Kamienne tarcze i pręty do mielenia odkryte przez archeologię kultury Peiligang były używane do łuskania ziarna i obecnie znajdują. 作者 用心阁 – 自己的作品,CC BY-SA 3.0,https://commons.wikimedia.org/w/index.php?curid=6984489
Streszczenie
Na podstawie badań chronologicznych i archeobotanicznych 15 stanowisk z epoki neolitu i brązu z północnego chińskiego płaskowyżu lessowego i południowej Mongolii Wewnętrznej — strefy agropasterskiej Chin — dokumentujemy zmiany w systemie rolniczym na przestrzeni czasu. Wyniki pokazują, że pszenica i ryż nie były głównymi uprawami starożytnych systemów rolniczych na tych obszarach, ponieważ ich pozostałości są rzadko odnajdywane, a uprawa prosa była dominująca. Uprawa prosa znacznie wzrosła od 3000 p.n.e. do 2000 p.n.e., a proso pospolite najwyraźniej stanowiło dużą część uprawianych roślin uprawnych w tym okresie. Ponadto, wraz ze wzrostem populacji ludzkiej od okresów Yangshao do Longshan, długość i szerokość nasion prosa zwyczajnego zwiększyły się o 20–30%. Dowodzi to współewolucji zarówno roślin, jak i populacji ludzkiej w regionie. Ogólnie rzecz biorąc, nasze wyniki ujawniają złożony system rolniczo-ogrodniczy oparty na uprawie prosa pospolitego, prosa pospolitego, soi i drzew owocowych, co wskazuje na dużą różnorodność i selektywność żywnościową populacji ludzkiej.
Wstęp
Rozwój rolnictwa jest podstawą szeroko zakrojonej transformacji społeczeństw ludzkich z łowiectwa i zbieractwa do osiadłego trybu życia, zarówno w Starym, jak i Nowym Świecie [ 1 – 4 ]. Osiedlone społeczności pozwoliły ludziom obserwować i eksperymentować z roślinami oraz zrozumieć, jak rosną, co znacznie zmniejszyło niedobory żywności i bezpośrednio skutkowało zarówno wzrostem populacji [ 5 – 8 ], jak i współewolucją zarówno społeczeństwa ludzkiego, jak i produkcji roślinnej [ 9 ]. W ostatnich latach rosnąca liczba badań nad prehistorycznym rolnictwem znacznie poprawiła nasze zrozumienie początków rolnictwa w Starym Świecie [ 7 – 18 ]. Konkretnie, starożytne rolnictwo wyłoniło się jako główny obszar zainteresowania archeologii azjatyckiej [ 19 ]. Chińskie tradycje rolnicze mają dwa niezależne obszary pochodzenia: uprawę ryżu w dolnym dorzeczu rzeki Changjiang i rolnictwo na terenach suchych w dorzeczu Rzeki Żółtej [ 20 – 23 ]. W rolnictwie na terenach suchych dominowały dwie główne uprawy: proso zwyczajne ( Setaria italica ) i proso pospolite ( Panicum miliaceum ), które zostały udomowione prawdopodobnie już w 8000 r. p.n.e. w północnych Chinach [ 7 , 20 , 21 ]. Rozprzestrzenianie się tych dwóch roślin uprawnych w zachodniej Azji, a ostatecznie w Europie, miało miejsce głównie w latach 2000–1000 p.n.e., kiedy to pszenica była szeroko sadzona w północnych Chinach (nie później niż w 2100 r. p.n.e.); ponadto proso zwyczajne rozprzestrzeniło się do Azji Środkowej wzdłuż Jedwabnego Szlaku mniej więcej w tym samym czasie [ 24 ]. Uprawa obu roślin bezpośrednio odzwierciedla rosnący rozwój społeczno-ekonomiczny i biegłość technologiczną [ 7 ]. Głównymi zaletami prosa zwyczajnego i prosa pospolitego, które są roślinami C4 , jest to, że mają wysoką odporność na suszę i mogą być uprawiane na glebach ubogich w składniki odżywcze. W większości przypadków proso nawadniane deszczem daje dobre plony w warunkach niskich opadów deszczu latem i może rosnąć na prawie każdym rodzaju gleby [ 7 ]. Niemniej jednak uprawa prosa zwyczajnego i liszaja rozwinęła się najpierw na Nizinie Północnochińskiej, gdzie opady były obfite, na początku i w środkowym holocenie. Jednakże w kontekście badań nad udomowieniem upraw i ewolucją [ 25–30 ] , w jaki sposób uprawa prosa rozprzestrzeniła się najpierw z centrum pochodzenia na przyległy obszar suchy i przystosowała się do suchego środowiska, jest słabo znane .
Strefa agro-pasterska w północnych Chinach wyznacza granicę między tradycyjnymi społeczeństwami rolniczymi a społeczeństwami koczowniczymi, która przesuwała się tam i z powrotem między narodami rolniczymi i koczowniczymi w ciągu ostatnich kilku tysięcy lat. Jest to kluczowy obszar do badania wczesnej cywilizacji starożytnych Chin. W środkowym neolicie rolnicy kultury Yangshao przenieśli się z wilgotnego i półwilgotnego obszaru monsunowego środkowych Chin, aby zająć strefę agro-pasterską, a lokalne społeczeństwo rolnicze stało się niezwykle zamożne w okresie późnego neolitu i wczesnej epoki brązu [ 31–33 ] . Oprócz możliwych czynników klimatycznych, dobrobyt starożytnych społeczeństw rolniczych suchej strefy agro- pasterskiej mógł być spowodowany innowacjami w lokalnym systemie rolniczym. Te innowacje prawdopodobnie ułatwiły ekspansję odmian prosa na stepy i pustynie Eurazji, co ostatecznie zapewniło podstawę rolniczą dla koczowniczych pasterzy z Azji do Eurazji i spowodowało, że stały się one uprawami globalnymi około 2000 r. p.n.e. [ 7 , 24 , 34 ]. Jednakże systemy rolnicze epoki neolitu i brązu w strefie rolno-pasterskiej Chin są nadal słabo udokumentowane.
Tutaj przedstawiamy wyniki badań geochronologicznych i archeobotanicznych 15 stanowisk z neolitu i epoki brązu z północnego chińskiego płaskowyżu lessowego (CLP) i południowej Mongolii Wewnętrznej ( rys. 1 ). Naszym głównym celem było rzucenie światła na wzorzec zmian rolniczych na terenach suchych strefy umiarkowanej Azji Wschodniej, przy użyciu ilościowej analizy nasion i badania morfologii nasion próbek flotacyjnych ze stanowisk z neolitu i epoki brązu w regionie. Ponadto integrujemy nasze ustalenia z opublikowanymi danymi archeobotanicznymi ze strefy agropasterskiej na wschodzie, aby zapewnić kompleksowy obraz procesu rozwoju rolnictwa od 4000 p.n.e. do 1000 p.n.e. w strefie agropasterskiej Chin.
1. Shihushan, 2. Xiaojiamao, 3. Xiyuan, 4. Zhaimao, 5. Wangmushan (nakładając się na Shihushan), 6. Huoshiliang, 7. Ashan, 8. Dakou, 9. Zhukaigou, 10. Xinhua, 11. Laohushan, 12 . Erliban, 13. Shimao, 14. Lijiaya, 15. Xuejiaqu, 16. Xiajiadian, 17. Chengzishan. Kontury opadów cytowane są z Chińskiego Centrum Usług Danych Meteorologicznych na podstawie danych za 2017 rok ( http://data.cma.cn/site/index.html ).
Tło i miejsca badań
Centralna strefa agro-pasterska Chin obejmuje głównie południową część Mongolii Wewnętrznej i północną część CLP i stanowi ważny szlak między północno-wschodnimi i północno-zachodnimi Chinami. Centralna strefa agro-pasterska ma kontynentalny klimat monsunowy, ze średnią roczną temperaturą od 7 do 12 °C i średnimi rocznymi opadami od 300 do 450 mm. Współczesna roślinność to głównie trawiaste tereny Artemisia-Bothriochloa i zarośla, z Zizyphus , Vitex , Rosa i Hippophae , oraz lasy składające się z Platycladus i Pinus [ 35 ].
Opady deszczu w regionie są stosunkowo niskie i wrażliwe na przeszłe wahania klimatyczne [ 36–38 ]. Badania paleoklimatyczne wskazują na wyższe opady i wysoki poziom jezior w tym obszarze w epoce neolitu i brązu, spowodowane silną cyrkulacją monsunów letnich we wczesnym i środkowym holocenie [ 39 ] . Jednakże w rozmieszczeniu roślinności w środkowym holocenie nadal dominowały zarośla trawiaste i stepy, z rzadkimi lasami w pobliżu koryt rzek, co może odzwierciedlać wysokie temperatury i wysokie parowanie [ 39 ].
W ostatnich dekadach w regionie odkryto tysiące stanowisk należących do serii kultur neolitycznych i epoki brązu datowanych na 6000 p.n.e.-1500 p.n.e. Kolejność kultur przedstawia się następująco: Pierwszy okres kultury Hougang, typ Shihushan; kultura Yangshao, typ dolnego Wangmushan; kultura Haishengbulang; kultura Xinhua; kultura Ashan; kultura Laohushan; kultura Dakou; kultura Zhaimao; kultura Zhukaigou; kultura Shimao; kultura Guifang ( Tabela 1 ). Większość stanowisk należy do późnej kultury Longshan lub Zhukaigou (2500 p.n.e.-1800 p.n.e.) [ 40 , 41 ] . Shimao (2036 p.n.e.-1519 p.n.e.) jest najlepiej znanym i najbardziej rozległym stanowiskiem w regionie, o powierzchni ponad 4,25 km2 . Jest otoczone trzema kamiennymi murami, które zostały zbudowane w celu obrony przed inwazją [ 39 ] i jest największym prehistorycznym miastem otoczonym murem znalezionym w Chinach. Pod względem struktury społecznej i cech mieszkalnych Shimao składało się z kilku skupisk osadniczych; do 2000 r. p.n.e. było wysoce zorganizowane z dobrze rozwiniętą gospodarką rolniczo-pasterską na suchych terenach [ 40 ]. Inne miejsca, takie jak Zhukaigou (2147–1190 p.n.e.), Dakou (2342–1903 p.n.e.), Xuejiaqu (1449–1031 p.n.e.), Ashan (2582–2121 p.n.e.) i Zhaimao (2135–1939 p.n.e.), zostały odkryte później [ 42 – 44 ]. Rozwój rolnictwa i wymiana technologiczna w obrębie północnego regionu stepowego znajdują odzwierciedlenie w spójności składu i obfitości pozostałości rolniczych w tych miejscach, w tym zwęglonych resztek roślin uprawnych i zbóż oraz narzędzi rolniczych [ 45 – 47 ].
Lokalizacje 15 stanowisk badawczych (109°20′~112°43′E, 37°5′~40°35′N), wraz z Chengzishan (1783–1504 p.n.e.) i Xiajiadian (816–405 p.n.e.) [ 48 ], w zachodniej części Liaoning, przedstawiono na rys. 1 i wymieniono w tabeli 1. Większość stanowisk znajduje się w lokalizacjach nadrzecznych w strefie stepów i zarośli trawiastych w południowej Mongolii Wewnętrznej i północnej prowincji Shaanxi.
Metody
Spośród 15 stanowisk na obszarze Chińskiego Płaskowyżu Lessowego pobrano 52 próbki gleby z przekrojów zawierających horyzonty kulturowe, które zostały zdeponowane w warstwach stratygraficznych lub ze starożytnych dołów popielnych, które są wypełnione szarą glebą i zawierają liczne szczątki roślin i fragmenty ceramiki [ 49–52 ] . Objętość każdej próbki wynosiła 40 l w warstwach kulturowych i 20 l w dołach popielnych. Liczba oczek na cal kwadratowy sita flotacyjnego wynosiła 50 (oczko 0,3 mm). Analiza frakcji grubej wykazała jedynie grube fragmenty skał, kości zwierząt i sporadyczne odłamki ceramiki. Spławione próbki zostały oddzielone i zidentyfikowane pod mikroskopem stereoskopowym w laboratorium Instytutu Paleontologii Kręgowców i Paleoantropologii, CAS, Pekin ( ryc. 2 ). Ponadto przeprowadziliśmy badania morfologiczne oparte na pomiarach długości i szerokości nasion pod mikroskopem ( tab. 2 ). Łącznie wybrano 268 nasion prosa zwyczajnego i 123 nasion prosa zwyczajnego z sześciu stanowisk (Xiaojiamao (3500–3000 p.n.e.), Xinhua (2890–2278 p.n.e.), Dakou, Zhaimao, Zhukaigou, Shimao) do badań morfologicznych. Zmierzono co najmniej pięć pojedynczych nasion każdego rodzaju prosa z każdego stanowiska.
Wszystkie wyniki podano z błędem 2 sigma. Wiek 14 C skalibrowano do lat kalendarzowych przy użyciu Calib Rev 5.1 i OxCal v4.3.6, z krzywą atmosferyczną r:5 IntCal 13.
Do datowania metodą AMS 14 C wybrano próbki z 15 stanowisk ( Tabela 1 ). Próbki obejmowały 3 kości zwierzęce z Shihushan (4696 p.n.e.–4441 p.n.e.), 1 nasiono prosa zwyczajnego z Xiyuan (3028 p.n.e.–2858 p.n.e.), 4 kości zwierzęce z Ashan, 3 kości zwierzęce i ludzkie z Dakou, 1 nasiono prosa zwyczajnego z Zhaimao, 4 kości zwierzęce z Huoshiliang (2878–1768 p.n.e.), 7 próbek węgla drzewnego, prosa zwyczajnego i kości ludzkich z Zhukaigou, 4 kości ludzkie i 1 nasiono prosa zwyczajnego z Shimao oraz 1 nasiono prosa zwyczajnego z Lijiaya (1233 p.n.e.–1011 p.n.e.) ( Tabela 1 ).
Wiek radiowęgla mierzono za pomocą spektrometrii masowej akceleratora w laboratorium Australian Nuclear Science and Technology Organization (ANSTO) w Sydney w Australii oraz przez Beta Analytic w Miami w USA. Próbki poddano wstępnej obróbce poprzez mycie w roztworach kwasowych/zasadowych i płukanie do neutralnego pH.
Wyniki
Wyniki datowania radiowęglowego pokazują, że najstarszym stanowiskiem jest Shihushan, a najmłodszym Lijiaya. Tylko trzy stanowiska (Shihushan, Xiaojiamao, Wangmushan) pochodzą z okresu Yangshao, który zwykle datowany jest na 5000 p.n.e.-3000 p.n.e. Większość dat AMS 14 C pochodzi z okresu 2500 p.n.e.-1500 p.n.e., co odpowiada okresowi rozkwitu społeczeństw rolniczych na terenach suchych na północnym chińskim płaskowyżu lessowym. Xuejiaqu i Lijiaya datowane są na 1500 p.n.e.-1000 p.n.e., co jest równoczesne z dynastią Shang.
Z 52 próbek flotacyjnych pobranych z 15 miejsc badań wybraliśmy i zidentyfikowaliśmy 3110 zwęglonych ziaren należących do 14 rodzajów lub gatunków ( Tabela 3 ). W porównaniu ze stanowiskami z tradycyjnych obszarów rolniczych nasiona są rzadkie w warstwach kulturowych stanowisk w regionie stepowym. Nie odzyskano żadnych nasion ani pestek owoców z Wangmushan i Xiyuan, a żadnych nasion roślin uprawnych nie odzyskano z Shihushan, Erliban i Lijiaya.
3110 uprawianych nasion roślin składa się głównie z trzech gatunków: prosa pospolitego ( Setaria italica ), prosa pospolitego ( Panicum miliaceum ) i soi ( Glycine soja ). Proso pospolite i proso dzikie stanowią największy odsetek, przy czym proso dzikie stanowi 60,39%, a proso zwyczajne 32,06% całości ( Tabela 2 ). Odsetek nasion prosa dzikiego wzrósł z 30,79% w okresie Yangshao (Xiaojiamao) do 50–83,79% w późnym okresie Longshan (Dakou, Shimao, Zhaimao), co wskazuje na tendencję wzrostu znaczenia uprawy prosa w systemie rolniczym.
Kilka nasion Glycine soja znaleziono w Shimao, Zhukaigou i Xinhua. Ponadto kilka nasion typowych gatunków chwastów Fabaceae , w tym Melilotus , Lespedeza i Medicago , występowało sporadycznie w próbkach. W tych miejscach obecny był wysoki odsetek Chenopodium ; jednak nie można było ustalić, czy Chenopodium rosło jako chwast, czy też pochodziło z ludzkich lub zwierzęcych odchodów. Ponadto w próbkach znaleziono nasiona, kilka łupin orzechów i pestek pestkowców, w tym Castanea , Prunus persica , Corylus , Prunus armeniaca i Pinus . Prunus armeniaca występował z najwyższą częstością i został znaleziony w dziewięciu miejscach (ryc. 3 i 4 ).
a. Setaria italica , Zhukaigou; b . Panicum miliaceum , Zhukaigou; c. Glycine soja , Zhukaigou; d. Hibiscus trionum , Erliban; e. Chenopodium , Xinhua; f. Prunus armeniaca , Shimao; g. Prunus persica , Zhukaigou. a i b to zboża, ce to nasiona roślin dziko rosnących, a f i g prawdopodobnie pochodzą z drzew uprawnych.
Podejrzane skorupy owoców mają radiany i ornamenty na powierzchni. Pozostałości skorup były zbyt delikatne, aby można je było dokładnie zidentyfikować; jednak udało nam się zidentyfikować trzy stosunkowo nienaruszone okazy: a. Corylus , Huoshiliang; b. Pinus , Huoshiliang; c. Castanea , Zhaimao.
Analiza statystyczna długości i szerokości nasion prosa zwyczajnego i wyczyńca w sześciu miejscach wykazała tendencję wzrostową od wczesnego do późnego okresu ( rys. 5 ). Od Xiaojiamao do Zhukaigou długość i szerokość nasion prosa zwyczajnego znacznie wzrosły, odpowiednio o około 20% i 35%. Jednakże wzrost ten był mniej znaczący w przypadku prosa wyczyńca.
Dyskusja
Proso zwyczajne i proso pospolite były głównymi uprawami we wczesnym etapie rozwoju rolnictwa na terenach suchych w tym obszarze; zostały po raz pierwszy udomowione w środkowym i dolnym biegu Rzeki Żółtej, w regionie monsunowym Azji Wschodniej, około 6000 r. p.n.e. [ 38 ]. Szacuje się, że średnie roczne opady deszczu w tym obszarze wynosiły aż 800–1000 mm we wczesnym i środkowym holocenie [ 53 ]. W kolejnych tysiącleciach uprawa prosa stopniowo rozszerzała się na peryferyjne regiony obszaru monsunowego, gdzie opady deszczu są niższe, a klimat mniej stabilny. Ponadto ryż został wprowadzony z dolnego dorzecza rzeki Changjiang i był uprawiany w południowej i zachodniej części płaskowyżu lessowego, sąsiadującego z obecnym obszarem badawczym, przed 3000 r. p.n.e. [ 54 ]. Pszenica została sprowadzona do Chin około 2000 r. p.n.e. z Azji Zachodniej i Środkowej, a w ciągu następnych kilkuset lat jej uprawa doprowadziła do szybkiej transformacji rolnictwa w korytarzu Hexi [ 55–57 ] . W tym samym czasie uprawa prosa nadal kwitła w strefie suchej i półsuchej w pobliżu korytarza Hexi [ 7 , 37 ]. Tak więc istnieje spójny obraz rozszerzającego się systemu rolniczego, z prosem, ryżem, pszenicą i jęczmieniem, w stanowiskach późnego neolitu do epoki brązu w środkowych Chinach [ 54 , 57 ] .
Nasze wyniki ujawniają, że system rolniczy był stale zdominowany przez uprawę wyczyńca i prosa zwyczajnego od wczesnego okresu Yangshao (5000 p.n.e.-3000 p.n.e.) do epoki brązu, a w żadnym z 15 stanowisk nie znaleziono ziaren pszenicy ani ryżu. Sugeruje to, że mieszkańcy rozwinęli system rolniczy oparty na zbożach, który był dostosowany do stosunkowo suchego klimatu. Ten wniosek zgadza się z wnioskami opartymi na analizach δ 13 C kości ludzkich z Zhukaigou, Dakou i Xinhua, które pokazują, że rośliny typu C 4 były głównym źródłem pożywienia w regionie [ 58 ]. Ten nieco wąsko skoncentrowany system w strefie agropasterskiej w neolicie i epoce brązu prawdopodobnie był spowodowany głównie jałowością i nieurodzajnością gleby regionu [ 54 , 56 , 57 ]. Współczesne średnie roczne opady deszczu w badanym regionie wynoszą zaledwie 300–500 mm, a zatem należy on do strefy klimatu suchego i półsuchego ( rys. 1 ). Dlatego też uprawy odporne na suszę, proso zwyczajne i proso pospolite, które są roślinami C4 o krótkim czasie dojrzewania, były bardziej odpowiednie do uprawy niż uprawy C3 , takie jak pszenica i ryż, które potrzebują więcej wody do utrzymania plonów [ 59–61 ]. W rzeczywistości wysoce odporne na suszę proso zwyczajne i proso pospolite były prawdopodobnie głównymi uprawami przez ostatnie kilka tysięcy lat, aż do momentu, gdy w latach 60. XX wieku w strefie agropasterskiej przyjęto uprawę wysokoplennej kukurydzy na dużą skalę .
Oprócz wyczyńca i prosa zwyczajnego, zarówno dziką, jak i uprawną soję znaleziono w trzech miejscach (Xinhua, Zhukaigou, Shimao) ( Tabela 2 ); jednak ich wielkość jest niewielka w porównaniu do współczesnych odmian uprawnych [ 62 ]. Znalezienie soi w suchej strefie agropasterskiej, poza wilgotnym obszarem monsunowym, który jest naturalnym siedliskiem dzikiej soi, wskazuje, że gatunek ten został udomowiony w Chinach od okresu Yangshao ( Rys. 3 ). Nasiona Chenopodium znaleziono w pięciu miejscach i były dobrze reprezentowane w Xinhua i Erliban, co może wskazywać, że kilka gatunków jadalnego dzikiego Chenopodium było wykorzystywanych jako żywność i pasza w neolicie i wczesnej epoce brązu na tym obszarze. Na tych miejscach znaleziono również kilka pestek pestkowców i fragmentów skorup orzechów, w tym Prunus armeniaca , Prunus persica , Castanea i Corylus ( Rys. 2 , Tabela 2 ). Wśród nich morela była obecna w największej proporcji, co pokazuje, że drzewa owocowe zajmowały ważne miejsce w systemie rolniczym. Podobnie jak soja, naturalne rozmieszczenie tych drzew owocowych znajduje się w wilgotnych i półwilgotnych strefach regionu monsunowego. Biorąc pod uwagę dowody na możliwe zarządzanie lasami i technologię ogrodniczą późnych ludów neolitycznych podane w kilku badaniach [ 54 , 63 ], obecność różnych łupin orzechów i pestek pestkowców jest mocnym dowodem na wczesną uprawę i zarządzanie drzewami owocowymi w okresie neolitu do epoki brązu w strefie agropasterskiej Chin.
Nasze zapisy wykopalisk pokazują, że badane stanowiska pochodzą głównie z okresu Longshan do Zachodniej Dynastii Zhou ( Rys. 2 ). Na przykład Shimao jest jednym z najlepiej znanych stanowisk i największym odkrytym do tej pory miastem w prehistorycznym regionie kulturowym w północnej strefie trawiastych terenów Chin [ 64 – 66 ]. Oczywisty dobrobyt Shimao w tym okresie pokazuje, że osadnictwo w północnym regionie trawiastym rozwijało się szybko, a populacja stanowisk znacznie wzrastała. Jednak, jak to prawdopodobnie było w przypadku miasta Shimao, społeczności zajmujące te stanowiska musiały doświadczyć znacznej presji ze strony szybkiego wzrostu populacji — co miało wpływ na żywotność całej gospodarki, zapewnienie siedlisk i wydajność rolnictwa. Tak więc wczesne praktyki rolnicze w tych stanowiskach prawdopodobnie odzwierciedlają dostosowanie do wzrostu populacji ( Rys. 6 ). Pierwsza adaptacja odzwierciedla zmianę w strukturze rolnictwa na terenach suchych, ze szczególnym uwzględnieniem uprawy prosa pospolitego i prosa zwyczajnego.
Rys. 6. Wykresy kołowe przedstawiające skład zespołów unoszących się na wodzie zwęglonych nasion z stanowisk z epoki neolitu i brązu w różnych strefach roślinności strefy rolniczo-pasterskiej Chin.
Cztery taksony to uprawy i rośliny charakterystyczne dla rolnictwa opartego na opadach. Od dołu do góry strefy roślinności rozciągają się od trawiastych łąk na północnym zachodzie do stepów na południowym wschodzie; reprezentują różne reżimy monsunowe na badanym obszarze (zobacz wyjaśnienie w tekście).
https://doi.org/10.1371/journal.pone.0198750.g006
Względny udział nasion prosa pospolitego i wyczyńca zwyczajnego z tych stanowisk zmieniał się znacząco w czasie i przestrzeni. Na wczesnym etapie proso zwyczajne stanowiło tylko 30% całości; następnie, w okresie 5000 p.n.e.-1000 p.n.e., udział prosa wyczyńca znacznie wzrósł. Co więcej, występowały również znaczące różnice przestrzenne ( ryc. 6 ). Większy udział prosa wyczyńca występował na ogół na południowym obszarze zaroślowo-trawiastym, podczas gdy większy udział prosa pospolitego występował na północnym obszarze stepowym.
Różnice środowiskowe były prawdopodobną przyczyną różnic między głównymi roślinami uprawnymi w północnej i południowej części strefy agropasterskiej. Proso zwyczajne jest łatwe w uprawie i wydaje się, że było lepiej dostosowane do pierwotnych praktyk rolniczych niż inne uprawy. Jednak w sprzyjających warunkach środowiskowych może być złym wyborem ze względu na ograniczoną reakcję na wysoką żyzność gleby i obfitą dostępność wody [ 59 ]. Z kolei proso pospolite daje wysoki plon, zwykle dwukrotnie większy niż proso zwyczajne, i jest lepiej przystosowane do niskich temperatur. Temperatura kiełkowania prosa pospolitego wynosi 15–25°C, a temperatura łączenia wynosi około 22–25°C. Dla porównania, proso zwyczajne potrzebuje temperatur 15–20°C do kiełkowania i 25–30°C do łączenia [ 40 , 60 , 61 ]. Jednak proso pospolite wymaga wyższej żyzności gleby i większej ilości wody niż proso zwyczajne, a także dłuższego okresu wzrostu [ 40 ].
Obszar badań doświadczał okresu zimnego i wilgotnego klimatu w latach 3000 p.n.e.-1000 p.n.e. [ 39 ] i podzieliliśmy go na trzy regiony odzwierciedlające trajektorię letniego monsunu ( rys. 6 ). Południową część zajmowały zarośla trawiaste z większymi opadami i żyznością gleby, podczas gdy północne stepy były suchsze i mniej żyzne. Tak więc proso pospolite musiało być wybierane i uprawiane na coraz większą skalę w epoce neolitu i brązu w strefie agropasterskiej. Jednak proso pospolite, które jest bardziej odporne na suszę i niską żyzność gleby, nadal miało duże znaczenie w północnym obszarze stepowym. Może to wskazywać, że pierwsi rolnicy byli w stanie stale dostosowywać się do środowiska w miarę wzrostu populacji ludzkiej [ 39 ].
Drugą kategorią dowodów na adaptację rolnictwa do rosnącej populacji ludzkiej są plony upraw. Zmiana plonów upraw miała dwa aspekty: zmiany w morfologii ziarna i selekcja biomorficzna [ 61 ]. Dane morfologiczne pokazują, że wielkość nasion prosa zwyczajnego wzrosła w okresie 3500 p.n.e.-2000 p.n.e. Długość i szerokość nasion prosa zwyczajnego i prosa pospolitego były podobne w miejscu Xiaojiamao, 3000 p.n.e. ( ryc. 3 ). Jednak w latach 3000–1800 p.n.e. świadoma selekcja prawdopodobnie spowodowała zaobserwowany wzrost wielkości nasion prosa zwyczajnego, któremu mógł również towarzyszyć wzrost plonów [ 67 , 68 ]. Od Xiaojiamao do Zhukaigou długość nasion prosa zwyczajnego wzrosła średnio o ~20%, a szerokość o ~35%. Można oszacować, że zarówno średnia objętość nasion, jak i masa tysiąca ziaren prosa zwyczajnego w okresie Longshan były dwukrotnie większe niż w okresie Yangshao. Wraz z możliwym wzrostem średniej liczby ziaren na roślinę prosa zwyczajnego, spekulujemy, że średni roczny plon prosa zwyczajnego na jednostkę powierzchni mógł się podwoić od 3000 p.n.e. do 1800 p.n.e. w strefie agropasterskiej Chin.
Warto zauważyć, że procentowa reprezentacja prosa pospolitego gwałtownie wzrasta ( Tabela 3 ); jednak wielkość nasion prosa pospolitego jest odwrotnie proporcjonalna do jego reprezentacji wśród całkowitej liczby nasion. Na przykład w Zhaimao ( Tabela 1 ) bardzo małe nasiona stanowią 86% całkowitej liczby nasion prosa pospolitego, co jest drugą najwyższą wartością we wszystkich lokalizacjach. W przeciwieństwie do prosa zwyczajnego, ryżu i sorgo, odmiany prosa pospolitego mogą produkować 1–3 kłosy, tak że liczba ziaren na roślinę ma szeroki zakres zmienności [ 40 ]. Dlatego istnieje duże prawdopodobieństwo, że chociaż plon prosa pospolitego mógł również wzrosnąć w podobnym zakresie jak plon prosa zwyczajnego, wzrost liczby nasion na roślinę może być głównym powodem wzrostu. Co więcej, może to być przyczyną wzrostu udziału prosa pospolitego w całkowitej liczbie nasion.
Wnioski
Na podstawie analizy kopalnych nasion w miejscach wykopalisk archeologicznych, zbadaliśmy zmiany w proporcjach upraw uprawianych w suchej i półsuchej strefie przejściowej północnych Chin w latach 5000 p.n.e.-1000 p.n.e., od okresu Yangshao do dynastii Zachodniego Zhou. Ze względu na regionalne środowisko, klimat i żyzność gleby, pszenica i ryż nie były głównymi uprawami, a typowe zboża deszczowe, proso zwyczajne i proso zwyczajne, zajmowały dominującą pozycję w systemie rolniczym.
Udział prosa liszy znacznie wzrósł od okresu Yangshao do Longshan. W południowym regionie krzewiasto-trawiastym strefy agropasterskiej proso liszy, a nie proso zwyczajne, stało się podstawową uprawą żywnościową w późnym okresie Longshan. Natomiast w suchym regionie północnych stepów proso zwyczajne pozostało ważne w epoce Longshan i brązu. Soja odgrywała ważną rolę w systemie rolnictwa na terenach suchych, prawdopodobnie reprezentując najwcześniejsze uprawiane gatunki soi. Drzewa owocowe, takie jak morela, brzoskwinia i kasztan, mogły być uprawiane w tym samym czasie. Cechy te mogą odzwierciedlać adaptację systemu rolniczego do rosnącej populacji ludzkiej w latach 3000 p.n.e.-1000 p.n.e.
Analiza zmian w morfologii nasion wskazuje na zwiększenie wielkości nasion prosa zwyczajnego, co może odzwierciedlać adaptację do szybko rosnącej populacji ludzkiej w latach 3000 p.n.e.-2000 p.n.e. Zmiany te prawdopodobnie doprowadziły do znacznej poprawy produktywności rolnictwa na terenach suchych w strefie agropasterskiej. Jeśli założymy, że obszar uprawny był stosunkowo stały, średni plon na jednostkę powierzchni w późnym Longshan mógł być dwukrotnie wyższy niż we wcześniejszych okresach. Ponadto wzrost produktywności uprawy prosa mógł promować jego rozprzestrzenianie się z północnych Chin na zachód do Eurazji, w wyniku czego stało się ono uprawą globalną około 2000 p.n.e.
Informacje pomocnicze
Plik S1. Dane kalibracji laboratoryjnej (oryginał).
To są surowe dane, które uzyskaliśmy z laboratorium ANSTO i BETA, w tym różnorodne wyniki pomiarów. W tym artykule wybraliśmy tylko część dotyczącą datowania 14 C.
https://doi.org/10.1371/journal.pone.0198750.s001
(XLSX)
Plik S2. Dane kalibracji laboratoryjnej (po uzgodnieniu).
https://doi.org/10.1371/journal.pone.0198750.s002
(XLSX)
Plik S5. Identyfikacja nasion pod stereoskopem.
https://doi.org/10.1371/journal.pone.0198750.s005
(RAR-)
Podziękowanie
Dziękujemy NSFC (dotacje 41371003, 41772371) i National Key Basic Research Fund (dotacja 2015CB953800) oraz Youth Innovation Promotion Association za wsparcie finansowe. Niniejszy artykuł jest również wspierany przez Strategic Priority Research Program of Chinese Academy of Sciences, Grant No. XDB 26000000. Jesteśmy wdzięczni recenzentom za ich profesjonalne komentarze i przydatne sugestie. Dziękujemy dr Jan Bloemendal za poprawę języka angielskiego. Jesteśmy również wdzięczni Ji Ming, Gao Qiang, Du Xiaolong, Hu Songmei, Sun Zhouyong, Shaojing, Shen Hui, Wang Jian i Zhang Guilin za pomoc w pracy terenowej.
Odniesienia
- 1.Purugganan MD, Fuller DQ. Charakter selekcji podczas udomowienia roślin. Nature. 2009; 457: 843–848. pmid:19212403
- 2.Hancock JF. Wkład badań nad roślinami udomowionymi w nasze zrozumienie ewolucji roślin. Annals of Botany. 2005; 96(6): 953–963. pmid:16159942
- 3.Barker G. Rewolucja rolnicza w prehistorii: dlaczego zbieracze stali się rolnikami? Oxford University Press. 2006.
- 4.Rindos D, Aschmann H, Bellwood P, Ceci L, Cohen MN i Hutchinson J i in. Symbioza, niestabilność oraz początki i rozprzestrzenianie się rolnictwa: nowy model. Current Anthropology 1980; 21(6): 751–72.
- 5.Gignoux CR, Henn BM, Mountain JL. Gwałtowne, globalne ekspansje demograficzne po początkach rolnictwa. Proceedings of the National Academy of Sciences of the United States of America. 2011; 108: 6044–6049. pmid:21444824
- 6.Lev-Yadun S, Gopher A, Abbo S. Kolebka rolnictwa. Nauka. 2000; 288: 1602–1603. pmid:10858140
- 7.Miller NF, Spengler RN, Frachetti M. Uprawa prosa w Eurazji: pochodzenie, rozprzestrzenianie się i wpływ klimatu sezonowego. Holocen. 2016; 26: 1566–1575.
- 8.Fuller DQ. Nowe archeobotaniczne informacje na temat udomowienia roślin z makroszczątków: śledzenie ewolucji cech zespołu udomowienia. Pielęgniarka nadzorująca. 2012; 4(3–4): 110–135.
- 9.Fuller DQ, Denham T, Arroyokalin M i in. Konwergentna ewolucja i paralelizm w udomowieniu roślin ujawnione przez rozszerzające się zapisy archeologiczne. Proceedings of the National Academy of Sciences of the United States of America, 2014; 111(17): 6147–6152. pmid:24753577
- 10.Rosen AM. Cywilizacja klimatu: społeczne reakcje na zmiany klimatu na starożytnym Bliskim Wschodzie. Plymouth: Altamira Press. 2007.
- 11.Franchetti MD, Spengler RN, Fritz GJ, Mar’yashev AN. Najwcześniejsze bezpośrednie dowody na obecność prosa miotlastego i pszenicy w centralnoeurazjatyckim regionie stepowym. Starożytność. 2010; 84: 993–1010.
- 12.Harlan JR. Początki udomowienia roślin afrykańskich. Antropologia świata. 1976.
- 13.Smith BD. Początki rolnictwa we wschodniej Ameryce Północnej. Science. 1989; 246: 1566–1571. pmid:17834420
- 14.Zohary D, Hopf M, Weiss E. Domestication of Plants in the Old World: The origin and spread of domesticated plants in Southwest Asia, Europe, and the Mediterranean Basin. Oxford: Clarendon Press. 1988.
- 15.Crawford GW, Shen C. Początki uprawy ryżu: niedawny postęp w Azji Wschodniej. Starożytność. 1998; 72: 858–866.
- 16.Crawford GW, Lee GA. Początki rolnictwa na Półwyspie Koreańskim. Starożytność. 2003; 77: 87–95.
- 17.Crawford GW. Udomowienie roślin w Azji Wschodniej. Archaeology of Asia. 2006.
- 18.Liu X, Lister DL, Zhao Z, Staff RA, Jones PJ, Zhou LP i in. Zalety małego rozmiaru ziarna: potencjalne ścieżki do wyróżniającej cechy azjatyckich pszenicy. Quaternary International. 2016; 426: 107–119.
- 19.Liu L, Chen XC. Archeologia Chin: od późnego paleolitu do wczesnej epoki brązu. Cambridge University Press. 2012.
- 20.Fuller DQ. Kontrastujące wzorce udomowienia upraw i wskaźników udomowienia: najnowsze archeobotaniczne spostrzeżenia ze starego świata. Annals of Botany. 2007; 100: 903–924. pmid:17495986
- 21.Zhao ZJ. Paleoetnobotanika i jej nowe osiągnięcia w Chinach. Archaeology. 2005; 7:42–49.
- 22.Fuller DQ, Denham T, Arroyo-Kalin M, Lucas L, Stevens CJ, Qin L i in. Konwergentna ewolucja i paralelizm w udomowieniu roślin ujawnione przez rozszerzające się zapisy archeologiczne. Proceedings of the National Academy of Sciences of the United States of America. 2014; 111(17): 6147–6152. pmid:24753577
- 23.Purugganan MD, Michael D, Fuller DQ. Charakter selekcji podczas udomowienia roślin. Nature. 2009; 457: 843–851 pmid:19212403
- 24.Spengler R, Frachetti M, Doumani P, Rouse L, Cerasetti B, Bullion E i in. Wczesne rolnictwo i transmisja upraw wśród pasterzy mobilnych epoki brązu w środkowej Eurazji [J]. Proceedings of the Royal Society of London B: Biological Sciences, 2014, 281(1783): 20133382.
- 25.Smith BD. Dokumentowanie udomowienia roślin: Konsiliencja podejść biologicznych i archeologicznych. Proceedings of the National Academy of Sciences of the United States of America. 2001; 98(4): 1324–1326. pmid:11171946
- 26.Ibarra JR, Morrell PL, Gaut BS. Udomowienie roślin, wyjątkowa okazja do zidentyfikowania genetycznych podstaw adaptacji. Proceedings of the National Academy of Sciences of the United States of America. 2007; 104: 8641–8648. pmid:17494757
- 27.Diamond J. Ewolucja, konsekwencje i przyszłość udomowienia roślin i zwierząt. Nature. 2002; 418: 700–707 pmid:12167878
- 28.Lu HY, Zhang JP, Liu KB, Wu NQ, Li YM, Zhou KS i in. Najwcześniejsze udomowienie prosa zwyczajnego (Panicum miliaceum) w Azji Wschodniej miało miejsce 10 000 lat temu. Proceedings of the National Academy of Sciences of the United States of America. 2009; 106: 7367–7372.
- 29.Yang X, Wan Z, Perry L. Wczesne wykorzystanie prosa w północnych Chinach. Proceedings of the National Academy of Sciences of the United States of America. 2012; 109: 3726–3730. pmid:22355109
- 30.Zhao ZJ. Nowe dane i nowe problemy w badaniu pochodzenia rolnictwa ryżowego w Chinach. Archaeological and Anthropological Sciences. 2010; 2: 99–105.
- 31.Han M. Kształtowanie się i zmiana klimatu strefy agro-pasterskiej w północnych Chinach. Archaeology. 2005; 10: 57–67.
- 32.Dong GH, Zhang SJ, Yang YS, Chen JH, Chen FH. Intensyfikacja rolnictwa i jej wpływ na środowisko w epoce neolitu w północnych Chinach. Chin Sci Bull. 2016; 61: 2913–2925.
- 33.Yan HD. Badania nad ceramiką odkrytą na stanowisku Shimao, powiat Shenmu. Relikwie i muzealnictwo. 2010; 6: 3–8.
- 34.Hunt HV, Linden MV, Liu XY, Matuzeviciute GM, Colledge S, Jones MK. Millets across Eurasia: chronologia i kontekst wczesnych zapisów rodzajów Panicum i Setaria ze stanowisk archeologicznych w Starym Świecie. Vegetation History and Archaeobotany. 2008; 17(1): 5.
- 35.Qian CS, Wu ZY, Chen CD. Typ roślinności Chin. Acta Geographic Sinica. 1956; 1: 70–80.
- 36.Feng ZD, An CB, Wang HB. Holoceńskie zmiany klimatyczne i środowiskowe na obszarach suchych i półsuchych Chin: przegląd. Holocene. 2006; 16: 119–130.
- 37.Xiao J, Nakamura T, Lu H, Zhang G. Zmiany klimatu w holocenie w okresie przejścia pustynia/less w północno-środkowych Chinach. Earth & Planetary Science Letters. 2002; 197, 11–18.
- 38.Xiao J, Xu Q, Nakamura T. Zmienność roślinności w holocenie w regionie jeziora Daihai w północno-środkowych Chinach: bezpośredni wskaźnik azjatyckiej historii klimatycznej monsunów. Quaternary Science Reviews. 2004; 23: 1669–1679.
- 39.Li XQ, Zhou J, Shen J, Weng CY, Zhao HL, Sun QL. Historia roślinności i zmiany klimatyczne w ciągu ostatnich 14 tys. lat temu na podstawie danych o pyłkach w jeziorze Daihai w północno-środkowych Chinach. Review of Paleobotany and Palynology. 2004; 132: 195–205.
- 40.Institute of Crops Genetic Resources, Chinese Academy of Agricultural Sciences, Shanxi Academy of Agricultural Sciences. Odmiany prosa Foxtail w Chinach. Pekin, China Agriculture Press. 1985.11.
- 41.China State Bureau of Cultural Relics. Atlas chińskich zabytków kulturowych (fascykuł Shaanxi). Pekin, Chiny: Sino Maps Press. 1998.
- 42.China State Bureau of Cultural Relics. Atlas chińskich zabytków kulturowych (Inner Mongolia fascicule). Pekin, Chiny: Sino Maps Press. 2003.
- 43.Shaanxi Provincial Institut of Archaeology. Wykopaliska na stanowisku Zhaimao w hrabstwie Shenmu. Archeologia i zabytki kulturowe. 2003; 00: 319–334.
- 44.Lu ZR. Wykopaliska na stanowisku Zhaimao w okręgu Shenmu. Archeologia i zabytki kulturowe.2002; 3: 3–17.
- 45.Wang LW. Analiza pozostałości na stanowisku Zhukaigou. Północne relikty kulturowe. 2004; 3: 17–27.
- 46.Ji FX, Ma XQ. Badania i wykopaliska na stanowisku Dakou w Jungar Banner, prowincja Mongolia Wewnętrzna. Archeologia. 1979; 4: 310–318.
- 47.Choi X, Siqin, Liu HZ, Lin H. Krótki raport z wykopalisk na stanowisku Ashan w mieście Baotou w prowincji Mongolia Wewnętrzna. Archaeology. 1984; 2: 99–108.
- 48.Zhao KL, Li XQ, Shang X, Zhou XY, Sun N. Charakterystyka rolnicza epoki brązu w środkowej i późnej fazie w prowincji Liaoning w zachodniej części kraju. Chinese Bulletin of Botany, 2009. 6: 718–724
- 49.Fu YX. Krótki przegląd „Ash-Pit”. HuaXia Archaeology, 2014; 2: 126–132.
- 50.Jiang XC. Koncepcja popielnika i ponowna dyskusja na temat metody pracy terenowej. Jianghan Archaeology, 2009; 112: 41–44.
- 51.Yan SD. Kilka pytań o złoże stratygraficzne i popielniczkę. Huaxia Archaeology, 2008; 1: 128–133
- 52.Tuo G, Wen D. Dyskusja o Ash-Pit. Jianghan Archaeology, 1995; 3: 94–96
- 53.Huang CC, Pang J, Zha X, Su H, Jia Y, Zhu Y. Wpływ monsunowych zmian klimatycznych na holoceńskie powodzie brzegowe wzdłuż rzeki Sushui, środkowy bieg Żółtej Rzeki, Chiny. Quaternary Science Reviews. 2007; 26(17): 2247–2264.
- 54.Li XQ, Dodson J, Zhou XY, Zhang HB, Masutomoto R. Wczesna uprawa pszenicy i rozszerzanie się rolnictwa w neolitycznych Chinach. Holocen. 2007; 17(5): 555–560
- 55.Dodson J, Li XQ, Ji M, Zhao K, Zhou X, Levchenko V. Wczesny brąz na dwóch stanowiskach archeologicznych z okresu holocenu w Gansu w północno-zachodnich Chinach. Quaternary Research. 2009; 72(3):309–314.
- 56.Zhou XY, Li XQ, Dodson J, Keliang Z. Szybka transformacja rolnictwa w prehistorycznym korytarzu Hexi w Chinach, Quaternary International. 2016; 426:33–41.
- 57.Zhou XY, Li XQ, Zhao KL, Dodson J, Sun N, Yang Q. Wczesny rozwój rolnictwa i skutki środowiskowe w neolitycznym basenie Longdong (wschodni Gansu). Chinese Science Bulletin. 2011; 56(4–5): 318–326.
- 58.Atahan P, Dodson J, Li XQ. Trendy czasowe w spożyciu prosa w północnych Chinach. Journal of Archaeological Science. 2014; 50: 171–177.
- 59.Baltensperger DD. Wyczyniec i proso zwyczajne. 1996.
- 60.Guedes JD, Manning SW, Bocinsky RK. 5500-letni model zmieniających się nisz uprawowych na Wyżynie Tybetańskiej. Current Anthropology. 2016; 57(4): 517–522.
- 61.Guedes JD, Butler EE. Nowe spojrzenie na rozprzestrzenianie się rolnictwa na Wyżynę Tybetańską. Holocen. 2015; 25(9): 1498–1510.
- 62.Lee GA, Crawford GW, Liu L, Sasaki Y, Chen X. Archeologiczna soja (Glycine max) w Azji Wschodniej: Czy rozmiar ma znaczenie? Plos One. 2011; 6(11): 1–12
- 63.Kitagawa J, Yasuda Y. Rozwój i rozmieszczenie kultury Castanea i Aesculus w okresie Jomon w Japonii, Quaternary International. 2008; 184(1): 41–55.
- 64.Liu HB. Wczesna charakterystyka rolnicza i jej wpływ na region Erdos w środkowym i późnym holocenie. Absolwent. 2012.
- 65.Xu F. Wstępne porównanie odkryć archeologicznych na stanowisku Shimao i stanowisku Taosi. Relics and Museolgy. 2014; 1: 18–22.
- 66.Sun ZY, Shao J, Shao AD, Kang NW, Qu FM, Liu XM. Miejsce Shimao w hrabstwie Shenmu, prowincja Shaanxi. Archeologia. 2013; 7: 15–23.
- 67.Purugganan MD, Fuller DQ. 2009. Charakter selekcji podczas udomowienia roślin. Nature 457:843–848. pmid:19212403
- 68.Weber S, Kashyap A, Harriman D. Czy rozmiar ma znaczenie: rola i znaczenie ziaren zbóż w cywilizacji Indusu. Archaeological and Anthropological Sciences. 2010; 2: 35–43.
- Opublikowano: 3 sierpnia 2018 r.
- https://doi.org/10.1371/journal.pone.0198750
Cytowanie: Bao Y, Zhou X, Liu H, Hu S, Zhao K, Atahan P i in. (2018) Ewolucja prehistorycznego rolnictwa na terenach suchych w strefie przejściowej suchej i półsuchej w północnych Chinach. PLoS ONE 13(8): e0198750. https://doi.org/10.1371/journal.pone.0198750
Redaktor: John P. Hart, New York State Museum, STANY ZJEDNOCZONE
Otrzymano: 23 listopada 2017 r.; Zaakceptowano: 24 maja 2018 r.; Opublikowano: 3 sierpnia 2018 r.
Prawa autorskie: © 2018 Bao i in. Jest to artykuł w otwartym dostępie rozpowszechniany na warunkach licencji Creative Commons Attribution License , która zezwala na nieograniczone wykorzystanie, dystrybucję i reprodukcję w dowolnym medium, pod warunkiem wskazania oryginalnego autora i źródła.
Dostępność danych: Wszystkie istotne dane znajdują się w artykule oraz w plikach z informacjami pomocniczymi.
Finansowanie: Dziękujemy NSFC (dotacje 41371003, 41772371) i National Key Basic Research Fund (dotacja 2015CB953800) oraz Youth Innovation Promotion Association za wsparcie finansowe. Niniejszy artykuł jest również wspierany przez Strategic Priority Research Program of Chinese Academy of Sciences, Grant No. XDB 26000000. Fundatorzy nie mieli żadnej roli w projektowaniu badań, zbieraniu i analizie danych, decyzji o publikacji ani przygotowaniu manuskryptu.
Konflikty interesów: Autorzy oświadczyli, że nie występują żadne konflikty interesów.
Link do artykułu: https://journals.plos.org/plosone/article?id=10.1371/journal.pone.0198750