Dramaturg – czyli kto?
Teatrem interesuję się już od bardzo dawna, w pewnym sensie już ponad pół wieku. Po raz pierwszy zetknąłem się ze sceną jeszcze w szkole podstawowej, kiedy to wraz z grupą uczniów z naszej szkoły pojechaliśmy do Wejherowa na przegląd teatrów szkolnych. W czasie studiów byłem członkiem teatru studenckiego: „Teatr ubogich” Joachima Lodka na KUL, później współpracowałem z Andrzejem Rozhinem przy organizacji przeglądu teatrów studenckich z całej Polski – Lubelskiej Wiośnie Teatralnej w 1972/1973 roku (UMCS). Wówczas nawet nie przypuszczałem, że kiedyś zostanę pisarzem, że napiszę dramaty… monodramy, zostanę dramaturgiem. Mało tego napisałem przecież dwie ogromne monografie: poświęconą literaturze dramatycznej w świecie „Historię dramaturgii” oraz „Historię polskiej dramaturgii”. Przez cały ten okres słowa dramaturg, dramatopisarz uznawałem za synonimy. Tak zresztą do dziś podaje większość słowników.
Dramaturg (fr. dramaturge z gr. dramatourgós) lit. autor dramatów, utworów scenicznych.
Źródło portalwiedzy.onet.pl
Dramaturg – pisarz, tworzący dramaty przeznaczone do wystawienia na scenie | (1.1) {{odmiana-rzeczownik-polski | (1.1) ”(…) utalentowany dramaturg i nowelista, złożył dyrekcji teatrów najnowszy s [..] Źródło pl.wiktionary.org
Dramaturg – synonimy: dramaturg – dramatopisarz… Źródło: https://sjp.pwn.pl/slowniki/dramaturg.html
Dramaturg – Definicja: autor utworów przeznaczonych do wystawienia na scenie…Źródło: https://wsjp.pl/index.php?id_hasla=5126
Z jakiegoż to powodu zacząłem teraz szukać tych definicji? Cóż, wydaje mi się, że jestem człowiekiem dość skromnym. Każdy ma prawo się mylić. Może i ja się myliłem? Czytając recenzję autorstwa Huberta Michalaka[1], książki Tomasza Żarneckiego i Gosi Kulik „Jak ugryźć teatr współczesny” (wydanej w 2019 roku), natrafiłem na to zdanie: [w książce Żarneckiego i Kulik] znaleźć można kilka niedociągnięć merytorycznych (m.in. niewłaściwe użycie słowa „dramaturg”, które nie jest synonimiczne z „dramatopisarz”…). Czyżbym aż tak się mylił? Kim wreszcie jestem dramatopisarzem, czy dramaturgiem, kim jest Szekspir, Sofokles, Mrożek? Czy powinienem zmienić tytuł moich książek? Historia dramatopisarstwa, nie dramaturgii… Wiele wątpliwości, zwłaszcza dziś w świecie, gdzie do puryzmu przywiązuje się aż tak wielką wagę. Może jeszcze kogoś obrażę? Z niepokojem zacząłem szukać nowej definicji dramaturga. Odpowiedzi na to kim jest dramaturg próbują udzielić autorzy Encyklopedii Teatru Polskiego. Według nich dramaturg to: członek zespołu artystycznego teatru, którego funkcje zmieniały się na przestrzeni wieków, zawsze jednak wiązały się z przygotowaniem materiału literackiego do pracy scenicznej dla reżysera i aktorów. Zawód dramaturga wywodzi się z niemieckiej tradycji teatralnej. Za pierwszego dramaturga uznaje się Gottholda Ephraima Lessinga, który w latach 1767–1769 w Teatrze Narodowym w Hamburgu pełnił rolę doradcy w sprawach doboru repertuaru i wyznaczania kierunku artystycznego instytucji.
Również dzisiejsze ramy funkcjonowania i zakres obowiązków należących do dramaturga określone zostały w Niemczech przez Bertolta Brechta. W prowadzonym przez niego Berliner Ensemble dramaturg stał się nie tylko ekspertem literackim, ale również uczestniczącym w procesie powstawania przedstawienia – od scenariusza po próby – pełnoprawnym członkiem zespołu współtworzącego spektakl.
Propagatorem wprowadzenia dramaturga do pracy nad spektaklem był na gruncie polskim jeszcze przed II wojną światową Leon Schiller, jednak w instytucjach teatru polskiego do końca XX w. przyjęła się funkcja kierownika literackiego jako doradcy do spraw repertuaru.
Zmianę polegającą na pojawieniu się dramaturga aktywnie uczestniczącego w całości procesu artystycznego przyniósł dopiero koniec lat 90. XX i początek XXI w. Zainteresowanie tym zawodem zaowocowało otwarciem w 2002 specjalizacji dramaturg teatru w ramach Wydziału Reżyserii Dramatu krakowskiej Państwowej Wyższej Szkoły Teatralnej im. L. Solskiego. Obecnie praca dramaturga obejmuje adaptację tekstu (względnie opracowanie scenariusza), poszukiwanie materiałów audiowizualnych i teoretycznych, stwarzających intelektualny kontekst spektaklu, a także proces przepisywania, miksowania, uzupełniania i montowania tekstu w trakcie prób. Dramaturg zwykle uczestniczy w próbach do spektaklu, współpracuje z reżyserem, czuwając nad zachowaniem konstrukcji spektaklu, jego tempa i rytmu.
Z zawodem dramaturga można spotkać się również w ramach samej instytucji teatru, gdzie współtworzy jego linię programową, edukacyjną i wydawniczą. W teatrze polskim funkcję dramaturga spopularyzowali m.in. Sebastian Majewski, Piotr Gruszczyński, Jakub Roszkowski[2].
Problemy dotyczące języka, sformułowań są znacznie szersze. Dotykają przecież również gatunków/rodzajów literackich. Dramat to rodzaj literacki mający budowę sceniczną. Brak narratora, bohaterów poznajemy przez dialog, monolog i działanie. Składniki dramatu to didaskalia, akty, sceny, tekst poboczny. Wśród dramatu wyróżniamy następujące gatunki literackie: dramat właściwy, tragedia, komedia, tragifarsa[3].
Sofokles był tragikiem, ale jego twórczość zaliczamy do dramatów. Tragedia (łac. tragoedia, z gr. τραγῳδία tragōdía, od wyrazów τράγος tragos „kozioł” i ᾠδή ōdḗ „pieśń”) toobok komedii i dramatu właściwego jeden z trzech podstawowych gatunków dramatu[1].
Dramat właściwy – gatunek dramatu ukształtowany w czasach nowożytnych przez odejście od wprowadzania tradycyjnych wyróżników starożytnych form komedii i tragedii takich jak elementy komiczne, tragiczne konflikty czy bohaterowie. Początkowo mianem tym określano tragikomedie, czyli utwory łączące elementy tragedii i komedii. Z czasem jednak nazwy tej zaczęto używać w stosunku do poważnych utworów teatralnych, budujących napięcie na innych zasadach niż zasady konfliktu tragicznego. Wyróżnia się kilka odmian dramatu właściwego, m.in.: dramat romantyczny, dramat obyczajowo-psychologiczny. Twórcą nowatorskiej teorii dramatu mieszczańskiego, umieszczającej utwory dramatyczne między komedią i tragedią, co miało być bliższe rzeczywistości, był Denis Diderot.
Przyjrzyjmy się jednak definicji Encyklopedii Teatru Polskiego. Dramaturg to: Członek zespołu artystycznego teatru, którego funkcje zmieniały się na przestrzeni wieków, zawsze jednak wiązały się z przygotowaniem materiału literackiego do pracy scenicznej dla reżysera i aktorów. Czy takim był Sofokles, Szekspir, Molier…? Czy przyświecała im myśl przygotowania „materiału literackiego” na scenę, czy też chcieli swą twórczością coś nam powiedzieć? Szekspir i Molier byli ponadto organizatorami (dyrektorami) teatrów… Molier i aktorem… ludzie pełnią wiele funkcji. Członkiem zespołu artystycznego teatru może być również kierownik literacki, ale przecież wiele teatrów może się bez tego etatu obejść.
Zawód dramaturga wywodzi się z niemieckiej tradycji teatralnej. Za pierwszego dramaturga uznaje się Gottholda Ephraima Lessinga, który w latach 1767–1769 w Teatrze Narodowym w Hamburgu pełnił rolę doradcy w sprawach doboru repertuaru i wyznaczania kierunku artystycznego instytucji. Problem w tym, że Gotthold Ephraim Lessing pisał też dramaty. Czy w takim razie powinniśmy o nim mówić dramaturg i dramatopisarz? Ponadto doradcą w sprawie doboru repertuaru w teatrach bywają zazwyczaj kierownicy literaccy. Kierownik literacki może być równocześnie i dramaturgiem (taką funkcję pełnił np. Władysław Zawistowski, Paweł Huelle), ale nie musi.
Propagatorem wprowadzenia dramaturga do pracy nad spektaklem był na gruncie polskim jeszcze przed II wojną światową Leon Schiller. Schiller był reżyserem. Zwolennikiem tzw. teatru ogromnego. Niestety, dziś nie jesteśmy w stanie ocenić jego dorobku (nie zachowały się zapisy reżyserowanych przez niego spektakli), moim zdaniem przecenianego. Wystawiał dzieła Mickiewicza… szukał inspiracji w sztuce ludowej… nie bardzo potrafię pojąć w jakim sensie był „dramaturgiem”.
Wyjaśnienie celu wprowadzenia nowego znaczenia dla pojęcia „dramaturg” znajduję w ostatnich akapitach: Zainteresowanie tym zawodem zaowocowało otwarciem w 2002 specjalizacji dramaturg teatru w ramach Wydziału Reżyserii Dramatu krakowskiej Państwowej Wyższej Szkoły Teatralnej im. L. Solskiego. Obecnie praca dramaturga obejmuje adaptację tekstu (względnie opracowanie scenariusza), poszukiwanie materiałów audiowizualnych i teoretycznych, stwarzających intelektualny kontekst spektaklu, a także proces przepisywania, miksowania, uzupełniania i montowania tekstu w trakcie prób. Dramaturg zwykle uczestniczy w próbach do spektaklu, współpracuje z reżyserem, czuwając nad zachowaniem konstrukcji spektaklu, jego tempa i rytmu.
Teatr, zdaniem tworzących go dziś „artystów” ma odejść od przyjętego przez ponad dwa tysiące lat schematu… ulec ma zmianie jego funkcja. Już nieważna staje się rola dramatopisarza, jego idee… wartości, dla wyrażenia których sięgnął po ten gatunek literacki. „Tekst” ma być przepisywany, miksowany, uzupełniany i montowany w trakcie prób. Nie warto wystawiać dramatów pisanych przez dramaturgów. Można dokonać adaptacji jakichś tekstów, względnie opracować scenariusz.
Taka postawa umożliwi zachowanie wszelkich środków (płynących głównie z dotacji państwa i samorządów, bo przecież nie z biletów – widz też staje się tu mniej istotny) w rękach prawdziwych „artystów teatru”. Nie trzeba się dzielić środkami z jakimiś pisarzami (płacić im tantiemy od spektakli). Przecież oni nawet nie wiedzą, co to jest teatr? Kim jest „prawdziwy” dramaturg?
A kimże wreszcie jest dramaturg? Czy odpowiedzi na to pytanie dają zwolennicy nowego desygnatu dla tego pojęcia? Piszą np.: Podczas gdy dramatopisarz pisze sztukę, rola dramaturga jest znacznie bardziej enigmatyczna, a zadania przed nim stawiane – złożone. Goszczący na zorganizowanej niedawno przez Instytut Teatralny konferencji dramaturgicznej zawodowcy z Wielkiej Brytanii, Niemiec, Austrii i Polski nie byli w stanie wypracować jednej definicji zawodu ani określić zakresu obowiązków. Padały metafory: trzecie oko reżysera, mózg całego projektu, król bez ziemi, lekarz, ten-który-wie, Bóg…[4] Boże, chroń nas przed takimi bogami.
Piotr Kotlarz
[1] Hubert Michalak / NIE TAKI TEATR STRASZNY…10 grudnia 2019
[2] http://www.encyklopediateatru.pl/hasla/214/dramaturg
[3] http://mowimyjak.se.pl/newsy/fakty/jakie-sa-rodzaje-i-gatunki-literackie-po-co-jest-ten-podzia,22_41961.htmlSofokles
[4] Aneta Kyzioł, Kim w teatrze jest dramaturg? „Polityka” 21 luty 2009. https://www.polityka.pl/tygodnikpolityka/kultura/282775,1,kim-w-teatrze-jest-dramaturg.read
