Jak możemy przeczytać w Wikipedii, Hyksosi (egip. Hekau-chasut, „władcy obcych krajów”; arab. trb. Al-Mluk ar-R`t, „królowie pasterze”; stgr. Ύκουσσώς) to termin określający niejednorodną etnicznie grupę ludów zachodnioazjatyckich (semickich i huryckich) przybyłych do delty Nilu ok. 1650–1540 p.n.e. w tak zwanym Drugim Okresie Przejściowym. W „okresie przejściowym”, czyli w czasach kryzysu państwowości nad Nilem. Z tego też powodu zachowało się do tego okresu bardzo niewiele informacji i dlatego też wnioski dotyczących panowania władców Egiptu XIV-XVII dynastii są bardzo hipotetyczne, dyskusyjne. Papirus Turyński podaje, że XIV-XVII dynastia panowała przez 15 wieków. Później ten czas zredukowano do lat dwustu, są też tacy śmiałkowie, którzy redukują go do lat dwudziestu[3], poniżej opierając się o wyniki najnowszych badań piszę o nieco ponad stuletnim panowaniu Hyksosów nad Dolnym i Środkowym Egiptem.
Czasy od upadku XIII były okresem prób odbudowy (budowy na nowo) państwowości nad Nilem, oczywiście nie możemy mówić o ciągłości państwa; nie tylko władzy, ale i społeczeństwa. Według jednej z hipotez przejęcie władzy przez dwie dynastie hyksoskie nastąpiło nagle, w wyniku ruchów ludnościowych, jakie miały miejsce na terenie Azji Zachodniej w tym okresie. Ostatnio jednak nauka przyjmuje założenie, że Hyksosi (eg. Hk’h’swt – władca obcych ziem/pustyni), wywodzący się plemiona obcego pochodzenia[4], drogą powolnej infiltracji (datującą się już od czasów XII dynastii) opanowali wschodnie tereny delty. Stale osiedlające się tam plemiona stały się w końcu tak liczne, że wybrały sobie jednego władcę (Salatisa), zorganizowały państwo i założyły już około roku 1730 p.n.e. twierdzę Awaris we wschodniej części delty Nilu, która stała się ich stolicą[5]. Z niej kontynuowali ekspansję w kierunku południowym wzdłuż wschodnich granic Delty, w kierunku Memfis. Przez cały okres swego panowania, jednak nie zdobyli trwałej władzy nad Górnym Egiptem, zadowalając się pobieraniem rocznej daniny.
Może to zbyt śmiała hipoteza, ale wydaje mi się prawdopodobnym, że Hyksosi byli również najemnikami sprowadzonymi jeszcze w czasach XII dynastii. Ich twierdza musiała powstać za zgodą władców egipskich. W kolejnych pokoleniach byli żołnierze hyksoscy osiedlali się na terenie wschodniej Delty, natomiast do armii przyjmowano kolejnych najemników hyksoskich[6]. Dowodem potwierdzającym taką hipotezę mogą być słowa Kamose, przed wyruszeniem przeciwko Hyksosom i ich pokonaniem: Awaris między dwoma rzekami (Deltą podległą Hyksosom) pozostawię zniszczone, bez mieszkańców, zniszczywszy ich miasta i mieszkania, które staną się na zawsze wzgórzami gruzów z powodu szkody, jaką wyrządzili w Egipcie oddając się w służbę Azjatów. Zdradzili Egipt, swoją królową[7].
Warto tu zastanowić się nad ówczesnym pojmowaniem pojęcia Egipt i Egipcjanin. Historyk, za którym podałem powyższy cytat, E. Driton, wspomina o papirusie znajdującym się obecnie w Muzeum w Brooklynie, który podaje szczegółową listę osób zatrudnionych przy pracach rolniczych w Tebach za panowania trzynastej dynastii. Pozwala ona stwierdzić, że liczba Azjatów przekraczała wówczas połowę osób zatrudnionych. Autor ten sugeruje, że pracownicy ci stanowili wsparcie dla inwazji Hyksosów[8]. To bardzo nieprawdopodobna teza, tym bardziej, jeśli uwzględni się ówczesne możliwości przekazu informacji. Tzw. ludy azjatyckie były bardzo zróżnicowane kulturowo i teza o jakiejś wspólnocie tych robotników z hyksoskimi wojownikami jest, co najmniej nieprawdopodobna. Wspomniana lista dowodzi jednak, że mimo ponad tysiącletniego istnienia państwowości nad Nilem, nie doszło jeszcze do utworzenia się tam jednolitego kulturowo społeczeństwa. Obcy kulturowo byli najemni wojownicy, obcy kulturowo robotnicy rolni, często potomkowie sprowadzonych tu wcześniej niewolników, często obcego pochodzenia służba dworska, a i monarchowie przez swe małżeństwa z córkami sąsiadów zapewne nie zawsze utożsamiali się z resztą społeczeństwa. Jak wiemy, założycielami dynastii zostawali też przedstawiciele elit z państw ościennych.
Potęga Hyksosów stała się tak wielka, że założyli nową dynastię, przypuszcza się jednak, że na południu Egiptu supremacja ich była czysto nominalna. Po latach walk lokalni niezależni książęta tebańscy osiągnęli „zbrojny pokój” z ich władcami, zdobywając przywileje i prawa w obszarze Delty, (prawo tranzytu przez te terytoria oraz prawo pasterskie na żyznych obszarach Delty).
Hysksosi stopniowo przejmowali kulturę egipską i ulegali asymilacji z ludnością miejscową, przypuszcza się jednak, że nie przyjęli wielu zwyczajów ludności miejskiej. Przed przeniesieniem się do Memfis ich stolicą i rezydencją władców było Awaris (późniejsze Tanis). Stanowił ją wojskowy obóz o masywnych wałach, obsadzony garnizonem złożonym z ciężkozbrojnych oddziałów. Stąd dokonywali swych grabieżczych wypraw. Wprawdzie władcy hyksoscy przyjmowali tytuł „Syna Re”, ale nie wpłynęło to na legitymizację ich władzy. Byli dowódcy oddziałów nomadów nie mieli czasu, by poznać tajniki rządów uzależnionego państwa. Styl ich życia, poza większą różnorodnością i barwnością dworskiego życia, które umożliwiały łupy i ściągane daniny, niewiele odbiegał od poziomu życia wodzów nomadów.
Imiona ich władców pisano hieroglifami w kartuszach, zgodnie ze zwyczajem egipskim. Jak podaje Menhaton, dynastię XV tworzyło tylko sześciu władców, z których najbardziej znanym jest ’A’popi. Papirus z Turynu podaje dziewięciu władców z XVI dynastii, niestety, imiona ich nie zachowały się na tym dokumencie[9]. Zdaniem Dritona dynastia ta mogła obejmować tron tylko przez 42 lata, w ciągu, których Apopi III rządził przynajmniej 33 lata. Aauserre Apopi III był tym władcą hyksoskim, przeciwko któremu zbuntował się Kamose[10]. Grupa uczonych, której reprezentantem jest J. von Beckerach, przypuszcza, że XVI dynastię tworzyli wasale Hyksosów panujący bądź w Dolnym, bądź w Środkowym Egipcie[11].
Z tego okresu pochodzą odkryte na terenie egipskiego pałacu, zakopane wówczas, szczątki ogromnych ludzkich dłoni[12]. W sumie odkryto szczątki aż 16 ludzkich prawych dłoni. Wielkość kości może wskazywać na to, że należały do wojowników. Badane ruiny były niegdyś częścią starożytnej miejscowości Awaris – obecnie na tych terenach wznosi się miasto Tell el-Dabaa. Odkrycie to potwierdza przypuszczenie, że żyjący w tej epoce władcy egipscy mogli po wygranej bitwie rozkazać swym żołnierzom, by odcinali poległym wrogom prawą dłoń, aby łatwiej ich policzyć. Inna hipoteza zakłada, że odcinano dłonie żywym, wziętym do niewoli wrogom. Na wielu staroegipskich malowidłach pojawiał się motyw bezrękich wojowników. Zabieg odcięcia ręki mógł mieć również znaczenie symboliczne. Wojownik bez dłoni pozbawiony był swojej siły i chwały już do końca życia, natomiast odcięte kończyny, jako trofea wojenne, można było sprzedać po powrocie do rodzinnego miasta. Naukowcom jednak nie udało się jeszcze określić, do której ze stron należały znalezione szczątki dłoni. Nie wiemy, kto zapoczątkował ten niezwykły zwyczaj obcinania prawych dłoni, choć wzmianki o nim pojawiają się w wielu starożytnych pismach i malowidłach.
Warto tu zastanowić się jaki wpływ na dzieje tego regionu miał wybuch wulkanu na Santorini (Thera). Prof. Costas Synolakis, ekspert w dziedzinie badań tsunami, uważa, że erupcja wulkanu na greckiej wyspie ok. 1600 r. p.n.e. mogła wywołać gigantyczną falę pływową, która uderzyła w deltę Nilu. Mogło to wywołać opisywane w Biblii „rozstąpienie morza”. Prawdopodobnie w wyniku błędów w przekładzie uznano później, że chodziło o „rozstąpienie się” Morza Czerwonego. Komputerowe symulacje erupcji wulkanu na greckiej wyspie pokazują, że wskutek zapadnięcia się olbrzymiej masy lądu (z powierzchni znikło prawie dwie trzecie całej wyspy) powstała gigantyczna fala tsunami, wysoka na prawie 200 m i przemieszczająca się z prędkością niemal 650 km/godz. Była to, jak twierdzą naukowcy, jedna z największych fal w historii i musiała dotrzeć do wybrzeży Egiptu. Patrząc na zwykłe fale, widzimy, jak najpierw zabierają wodę z wybrzeża, a potem rozbijają się o brzeg. W przypadku tak wielkiego tsunami zassane musiały zostać miliardy litrów wody, nie tylko z samego wybrzeża i zatok, lecz także z uchodzących do morza rzek i pobliskich jezior, a to mogło spowodować cofnięcie się mórz na około dwie godziny. Pominąłbym rozważania na tematy „biblijne”[13], myślę, że ciekawsze są hipotezy na temat zniszczeń wybrzeży Morza Śródziemnego, w tym delty Nilu.
W niepodbitej przez Hyksosów środkowej i południowej Doliny Nilu rządzili wielcy obszarnicy, z których każdy niemal uważał siebie za syna Re i za króla Dolnego i Górnego Egiptu. Pozostawali oni w zależności politycznej od Hyksosów. Będący prawdopodobnie potomkami poprzedniej dynastii egipskiej arystokraci wypracowali nową formę rządów, rodzaj monarchii elekcyjnej. W czasie organizowanych okresowo zjazdów wybierali swojego zwierzchnika. Ten zwyczaj, a zapewne również polityka mariaży doprowadziły do wyłonienia się wśród nich hegemona – królów tebańskich. To wokół nich doszło do koncentracji sił opozycji zmierzających do obalenia zależności od Hyksosów.
W wyniku działań zbrojnych podjętych przez Kamose (XVII dynastia tebańska) oraz jego brata i następcy, Ahmose I – Hyksosi zostali wyparci z Egiptu. Wojna z Hyksosami, powstała w jej celu armia, ułatwiła kolejnym władcom (tym razem wywodzącym się z arystokracji egipskiej) utworzyć nad Nilem kolejne zręby państwowości – tzw. Nowe Państwo.
Piotr Kotlarz
[1] XV dynastia (dynastia Wielkich Hyksosów) (ok. 1674-1567 p.n.e.). Imiona egipskie i greckie władców: Maibre Szeszi/Salitis; Meruserre Jakobher; Seuserence Chain; Auserre Apopi, Apophis I; Nebchepeszre Apopi, Apophis II; Aakenenre Apopi, Apophis III; Aasehere Chamudi. [Według T. Schneidera panowanie tej dynastii przypadało na lata 1630-1522 p.n.e.]
[2] XVI dynastia (dynastia Małych Hyksosów) (ok. 1684-1567 p.n.e.). [E. Driton datuje lata panowania tej dynastii na okres pomiędzy rokiem 1622 p.n.e. a 1580 p.n.e.] Prawdopodobnie wasale Wielkich Hyksosów, pewnych jest tylko osiem imion książąt z tej dynastii. Imiona władców: Anat-Her; Weser-Anat; Semqen; Seket; Wasa (Wadj(ed)); Qar; Seneferanchre Pepi III; Beb-ankh; Nebmaatre; Nikare II; Meribre; Aahetepre; Aaneterre; Nebwankhre; Ahetepre; Nebweserre; Khaweserre; Khaimure; Yakob-baal; Yakobaam (albo Yakobner); Yam; Amu; Nia(zatarte znaki). T. Schneider nie wymienia władców tej dynastii i używa określenia – lokalni władcy. [T. Schneider, dz. cyt., s. 366.]
[3] Por.: F. Daumas, Od Narmera do Kleopatry…, s 70.
[4] Niektóre ze znanych nam imion wodzów hyksoskich są semickie (np. Jakobher, Anather), inne jak Chian czy Bnon wyglądają na huryckie. [Por.: F.Daumas, Od Narmera do Kleopatry. Cywilizacje Starożytnego Egiptu, tłumaczenie Irena Zawadzka, Warszawa 1973, s. 70.] . Zdaniem Guillemetta Andreu, pojęciem Hyksosi Egicjanie określali pochodzące z Azji grupy „obcych” przybyszów, które przenikały do Delty wschodniej, gdzie osiadły i założyły sieć kantorów handlowych. Początkowo koegzystencja obu grup miała charakter pokojowy. W wyniku kryzysu Średniego Państwa napływ Hyksosów powiększył się i wówczas sięgnęli oni po władzę centralną. Por.: Andreu Guilmette, Egipt w czasach piramid, przełożył Maciej G. Witkowski, Warszawa 2012, s. 57
[5] François Daumas, sugeruje, że założenie „stolicy” w tym miejscu było dowodem zręczności politycznej Hyskosów, moim zdaniem, to nadinterpretacja. Rządy Hyksosów w Egipcie, które zdobyli dzięki chwilowej przewadze w posiadanej technice zbrojnej (rydwany i żelazo), początkowo sprowadzały się do zwykłej grabieży i ściąganiu haraczu, później narzucaniu zwierzchności wasalnej. Awaris było początkowo przygraniczną twierdzą, która z czasem przekształciła się w centrum władzy politycznej. Por.: F. Daumas, dz. cyt., s. 70.
[6] Już po postawieniu tej hipotezy znalazłem następujące informacje: Jeden ze świątynnych tekstów opisuje Ramzesa II jako króla, który przenosi Nubię do Delty, a Azjatów do Nubii. Umieścił Beduinów (Szasu) w kraju zachodu i osadził Libijczyków (Czemehu) w górach (na wschodzie). Podobne stwierdzenie można znaleźć w odniesieniu do Ramzesa III i Libijczyków, którzy po wzięciu w niewolę musieli przekroczyć Nil zostali przewiezieni do Egiptu i rozmieszczeni tam jako wojska zwycięskiego króla. Przynajmniej początkowo jeńcy mogli być trzymani w odrębnych obozach. Na dwóch stelach ze świątyni Totmosa IV zanotowano założenie osiedli, dla pojmanych przez króla w palestyńskim mieście Gezer oraz w nubijskiej krainie Kusz. Syn władcy, Amenhetop III, otoczył swą świątynię grobową osiedlami Hurytów, a nazwa miejscowa w Memfis „pole Hetytów”, być może wywodziła się z podobnego obozu. Chwaląc się swymi osiągnięciami, Ramzes III dodaje wymowne szczegóły losu pojmanych grup: Ustanowiłem ich przywódców w twierdzach noszących moje imię. Wyznaczyłem wśród nich dowódców łuczników, przywódców plemion, zostali napiętnowani – jako niewolnicy – kartuszem z moim imieniem, tak samo potraktowano ich żony i dzieci. [Wikipedia, hasła: Ramzes II; Ramzes III.]
[7] Cytat za: E. Driton, Egipt faraonów, przełożyła Barbara Tyloch, Warszawa 1970, s. 164.
[8] Por.: E. Driton, Egipt faraonów, przełożyła Barbara Tyloch, Warszawa 1970, s. 158.
[9] Zdaniem Dritona: Dwie listy zaczerpnięte z Manethona zostały z pewnością źle sporządzone przez kopistów, a lista Papirusu z Turynu zachowała tylko imię szóstego króla, nie odpowiadające zresztą imionom wymienionym przez Manethona. Król Assiz tego ostatniego mógłby być królem Szeszi (?) wymienionym na niektórych skarabeuszach z tego czasu. [E. Driton, Egipt faraonów, przełożyła Barbara Tyloch, Warszawa 1970, s. 160-161.]
[10] Por.: E. Driton, Egipt faraonów, przełożyła Barbara Tyloch, Warszawa 1970, s. 162.
[11] Por.: Starożytny Egipt, pod red. Albertyny Szczudłowskiej, Warszawa 1978, s. 100.
[12] Odkrycia dokonał zespół archeologów pod kierownictwem Manfreda Bietaka, profesora egiptologii z Uniwersytetu Wiedeńskiego. Znalezione kości dłoni znajdowały się w 4 podziemnych jamach. W dwóch z nich, umiejscowionych przed salą tronową, zakopano po jednej ręce. Są to, najprawdopodobniej, najstarsze ze wszystkich znalezionych kości. Kolejne elementy szkieletów kości dłoni odkryto w dwóch jamach znajdujących się przed pałacem.
[13] Z drugiej strony hipoteza „biblijna” jest warta przemyślenia. Porównując Biblię ze znacznie późniejszymi wprawdzie, ale również spisywanymi przez kronikarzy na bazie wcześniejszych przekazów (głównie ustnych), np. Kroniki Galla, a zwłaszcza Kadłubka, zauważamy, że ich autorzy łączyli w swych relacjach wydarzenia z różnych epok, często je mieszając. Podobnie mogli postępować autorzy Biblii. Wybuch Thery miał miejsce pomiędzy 1650-1625 rokiem p.n.e.
Obraz wyróżniający: Wynalazek Hyksosów – rydwan. Za: http://www.histurion.pl/historia/starozytnosc/egipt/wojskowosc_w_starozytnym_egipcie.html [Tytuł ilustracji podałem za autorem artykułu. Hyksosi nie byli „wynalazcami” rydwanu.]
