady były półstrukturalne i obejmowały takie tematy jak płeć, tożsamość seksualna i narodowa, doświadczenie migracyjne i korzystanie z mediów społecznościowych. Europejskie wyobrażenia i identyfikacje nie były początkowo uwzględnione w przewodniku po tematach wywiadów. Jednakże, ponieważ zostały one wspomniane przez niektórych uczestników podczas pierwszych pięciu wywiadów, wyraźnie zapytałam pozostałych uczestników o ich wyobrażenia na temat Europy, czy identyfikują się jako Europejczycy i dlaczego lub dlaczego nie. Na potrzeby tego artykułu przeanalizowałam odpowiedzi rozmówców na te pytania wraz z wszelkimi innymi wzmiankami o Europie lub UE podczas wywiadów (np. kiedy rozmówcy zastanawiali się nad swoimi identyfikacjami w szerszym zakresie, omawiali swoje tożsamości narodowe lub mówili o Brexicie). Zastosowałam analizę tematyczną i wykorzystałam oprogramowanie NVivo do stworzenia odpowiednich kodów, takich jak „Europa wyobrażona jako różnorodna”, „Europa wyobrażona jako otwarta” i „silniejsza identyfikacja europejska po Brexicie”. W dwóch kolejnych sekcjach dotyczących ustaleń, najpierw omawiam wyobrażenia moich uczestników o Europie („niesamowita Europa”), a następnie analizuję ich europejskie identyfikacje („ochronna europejskość”).
Niesamowita Europa
Większość uczestników wyraziła pozytywne wyobrażenia o Europie. Różnorodność” i „otwartość” były najczęstszymi wartościami przypisywanymi Europie i czasami były one splecione ze sobą, jak również z innymi wartościami, takimi jak „tolerancja”. Tomasz, na przykład, wyjaśnił, że różnorodność Europy automatycznie przekłada się na jej tolerancję:
Myślę, że społeczność europejska jest dla mnie bardziej interesująca, ponieważ jest większa. Jest większa różnorodność i uważam, że kiedy ludzie mają kontakt z różnorodnością, staje się ona dla nich normą […] Kiedy widzisz kolorowych ludzi na ulicach, różnych ludzi z różnych krajów, to jest to wspaniałe. (Tomasz)
Niektóre poglądy na temat Europy zgadzały się z mottem UE „zjednoczeni w różnorodności”. Piotr wskazywał na „podobieństwa między różnymi narodami” w Europie, jednocześnie dostrzegając ich specyfikę. Jako przykład podał Dzień Matki, który w większości krajów europejskich obchodzony jest w drugą niedzielę maja, a w Polsce 26 maja, wyjaśniając: „Jestem więc Europejczykiem, ale robię to trochę inaczej”. Dla Piotra motto UE nie stanowiło sprzeczności, ale działało jako solidna podstawa europejskiej tożsamości, która uwzględnia różnicę, tożsamości, która polega na „przyjęciu jednej wspólnej postawy w obliczu różnorodności” (Todorov, 2008: 7). Jednocześnie w cytatach Tomasza i Piotra europejska różnorodność była przede wszystkim definiowana w kategoriach wielości krajów, narodowości i kultur, a nie ras czy religii, implicite odtwarzając ideę założycielskiej białości i chrześcijaństwa Europy (El-Tayeb, 2011; Sayyid, 2018).
Podobnie jak Tomasz i Piotr, Anna entuzjastycznie identyfikowała się jako Europejka, podczas gdy kojarzyła Europę z „otwartością kulturową i, nie wiem, otwartością seksualną, i ogólnie otwartością na innych ludzi”. Jako przykład otwartości kulturowej wymieniła własną gotowość do próbowania lokalnej kuchni i odwiedzania innych krajów, nie wyjaśniła natomiast, co rozumie przez „otwartość na innych ludzi”. Zestawiła też te formy otwartości z „otwartością seksualną”, wyraźnie rozszerzając pozytywne wyobrażenia o Europie na Tęczową Europę, czyli Europę charakteryzującą się wyzwoleniem płciowym i seksualnym (Ayoub i Paternotte, 2014, 2019). Również Łukasz, choć mniej wyraźnie, powoływał się na Tęczową Europę, gdy spontanicznie przeciwstawiał Polskę Wielkiej Brytanii i Europie w kwestii prawnego uznania związków partnerskich osób tej samej płci:
W Polsce to jest magia! Lecimy do Polski, lecimy do Krakowa, a nasze prawa znikają [prawne uznanie związku partnerskiego jego i jego partnera]. I to jest druzgocące. Gdybyśmy chcieli się przenieść gdzieś indziej, przenieślibyśmy się albo w obrębie Wielkiej Brytanii, albo do Europy, gdzie nasz związek partnerski jest uznawany i gdzie później moglibyśmy ewentualnie wziąć ślub. Ale nie do Polski. (Łukasz)
Europa staje się więc wyobrażona nie tylko jako różnorodne miejsce intensyfikacji kontaktów między przypuszczalnie odmiennymi kulturowo – a jednak podobnymi rasowo i religijnie – krajami, ale także jako miejsce celebrujące otwartość seksualną i uznające prawa osób LGBTQ (Ammaturo, 2015).
Kilku uczestników dodatkowo wykorzystało ideę Tęczowej Europy do stworzenia zewnętrznej seksualnej Inności Europy (Forteca Europa). Dwóch rozmówców skrytykowało to, co uznali za „islamizację Europy”, a jeden z nich wyraźnie powiązał to z prawami LGBTQ: Stanisław wspominał sytuację, gdy odmówiono mu pomocy medycznej w szpitalu w Anglii, co według niego stało się dlatego, że był gejem i ateistą, a lekarz według niego był muzułmaninem. Z kolei Michał nie wspominał o tzw. islamizacji Europy, ale przyznał, że woli umawiać się z „Europejczykami”, a przynajmniej osobami, które wychowały się w Europie, niż z „muzułmanami” i „Azjatami”, uważając tych pierwszych za „nowocześniejszych” i „bardziej otwartych” od tych drugich. Michał powoływał się na rzekomo unikalnie europejskie cechy nowoczesności i otwartości (Boatcă, 2020), jednocześnie odmawiając takich atrybutów zewnętrznym Innym Europy, a konkretnie muzułmanom i Azjatom (El-Tayeb, 2011; Sayyid, 2018).
Nie wszyscy uczestnicy wyjaśnili, jakie części Europy mieli na myśli, gdy przywoływali Tęczową Europę – lub, szerzej, Europę wyobrażoną jako różnorodną, otwartą i nowoczesną – ale ci, którzy to zrobili, wyraźnie nie mieli na myśli Europy Środkowo-Wschodniej (Freezer Europe). Niektórzy przywoływali Europę Zachodnią w subtelny sposób: mówiąc o pozytywnych cechach Europy, spontanicznie podawali przykłady krajów położonych wyłącznie po zachodniej stronie dawnej żelaznej kurtyny. Beata stwierdziła, że jest 'zafascynowana Europą’, dodając: 'Równie dobrze mogę jutro trafić do Francji lub Włoch i na pewno będę się tam świetnie czuła’. Robert wyjaśnił, że „Europa jest wspaniała i otwarta na wiele rzeczy. Oczywiście nie cała Europa, ale mamy wielu przyjaciół we Francji i na Islandii. Mamy też przyjaciół w Hiszpanii. Wspaniale jest być częścią tej całej Europy.’ 'Ta cała Europa’ nigdy nie została wyjaśniona poprzez podanie krajów Europy Środkowo-Wschodniej jako przykładów, potwierdzając, że 'prawdziwa, prawdziwa Europa’ – a przez to prawdziwa, prawdziwa Tęczowa Europa – jest uosabiana przez Europę Zachodnią (Arat-Koç, 2010: 182).
Niektórzy inni uczestnicy byli bardziej jednoznaczni w kwestii wyrzucenia Europy Środkowo-Wschodniej z wyobrażeń o Tęczowej Europie. Zapytana o to, z czym kojarzy jej się Europa, Anita odpowiedziała: „Różnorodność, akceptacja, życie po swojemu, bycie proekologicznym, procywilizacyjnym; to są ideały zachodnioeuropejskie i północnoeuropejskie”. Jednocześnie Anita przeciwstawiła Europę Zachodnią i Północną Polsce, która została zdegradowana do rzekomo homofobicznej i jednolitej Europy Środkowo-Wschodniej, uosabianej przez Rosję:
Polsce bliżej do Rosji niż do Niemiec. Polska jest bliższa zakazowi manifestowania jakiejkolwiek orientacji poza hetero. Polska jest bliższa uniformizacji, sprowadzenia wszystkich do wspólnego mianownika, mierzenia wszystkich tą samą miarą. Nie ma tu akceptacji dla różnorodności. (Anita)
Inni uczestnicy wyrażali podobne opinie o Polsce (czasem rozszerzane na całą Europę Środkowo-Wschodnią), nazywając ją pejoratywnie „wschodnią” (Jakub), „prawicową” i „homofobiczną” (Robin) lub umniejszając ją do „zaścianka Europy” (Maria). Cytaty te świadczą o tym, że nie tylko instytucje europejskie i zachodni politycy (np. Ammaturo, 2015; Kahlina, 2015; Kulpa, 2014), ale także niektóre osoby LGBTQ z Europy Środkowo-Wschodniej same instynktownie pozycjonują EŚW poza ideałami nowoczesnej i postępowej Europy.
Podczas gdy moi uczestnicy w dużej mierze reprodukowali retorykę Tęczowej Europy (Ayoub i Paternotte, 2014, 2019), wraz z jej zewnętrznymi i wewnętrznymi Innymi, ich pozycja na europejskich peryferiach prowokowała ambiwalentne przywiązanie do tych wyobrażeń Europy. Relegując Polskę, a często także całą Europę Środkowo-Wschodnią, do europejskich peryferii rzekomo mniej zróżnicowanych, mniej otwartych i mniej przyjaznych dla osób LGBTQ, większość moich uczestników – wszyscy polscy migranci w pierwszym pokoleniu do Wielkiej Brytanii – nadal identyfikowała się jako Polacy. Cenili tęczową Europę, którą wyobrażali sobie jako Europę Zachodnią, położoną poza Europą, z której pochodzili. Proponuję nazwać te ambiwalentne wyobrażenia i przywiązania „niesamowitą Europą”, opierając się na przełomowej książce Janion (2006) zatytułowanej Niesamowita Słowiańszczyzna. Janion (2006) wprowadza pojęcie niesamowitej Słowiańszczyzny, aby wskazać na polską tożsamość rozdartą pomiędzy Europą Wschodnią i Zachodnią. Początki tego rozdarcia sięgają przymusowej chrystianizacji pogańskich plemion słowiańskich i przyjęcia przez Polskę chrześcijaństwa katolickiego, a nie prawosławnego. Słowiańskość jest uncanny – czyli dziwnie znajoma – ponieważ wskazuje na coś obcego i znajomego zarazem, odmawiając „wyraźnej linii rozgraniczającej Wschód i Zachód” (Janion, 2014: 21). Polskość budowana jest na poczuciu zarówno wyższości nad Słowiańszczyzną, jak i pokrewieństwa z nią, przy czym ta ostatnia umownie relegowana jest do prawosławnej Europy w ogóle, a Rosji w szczególności (Janion, 2006: 328).
Niesamowita Europa, podobnie jak niesamowita Słowiańszczyzna, wskazuje na formę ambiwalentnych wyobrażeń i przywiązań, Europę, która czuje się jednocześnie znajoma i obca. Niektórzy uczestnicy wyraźnie wyrazili te uczucia ambiwalencji. Katarzyna wyjaśniła, że „zarówno my, ludzie z Europy Wschodniej, jak i my, ludzie z szeroko rozumianej Europy Zachodniej, poruszamy się po rzeczach, które lubimy i nie lubimy w przeszłości Europy Wschodniej, komunizmie i tak dalej”. Z kolei Jakub przyznał, że „dużo chętniej” identyfikowałby się jako Europejczyk niż Polak, „bo wtedy nie musiałbym się identyfikować jako Polak […] Myślę, że chociaż kulturowo jesteśmy bliżej Wschodu, to jesteśmy też Europejczykami i to wpływa na to, jak żyjemy”. Używanie przez obie rozmówczynie słowa 'my’ świadczy o ich niebywałych geopolitycznych przywiązaniach. Katarzyna wyraźnie rozróżnia 'Europę Wschodnią’ i 'Europę Zachodnią’, umiejscawiając się jednocześnie w obu. My” Jakuba jest mniej dwuznaczne w odniesieniu do „Polaków”, których pozycja oscyluje jednak między „Wschodem” a (przypuszczalnie zachodnią) „Europą”.
Podczas gdy zarówno niesamowita Słowiańszczyzna, jak i niesamowita Europa wskazują na uczucia ambiwalencji, działają one w przeciwnych kierunkach. Uncanny Europe to uncanny Slavdom in reverse. W konceptualizacji Janion (2006, 2014) słowiańskość jest gorsza od polskości; polskość zawiera w sobie słowiańskość, na głębokim poziomie, i ją represjonuje. Europa natomiast, wyobrażona jako Europa tęczowa i zlokalizowana na Zachodzie, staje się nadrzędna wobec polskości. Ta Europa nie może być stłumiona w polskości, bo jej tam nie było. Trzeba ją na polskości odcisnąć. Robin zapytany o swoją identyfikację europejską odpowiedział: „To zależy, czy mówimy o Europie Zachodniej czy Wschodniej. Bardzo bym chciała, żeby Polska nie była w Europie Wschodniej, wiesz? Żeby szła w kierunku Europy Środkowo-Zachodniej. Że granica została przesunięta. Ale idzie w innym kierunku”. Robin wyraziła swoje życzenie, aby Polska symbolicznie przesunęła się na Zachód, jako sposób na zaimponowanie Tęczowej Europie polskością; polskością, która potrzebuje pchnięcia na Zachód, aby stać się prawdziwie europejską. W następnym rozdziale omówię, w jaki sposób Europa, pomimo i z powodu swojej niesamowitości, zaoferowała moim uczestnikom realną opcję identyfikacyjną w niepokojącym kontekście rosnącej antypolskiej ksenofobii w Wielkiej Brytanii i rosnącej dyskryminacji osób LGBTQ w Polsce.
Ochronna europejskość
Większość moich uczestników łatwo identyfikowała się jako Europejczycy, ale te identyfikacje miały różną siłę. Max, na przykład, „zdecydowanie” identyfikował się jako Europejczyk, ponieważ „zawsze był fanem Europy i Unii Europejskiej”, podkreślając wkład finansowy UE w rozwój infrastruktury w swoim rodzinnym mieście. Tomasz wyraził nieco słabszą identyfikację europejską. Wyobrażając sobie Europę jako „różnorodną” i „kolorową”, tłumaczył, że „myśli”, że jest Europejczykiem: „Wydaje mi się, że lepiej, nie wiem, mądrzej jest myśleć o sobie w tych kategoriach europejskich, niż zamykać się w polskości, odcinać się od wszystkiego”. Wiktor z kolei stwierdził, że „chyba łatwiej jest mi się nazwać Europejczykiem niż 100% Polakiem”, przypisując swoją identyfikację europejską doświadczeniu migracyjnemu, które zaowocowało „poszerzeniem horyzontów”, otwarciem się na kuchnie różnych krajów europejskich i nauką nowych języków europejskich. Wiktor wyjaśnił, że przed migracją do Wielkiej Brytanii identyfikował się jako „100% Polak”, ale teraz, podobnie jak Tomasz, nie chce „ograniczać się” „do małych, konkretnych grup etnicznych”. W tych cytatach identyfikacje europejskie opierają się na wyobrażeniach o Europie jako nowoczesnej, postępowej i różnorodnej, którą charakteryzuje się UE.
Tożsamościom europejskim przeciwstawiona jest również polska tożsamość narodowa, która postrzegana jest jako wąska i ograniczająca.
Identyfikacje europejskie były zestawiane z innymi identyfikacjami geopolitycznymi na wiele sposobów, ponieważ identyfikacje europejskie i narodowe, lokalne lub regionalne niekoniecznie muszą się wzajemnie wykluczać (Scalise, 2015). Niektórzy uczestnicy stwierdzali, że czują się bardziej Europejczykami niż Polakami, inni tworzyli hierarchie identyfikacji geopolitycznych bardziej złożone niż te dostępne w Eurobarometrze (2019). Mateusz wyjaśnił, że identyfikuje się jako „Brytyjczyk i Polak, w 50% i w 100% Europejczyk, bo to są dla mnie dwie różne kategorie. To jest przynależność narodowa i przynależność regionalna”. Podkreślał znaczenie „siły politycznej na świecie”, która wynika z członkostwa w UE. Krystyna identyfikowała się jako „Europejka, Szkotka i Polka; Polka na trzecim miejscu, najniższym”. Czuła się źle, stawiając Polskę na ostatnim miejscu, „ponieważ wychowałam się w Polsce i nadal mam tam jakieś korzenie”, ale dodała, że „wstydzi się” swojego polskiego obywatelstwa, łącząc to z rosnącą polityką nacjonalistyczną w Polsce. Kamil z kolei stwierdził, że „kulinarnie jestem absolutnie Polakiem, mentalnie jestem Europejczykiem”, definiując Europę jako „system stworzony przez zachodnich Europejczyków, system demokracji, tolerancji i pewnego traktowania wolności”. Pomimo zróżnicowanych sposobów zestawiania różnych identyfikacji geopolitycznych, uczestnicy w podobny sposób włączali europejskość do swoich tożsamości jako wyznacznik władzy, postępu i liberalnej demokracji.
Niektórzy uczestnicy wyjaśniali, że ich europejskie identyfikacje stały się silniejsze w ostatnich latach z powodu referendum w sprawie Brexitu i towarzyszącego mu wzrostu retoryki antyimigranckiej w brytyjskim dyskursie publicznym (Rzepnikowska, 2019). Alex była najbardziej wylewna w tej kwestii. Dwukrotnie nazwano ją/jego „pieprzoną Europejką” w Londynie „w okolicach referendum”, dodając:
Tożsamość europejska jest dla mnie teraz bardziej aktywna niż w przeszłości. Zdałem sobie sprawę, że coś mi się odbiera […] Nawet jeśli nie identyfikuję się jako Europejczyk, nawet jeśli nie chcę, to teraz, w tym klimacie politycznym, jestem identyfikowany jako Europejczyk. Więc badam tę tożsamość. (Alex)
Komentarz Alexa wskazuje na wzmocnienie identyfikacji europejskiej w kontekście, w którym ta identyfikacja jest zagrożona, a także narzucana niektórym osobom, pokazując, że identyfikacje są nie tylko przypisywane przez siebie, ale także przypisywane przez innych (Vertovec, 2001).
Brexit wywołał również pewne negatywne reakcje na brytyjskość lub angielskość, zachęcając do porównań Wielkiej Brytanii z Europą. Barbara, która mieszka w Anglii od ponad 10 lat, była bardzo rozczarowana Brexitem. Ujawniła, że po referendum w sprawie Brexitu doświadczyła więcej ksenofobii: od jawnie ksenofobicznych żartów jej szefa po swobodne, ale bolesne komentarze na temat jej polskiego akcentu w języku angielskim. To sprawiło, że Barbara zaczęła kwestionować swoją przynależność do Wielkiej Brytanii. Stwierdziła, że chciałaby ubiegać się o obywatelstwo brytyjskie, gdyby miała na to pieniądze, dodając po chwili: „Nie wiem, czy chcę być częścią narodu, który nie chce być częścią Europy. To jest dla mnie coś zupełnie nie do pomyślenia”. Paweł, mieszkający w Londynie, również zakwestionował swoje przywiązanie do Wielkiej Brytanii, a konkretnie do Anglii, w świetle Brexitu, wyjaśniając:
Europa próbuje się zjednoczyć, a Anglia co? To było jedno z najbardziej libertyńskich miejsc w Europie, które teraz nagle staje się konserwatywne. Bardzo mnie to boli z różnych powodów. Myślę o swojej przyszłości. Czy naprawdę chcę tu zostać, skoro nie jestem mile widziany? (Paweł)
W przeciwieństwie do Alex, Barbara i Paweł nie powiązali bezpośrednio Brexitu ze swoimi identyfikacjami europejskimi, ale przypisywali Europie pozytywne konotacje, podczas gdy Brexit wywołał w nich uczucia rozczarowania i odrzucenia przez Wielką Brytanię.
Podczas gdy identyfikacje z brytyjskością lub angielskością stały się trudne dla wielu uczestników w kontekście Brexitu, polskość nie oferowała atrakcyjnej alternatywy. Ponieważ dominująca polska tożsamość narodowa została zbudowana na heteroseksizmie (Szulc, 2016), większość uczestników miała ambiwalentne uczucia co do swojej polskości, zwłaszcza po wyborach w Polsce w 2015 roku, kiedy to partia wyraźnie anty-LGBTQ zapewniła sobie większość miejsc w parlamencie (Szulc, 2019a). Krystyna, która identyfikowała się jako „Europejka, Szkotka i Polka; Polka na trzecim miejscu, najniższym”, powiedziała „Jestem za Polską całym sercem”, dodając „Polska jest po złej stronie mojego serca. Na pytanie, dlaczego identyfikuje się bardziej jako Europejka niż Polka, odpowiedziała: „Bo mogę być nadal obywatelką UE […] Będzie mi smutno, kiedy Polska wyjdzie z UE. Będzie Polexit, jestem pewna, że PiS do tego doprowadzi”. Krystyna wyjaśniła, że obawia się, że gdy dojdzie do Polexitu, Polska utrudni życie osobom LGBTQ, na przykład poprzez utrudnienie zmiany płci prawnej: „dopóki jesteśmy w UE, UE na to nie pozwoli”. Dla Krystyny, UE gwarantuje ochronę praw osób LGBTQ w krajach członkowskich, które olewają swoich obywateli LGBTQ. Anita była podobnie krytyczna wobec PiS i rozczarowana jego poparciem społecznym: 'Jeśli coś się zmieni, będę bardzo szczęśliwa identyfikując się jako Polka, bardzo szczęśliwa! Ale tylko wtedy, gdy cały naród zmieni swoje nastawienie”.
Ambiwalencja wobec brytyjskości czy angielskości i polskości nie zawsze od razu i bezpośrednio przekładała się na silniejsze identyfikacje europejskie, choć w przypadku niektórych uczestników rzeczywiście tak było, o czym świadczą cytaty w poprzednich akapitach. Niemniej jednak europejskość – gdy kojarzy się z nowoczesnością i liberalną demokracją, a także różnorodnością, otwartością i ochroną praw osób LGBTQ – stanowiła realną alternatywę identyfikacyjną dla moich uczestników, którzy czuli się niemile widziani lub wykluczeni z dominujących tożsamości narodowych, które były dla nich najistotniejsze. Proponuję nazwać ten proces zwracania się ku tożsamości europejskiej w obliczu wrogich tożsamości narodowych „ochronną europejskością”, koncepcją wzorowaną na „ochronnym transnacjonalizmie” (Redclift i Rajina, 2021) i „reaktywnym transnacjonalizmie” (Itzigsohn i Saucedo, 2002). Transnacjonalizm reaktywny opisuje sytuację, w której migranci i ich rodziny angażują się w więcej działań transnarodowych i wykazują silniejsze identyfikacje transnarodowe z powodu lub jako reakcja na rosnącą dyskryminację (Itzigsohn i Saucedo, 2002; Snel et al., 2016). Redclift i Rajina (2021: 208) proponują pojęcie „transnacjonalizmu ochronnego”, który funkcjonuje jako rodzaj transnacjonalizmu reaktywnego, ponieważ jest „również produktem dyskryminacji, ale zrodzonym ze szczególnego pragnienia ochrony siebie i swojego przyszłego bezpieczeństwa w jej obliczu”. Redclift i Rajina (2021) ilustrują to, omawiając, w jaki sposób muzułmanie pochodzenia bangladeskiego w Wielkiej Brytanii zwrócili się ku ochronnemu transnacjonalizmowi w kontekście polityki imigracyjnej wrogiego środowiska w 2010 roku i referendum w sprawie Brexitu.
Badania nad transnacjonalizmem ochronnym lub reaktywnym pokazują, że migranci i ich rodziny, którzy czują się mniej mile widziani w kraju zamieszkania, mają tendencję do zwracania się do kraju pochodzenia swoich lub swoich rodziców w celu uzyskania ochrony, tworząc silniejsze więzi transnarodowe i identyfikacje transnarodowe (Redclift i Rajina, 2021; Snel et al., 2016). Dla moich uczestników Polska i polskość nie oferowały jednak żadnego rodzaju ochrony, czy to materialnej, czy symbolicznej, co może tłumaczyć, dlaczego niektórzy z nich łatwo uciekali w ochronną europejskość. Krystyna przyznała, że „wstydzi się” swojego polskiego obywatelstwa z powodu ostatnich wydarzeń politycznych w Polsce. Robin również czuła się „zawstydzona tym, co dzieje się w moim kraju”, wskazując szczególnie na anty-LGBTQ i antyaborcyjne projekty ustaw dyskutowane w Polsce w połowie lat 2010. Z kolei Alicja, która mieszkała w Belfaście, miała trudności z identyfikacją jako Irlandka lub Brytyjka i unikała przedstawiania się jako Polka, ponieważ nie chciała być kojarzona z żadnymi stereotypami narodowymi. Podsumowała: 'Więc raczej powiem, że jestem Europejką’.
Europejskość oferowała moim uczestnikom formę nie tylko materialnej ochrony – przed wysokimi kosztami wiz, utrudnionym dostępem do National Health Service i utrudnioną swobodą przemieszczania się, jak wskazywali niektórzy z nich – ale także symbolicznej ochrony przed tożsamościami narodowymi, które zwróciły się w kierunku nasilonej antypolskiej ksenofobii lub dyskryminacji antyLGBTQ. Referendum w sprawie Brexitu z 2016 roku i zwycięstwo wyborcze PiS w 2015 roku zadziałały jako „momenty katalizujące” (Castells, 2018: 192), które rozszerzyły i zaostrzyły już istniejącą antypolską ksenofobię w Wielkiej Brytanii (Rzepnikowska, 2019) i dyskryminację antyLGBTQ w Polsce (Szulc, 2019a). Podczas gdy Brexit mógł osłabić identyfikacje europejskie dla niektórych grup (np. Benson, 2020), dla moich uczestników, szczególnej zmarginalizowanej grupy migrantów queer, uczynił on europejskość – jako formę identyfikacji transnarodowej nasyconej w dużej mierze pozytywnymi wyobrażeniami o nowoczesności, różnorodności i otwartości – bardziej atrakcyjną i realną opcją identyfikacyjną, wzmacniając dla niektórych z nich poczucie bycia Europejczykiem.
Dyskusja i wnioski
Niniejszy artykuł oferuje empiryczne i teoretyczne interwencje w badaniach nad wyobrażeniami i identyfikacjami europejskimi. Jego główny wkład polega na dostarczeniu pierwszego opisu tego, jak konkretna grupa osób LGBTQ, polskich migrantów w Wielkiej Brytanii, wyobrażała sobie i identyfikowała się z Europą rozumianą jako miejsce postępowe i liberalne. Pokazuję, że większość moich uczestników postrzegała Europę w bardzo korzystnym świetle, kojarząc ją z takimi wartościami jak nowoczesność, różnorodność i otwartość, a także tolerancja i prawa LGBTQ. Przypisywali te wartości przede wszystkim Europie Zachodniej, co tworzyło ambiwalentne, czy też niesamowite, przywiązanie do Europy, która czuła się znajoma i obca zarazem. Większość moich uczestników również łatwo identyfikowała się jako Europejczycy. Dla niektórych z nich identyfikacje te wzmocniły się w kontekście momentów katalizujących, które wyalienowały ich z tożsamości narodowych, które były dla nich najistotniejsze. Europejskość, kojarzona z wartościami Tęczowej Europy, oferowała moim uczestnikom ochronę przed rosnącą antypolską ksenofobią w Wielkiej Brytanii i rosnącą dyskryminacją antyLGBTQ w Polsce. Nietypowość Europy nie zapobiegła tym identyfikacjom europejskim, ale wywołała poczucie, że nie jest się prawdziwym lub pełnym Europejczykiem.
Teoretyczne interwencje tego artykułu polegają na zaproponowaniu dwóch koncepcji, niesamowitej Europy i ochronnej europejskości, które wyłoniły się z oddolnej analizy moich danych i mają znaczenie dla szerszej nauki o europejskich wyobrażeniach i identyfikacjach. Pierwsza koncepcja, niesamowita Europa, skupia się na ambiwalentnych wyobrażeniach o Europie. Dla moich uczestników ta ambiwalencja wynikała z przypisywania pozytywnych wartości Tęczowej Europie, jednocześnie umiejscawiając ją wyłącznie w Europie Zachodniej, z której nie pochodzili. Niezwykłość Europy może być jednak zakorzeniona w innych ambiwalentnych wyobrażeniach. Todorov (2008) przypomina nam na przykład, że historia Europy to także historia kolonializmu i niewolnictwa. Moi uczestnicy nie mobilizowali tej części europejskiej historii. Jeśli już, to kilku z nich odtworzyło rasistowskie dyskursy Twierdzy Europa, jak również Zamrażarki, przywracając Europę Zachodnią jako przyjazny LGBTQ ideał kosztem europejskich Innych zewnętrznych i wewnętrznych. Niektórzy uczestnicy badań Scalise’a (2015), w przeciwieństwie do większości moich rozmówców, przeplatali pochwałę Europy z krytyczną oceną dyskursów Twierdzy Europa i wewnątrzeuropejskich nierówności. Co czyni Europę niesamowitą, dla kogo i z jakimi skutkami, pozostaje niezbadanym pytaniem w badaniach nad europejskimi wyobrażeniami i identyfikacjami.
Druga koncepcja, ochronna europejskość, wskazuje na atrakcyjność tożsamości europejskiej w obliczu wrogich tożsamości narodowych. Rozszerza ono koncepcję ochronnego transnacjonalizmu (Redclift i Rajina, 2021), który pozostaje w obrębie logiki nacjonalizmu, ponieważ opisuje zwrot migrantów i ich rodzin w kierunku własnego kraju lub kraju pochodzenia ich rodziców, a nie w kierunku jakichkolwiek ram nienarodowych, takich jak europejskość. Dla moich uczestników, dominujące tożsamości narodowe w Polsce i Wielkiej Brytanii stały się w ostatnich latach coraz bardziej wrogie, podczas gdy europejskość oferowała ochronę przed nimi, zapewniając realną alternatywę identyfikacyjną.5 Mówiąc o swoich identyfikacjach europejskich, moi uczestnicy podkreślali własne uznanie dla różnorodności i otwartości oraz bliskość z zachodem, co było najbardziej widoczne w cytacie Kamila, który „mentalnie” identyfikował się jako Europejczyk i zdefiniował Europę jako „system stworzony przez zachodnich Europejczyków”. Zdolność Europy do ochrony osób LGBTQ staje się uwarunkowana reprodukcją obrazu Europy Zachodniej jako Tęczowej Europy, rzekomo wyjątkowego „standardu cywilizacji, nowoczesności, rozwoju, kapitalizmu czy praw człowieka” (Boatcă, 2020: 2), w tym wyzwolenia płciowego i seksualnego. Przyszłe badania nad europejskimi wyobrażeniami i identyfikacjami mogłyby dalej dociekać, że jeśli europejskość może działać jako ochronna alternatywa identyfikacyjna, to kogo ona chroni, przed czym i w jakich warunkach?
Podczas gdy Adam Hofman uznał zwycięstwo Conchity Wurst na Eurowizji za godne pożałowania, najpopularniejszy polski portal LGBTQ, Queer.pl, świętował tę wiadomość: „Stało się. Europa wybrała otwartość, tolerancję i świetną piosenkę” (Oliwa, 2014). Z moich badań wynika, że polskie osoby LGBTQ w Wielkiej Brytanii również wybierają zróżnicowaną, otwartą i tolerancyjną Europę i łatwo się z nią identyfikują. Jednocześnie różnorodność, otwartość i tolerancja Europy były najczęściej wyjaśniane przez moich uczestników w kategoriach współistnienia na kontynencie europejskim wielu kultur narodowych, języków i kuchni, a także w kategoriach rzekomo wyjątkowego postępu Europy w zakresie wyzwolenia płciowego i seksualnego. Z kolei wielość ras czy religii prawie nigdy nie była wymieniana przez moich uczestników jako cecha europejska. Wraz ze wzrostem populistycznych nacjonalizmów w Europie – któremu towarzyszy nasilenie rasizmu, ksenofobii i islamofobii – kluczowe pozostaje badanie, jakie formy przybiera europejski transnacjonalizm i gdzie zakreślane są granice rzekomo unikalnie europejskich cech różnorodności, otwartości i tolerancji, zwłaszcza na przecięciu płci i seksualności z jednej strony oraz rasy, etniczności i religii z drugiej. Dla badaczy europejskich wyobrażeń i identyfikacji kluczowe pozostaje wspólne myślenie o Europie tęczowej, twierdzy i zamrażarce.
Podziękowania
Chciałbym podziękować profesor Majelli Kilkey, profesor Sarah Neal, dr Magdalenie Mikulak oraz dwóm anonimowym recenzentom z dziedziny socjologii za przekazanie mi cennych uwag na temat pierwszych szkiców tego artykułu. Dziękuję również dr Jędrzejowi Niklasowi za wielokrotne omawianie ze mną tego tematu oraz profesor Myrii Georgiou za entuzjastyczne mentorowanie mi podczas prowadzenia badań do tego artykułu. Moje podziękowania kieruję również do wszystkich, którzy zaoferowali mi swoje konstruktywne komentarze, gdy prezentowałem artykuł na konferencjach. Szczególnie chcę okazać wdzięczność dr Kamili Fiałkowskiej za zaproszenie mnie do zaprezentowania moich badań w Ośrodku Badań nad Migracjami Uniwersytetu Warszawskiego, dr Thomasowi Lormanowi za zorganizowanie mojego wykładu w UCL School of Slavonic and East European Studies oraz dr Marcinowi Śmietanie i dr Hakanowi Sandal-Wilsonowi za zaproszenie mnie do udziału w konferencji Queering Authoritarianisms na Uniwersytecie w Cambridge.
Finansowanie
Autor ujawnił otrzymanie następującego wsparcia finansowego na badania, autorstwo i/lub publikację tego artykułu: te badania zostały przeprowadzone podczas mojego stypendium podoktorskiego w LSE Department of Media and Communications i były finansowane przez Marie Skłodowska-Curie Actions, Individual Fellowship Komisji Europejskiej, numer grantu: 699745-FACELOOK-MSCA-IF-EF-ST.
Przypisy
Bibliografia:
Ammaturo FR (2015) The ‘pink agenda’: Questioning and challenging European homonationalist sexual citizenship. Sociology 49(6): 1151–1166. Arat-Koç S (2010) Contesting or affirming ‘Europe’? European enlargement, aspirations for
‘Europeanness’ and new identities in the margins of Europe. Journal of Contemporary
European Studies 18(2): 181–191.
Ayoub PM and Paternotte D (2012) Building Europe: The International lesbian and gay association (ILGA) and LGBT activism in Central and Eastern Europe. Perspectives on Europe 42(1): 51–56.
Ayoub PM and Paternotte D (2014) Introduction. In: Ayoub PM and Paternotte D (eds) LGBT Activism and the Making of Europe: A Rainbow Europe? Basingstoke: Palgrave Macmillan, 1–25.
Ayoub PM and Paternotte D (2019) Europe and LGBT rights: A conflicted relationship. In: Bosnia M, McEvoy SM and Rahman M (eds) The Oxford Handbook of Global LGBT and Sexual Diversity Politics. Oxford: Oxford University Press, 1–17.
Baker C (2017) The ‘gay Olympics’? The Eurovision song contest and the politics of LGBT/
European belonging. European Journal of International Relations 23(1): 97–121.
Balibar E (2009) Europe as borderland. Environment and Planning D: Society and Space 27: 190–215.
Bellucci P, Sanders D and Serricchio F (2012) Explaining European identity. In: Sanders D,
Bellucci P, Tóka G, et al. (eds) The Europeanization of National Polities? Citizenship and
Support in a Post-Enlargement Union. Oxford: Oxford University Press, 61–90.
Benson M (2020) Brexit and the classed politics of bordering: The British in France and European belongings. Sociology 54(3): 501–517.
Boatcă M (2020) Thinking Europe otherwise: Lessons from the Caribbean. Current Sociology.
Epub ahead of print 1 October 2020. DOI: 10.1177/0011392120931139.
Castells M (2018) Achilles’ heel: Europe’s ambivalent identity. In: Castells M, Bouin O, Caraça J, et al. (eds) Europe’s Crises. Cambridge: Polity, 178–204.
Ceka B and Sojka A (2016) Loving it but not feeling it yet? The state of European identity after the eastern enlargement. European Union Politics 17(3): 482–503.
Colpani G and Habed AJ (2014) ‘In Europe it’s different’: Homonationalism and peripheral desires for Europe. In: Ayoub PM and Paternotte D (eds) LGBT Activism and the Making of Europe: A Rainbow Europe? Basingstoke: Palgrave Macmillan, 73–93.
Cushman EG and Avramov K (2021) Eurosodom: Specifics of weaponized sexuality and genderbased narratives in contemporary Russian and pro-Russian disinformation. Icono14, Revista de comunicación y tecnologías emergentes 19(1): 123–154.
Danisi C, Dustin M and Ferreira N (2019) Queering Brexit: What’s in Brexit for sexual and gender minorities? In: Dustin M, Ferreira N and Millns S (eds) Gender and Queer Perspectives on Brexit. Cham, Switzerland: Palgrave Macmillan, 239–272.
El-Tayeb F (2011) European Others: Queering Ethnicity in Postnational Europe. Minneapolis,
MN: University of Minnesota Press.
Eurobarometer (2019) Standard Eurobarometer 91: European citizenship. Available at: https://ec.europa.eu/commfrontoffice/publicopinion/ (accessed 15 April 2020).
Gawlewicz A (2016) Language and translation strategies in researching migrant experience of difference from the position of migrant researcher. Qualitative Research 16(1): 27–42.
Grundy S and Jamieson L (2007) European identities: From absent-minded citizens to passionate Europeans. Sociology 41(4): 663–680.
Itzigsohn J and Saucedo SG (2002) Immigrant incorporation and sociocultural transnationalism. International Migration Review 36(3): 766–798.
Janion M (2006) Niesamowita Słowiańszczyzna: Fantazmaty Literatury. Kraków: Wydawnictwo Literackie.
Janion M (2014) Poland between the West and East. Teksty Drugie 1: 13–33. K (2015) Local histories, European LGBT designs: Sexual citizenship, nationalism,
and ‘Europeanisation’ in post-Yugoslav Croatia and Serbia. Women’s Studies International
Forum 49: 73–83.
Kulpa R (2014) Western leveraged pedagogy of Central and Eastern Europe: Discourses of homophobia, tolerance, and nationhood. Gender, Place & Culture 21(4): 431–448.
McCormick J (2010) Europeanism. Oxford: Oxford University Press.
Mepschen P and Duyvendak JW (2012) European sexual nationalisms: The culturalization of citizenship and the sexual politics of belonging and exclusion. Perspectives on Europe 42(1): 70–76.
Mizielińska J and Kulpa R (2011) ‘Contemporary peripheries’: Queer studies, circulation of
knowledge and East/West divide. In: Kulpa R and Mizielińska J (eds) De-Centring Western
Sexualities: Central and Eastern European Perspectives. Farnham, VT: Ashgate, 11–26.
Mole RCM (2016) Nationalism and homophobia in Central and Eastern Europe. In: Slootmaeckers K, Touquet H and Vermeersch P (eds) The EU Enlargements and Gay Politics: The Impact of Eastern Enlargement on Rights, Activism and Prejudice. London: Palgrave Macmillan, 99–121.
Oliwa R (2014) Piękna pani z brodą wygrała! Queer.pl. Available at: https://queer.pl/
artykul/194709/conchita-wurst-eurowizja-wieden-konkurs (accessed 4 September 2020).
Pichler F (2008) How real is cosmopolitanism in Europe? Sociology 42(6): 1107–1126.
Polyakova A and Fligstein N (2016) Is European integration causing Europe to become more nationalist? Evidence from the 2007–9 financial crisis. Journal of European Public Policy 23(1): 60–83.
Pryke S (2020) National and European identity. National Identities 22(1): 91–105.
Puar J (2007) Terrorist Assemblages: Homonationalism in Queer Times. Durham, NC: Duke
University Press.
Rao R (2020) Out of Time: The Queer Politics of Postcoloniality. New York: Oxford University Press.
Redclift VM and Rajina FB (2021) The hostile environment, Brexit, and ‘reactive-’ or ‘protective transnationalism’. Global Networks 21(1): 196–214.
Risse T (2010) A Community of Europeans? Transnational Identities and Public Spheres. Ithaca, NY: Cornell University Press.
RMF FM (2014) Hofman: W oczach Conchity widziałem oczy Tuska. My na taką Europę nie
pozwolimy. RMF FM, 12 May. Available at: https://www.rmf24.pl/tylko-w-rmf24/wywiady/kontrwywiad/news-hofman-w-oczach-conchity-widzialem-oczy-tuska-my-na-takaeur,nId,1423860 (accessed 11 July 2020).
Rzepnikowska A (2019) Racism and xenophobia experienced by Polish migrants in the UK before and after Brexit vote. Journal of Ethnic and Migration Studies 45(1): 61–77.
Sayyid S (2018) Islamophobia and the Europeanness of the other Europe. Patterns of Prejudice 52(5): 420–435.
Scalise G (2015) The narrative construction of European identity. Meanings of Europe ‘from
below’. European Societies 17(4): 593–614.
Slootmaeckers K and Touquet H (2016) The co-evolution of EU’s eastern enlargement and LGBT politics: An ever gayer union? In: Slootmaeckers K, Touquet H and Vermeersch P (eds) The EU Enlargements and Gay Politics: The Impact of Eastern Enlargement on Rights, Activism and Prejudice. London: Palgrave Macmillan, 19–44.
Snel E, ‘T Hart M and Van Bochove M (2016) Reactive transnationalism: Homeland involvement in the face of discrimination. Global Networks 16(4): 511–530.
Szulc L (2016) Domesticating the nation online: Banal nationalism on LGBTQ websites in Poland and Turkey. Sexualities 19(3): 304–327. Szulc L (2018) Transnational Homosexuals in Communist Poland: Cross-Border Flows in Gay and Lesbian Magazines. Cham: Palgrave Macmillan.
Szulc L (2019a) How LGBT rights became a key battleground in Poland’s election. LSE Europp Blog, 26 September. Available at: https://blogs.lse.ac.uk/europpblog/2019/09/26/how-lgbtrights-have-become-a-key-battleground-in-polands-election/ (accessed 11 July 2020).
Szulc L (2019b) Queer #PolesinUK: Identity, migration and social media. Research report.
Available at: http://eprints.lse.ac.uk/101767/ (accessed 9 September 2020).
Szulc L (2020) Digital gender disidentifications: Beyond the subversion versus hegemony dichotomy and toward everyday gender practices. International Journal of Communication 14: 5436–5454.
Todorov T (2008) European identity. South Central Review 25(3): 3–15.
Vertovec S (2001) Transnationalism and identity. Journal of Ethnic and Migration Studies 27(4): 573–582.
Wellings B and Power B (2015) Euro-myth: Nationalism, war and the legitimacy of the European Union. National Identities 18(2): 157–177.
Łukasz Szulc is Lecturer in Digital Media and Society in the Department of Sociological Studies at the University of Sheffield. His academic interests include cultural and critical studies of media and identity at the intersections of gender, sexuality and transnationalism. Łukasz has recently published the report Queer #PolesinUK: Identity, migration and social media (2019) and the book Transnational Homosexuals in Communist Poland: Cross-Border Flows in Gay and Lesbian Magazines (2018). He has published articles in such journals as New Media & Society, Social Media + Society and Sexualities. He tweets @LukaszSzulc.
Date submitted September 2020
Date accepted May 2021
Łukasz Szulc jest wykładowcą mediów cyfrowych i społeczeństwa na Wydziale Studiów Socjologicznych na Uniwersytecie w Sheffield. Jego zainteresowania naukowe obejmują kulturowe i krytyczne studia nad mediami i tożsamością na przecięciu płci, seksualności i transnacjonalizmu. Łukasz niedawno opublikował raport Queer #PolesinUK: Identity,migration and social media (2019) oraz książkę Transnational Homoseksualiści w komunistycznej Polsce: transgraniczne przepływy w magazynach gejowskich i lesbijskich (2018). Publikował artykuły w takich czasopismach jak New Media & Society, Social Media + Society oraz Sexualities . Tweetuje @LukaszSzulc.
Prawa i uprawnienia
Link do artykułu: https://journals.sagepub.com/doi/full/10.1177/00380385211024117
Obraz wyróżniający: Conchita Wurst ze statuetką zwycięzcy 59. Konkursu Piosenki Eurowizji. Autorstwa Albin Olsson – Praca własna, CC BY-SA 3.0, https://commons.wikimedia.org/w/index.php?curid=32741075
