Co Europejczycy wnieśli do systemu kastowego w Indiach? / Sumit Guha

Zamknięte, normatywnie endogamiczne społeczności mają długą historię w Azji Południowej. W ciągu ostatniego tysiąclecia oznaczano je sanskryckim „jati”, arabskim „qaum”, perskim „zat” i innymi. Ale od dawna wiemy, że nie ma odpowiednika słowa „kasta” w żadnym języku indyjskim ani azjatyckim. Przyszło jako słowo zapożyczone, ale dziś jest mocno osadzone w indyjskim dyskursie publicznym i politycznym. Wiemy również, że pierwszymi użytkownikami tego terminu (jako „casta” ) byli Iberyjczycy – Portugalczycy i Hiszpanie, najpierw na Półwyspie Iberyjskim, a następnie w Azji i obu Amerykach. Mniej wiadomo jednak, w jaki sposób używano tego terminu – opisowo, administracyjnie i socjologicznie. Połączenie Azji i obu Ameryk nie zostało wykonane.

Dwa imperia iberyjskie zainicjowały i przez ponad sto lat kontrolowały wszystkie transoceaniczne przedsięwzięcia współczesnych Europejczyków. Byli to Hiszpanie w obu Amerykach i Portugalczycy w Azji. Kilka królestw iberyjskich rozpoczęło w XIII wieku kampanię prześladowań religijnych Żydów. Wielu nawróciło się pod przymusem. Ale ku konsternacji wielu „starochrześcijańskich” duchownych w wygodnych synekurach, wykształceni i zamożni spośród nawróconych Żydów zaczęli wtedy wzrastać w służbie kościelnej i królewskiej. Co więcej, pozycja konwertytów wśród poborców podatkowych w naturalny sposób czyniła ich niepopularnymi wśród biedniejszych chrześcijan. W ten sposób interesy duchownych i plebejuszy połączyły się najpierw w pogromach, a następnie w usprawiedliwianiu swojej wrogości doktryną „czystości krwi” – ​​ideą, że tylko „starzy chrześcijanie” byli godni łaski w społeczeństwie hiszpańskim i portugalskim. Bohaterowie nowej idei musieli walczyć z długoletnią doktryną Kościoła, że ​​wszyscy ludzie są odkupieni przez Chrystusa. Co ciekawe, mimo to udało im się przedłożyć biologiczne pochodzenie ponad duchowe odkupienie. Wynikało z tego, że „nowych chrześcijan”, „konwertytów” itp., zwłaszcza należących do „casta de judios”, należy uważnie obserwować i czujnie wykluczać z urzędów. (Powyższe zaczerpnięto głównie od Alberta Sicroffa, Le Controverse de Statuts de Pureté de Sang 1960.) Przekształciło się to w ugruntowane uprzedzenie, które nasiliło się w XIX wieku. „Casta” przed 1500 rokiem zwykle odnosiło się do rodzaju lub rasy roślin lub zwierząt, ale teraz zaczęło oznaczać gatunek człowieka naznaczony przez pochodzenie. Było to więc na granicy wyłaniającej się koncepcji rasy. Nawet dzisiaj standardowy słownik ilustruje jego znaczenie zwrotem „eso me viene de casta” tłumaczonym jako „to jest we krwi”.

Nic dziwnego, że kiedy Iberyjczycy przybyli do Azji i obu Ameryk, natychmiast zaczęli klasyfikować ludzi według pochodzenia. Nawet w tamtych czasach Indianie nie zawierali małżeństw poza określonym zestawem rodzin lub „kastą” definiowaną jako „pula małżeńska”. Iberyjczycy szybko jednak uznali, że było to motywowane dążeniem do zachowania czystości ich „krwi”. Zwrócił na to uwagę amerykański antropolog Morton Klass. W tym samym czasie Hiszpanie i Portugalczycy również zaczęli tworzyć „sistema de castas”, system kastowy w hiszpańskich Amerykach.

Był to potężny i trwały trope, mimo że wielu specjalistów, takich jak weteran socjologii Joseph Elder, wymieniło siedem błędów w popularnym zachodnim rozumieniu kast. Jednym z nich było stwierdzenie, że „kasty są unikalnie hinduskie”. Napisał on, że w Indiach „kasty istnieją wśród chrześcijan, dżinistów, sikhów, buddystów i muzułmanów. Często zasady dotyczące zawierania małżeństw w obrębie swojej kasty i unikania interakcji z innymi kastami są tak samo surowe wśród chrześcijan, dżinistów itp. jak wśród hinduistów. Elder stawia też palec na kluczowym elemencie jego trwałości. Było nim to, że brytyjski reżim kolonialny – najbardziej wpływowy z południowoazjatyckich imperiów – zastosował go w swoim systemie prawnym i politycznym.

Próby historycznego ujęcia pochodzenia kasty jako pojęcia i praktyki podjął się także amerykański antropolog Morton Klass. Wskazał on, że Portugalczycy i Hiszpanie sami dopiero rozwijali system etnicznej i społecznej stratyfikacji według biologicznego rodowodu; to właśnie z tego powodu natychmiast założyli, że indyjskie grupy endogamiczne jāti miały na celu utrzymanie „czystości krwi”. Wczesną odpowiedzią było jednak nie atakowanie kast, ale zredukowanie większości ich cech do troski społeczeństwa obywatelskiego, zewnętrznego wobec wiary (adiaphora). Konwertyci z różnych kast mogli więc korzystać z oddzielnych kościołów. Według słynnego jezuickiego misjonarza Nobili, była to ustalona praktyka do 1615 roku. Rzeczywiście, Nobili z aprobatą zacytował nawróconego bramina, który odpowiedział na krytykę, że kolor skóry Nobiliego świadczy o tym, że jest on nikczemnym „prangui” (barbarzyńskim przybyszem z Zachodu).

Zarzucasz saniassi [ascecie, co oznacza Nobili], że jest nikczemnym Prangui i jako dowód przytaczasz jego kolor skóry. … tym argumentem udowadniam, że jesteś paria [nazwa kasty Dalitów]. Jesteś czarny, parias są czarni, więc jesteś pariasem. Co! Czy nie możecie sobie wyobrazić, że w innym kraju, gdzie wszyscy ludzie, zarówno bramini, jak i pariasi, są biali, wśród białych będzie istniało to samo rozróżnienie kast, to samo rozróżnienie między szlachtą a plebsem? Wszyscy przyjęli z aplauzem tę odpowiedź, która była równie merytoryczna, co pełna werwy.

To użycie słowa „casta” w znaczeniu jakiejkolwiek grupy pochodzenia weszło do innych języków europejskich. Na przykład Holendrzy do 1640 r. opisali żony niektórych marynarzy jako „kastę portugalską”. Trafiło również do Anglii.

Wczesne rządy kolonialne uznały administracyjną wartość kasty jako środka organizacji „społeczeństwa obywatelskiego”. Holendrzy przejęli Sri Lankę od Portugalczyków i narzucili tam ścisły system kastowy. Od każdej kasty pobierano różne podatki i należności za pracę, aby utrzymać holenderskie przedsiębiorstwa kolonialne. Aby zapobiec uchylaniu się od obowiązku świadczenia usług związanych z ziemią, poddani nie mogli zastawiać ani sprzedawać swoich ziem bez pozwolenia, a zwyczaje i rozróżnienia kastowe były rygorystycznie egzekwowane przez holenderskie przepisy karne. Było to kontynuowane w okresie wczesnych rządów brytyjskich na Sri Lance. Podobnie na wyspie Bombaj, pierwszej brytyjskiej kolonii w Indiach, wczesna administracja zadecydowała, że „kilka narodów obecnie zamieszkujących lub mających zamieszkać na wyspie Bombaj zostanie zredukowanych lub wymodelowanych w tak wiele porządków lub plemion i że każdy naród może mieć szefa (sic) lub konsula tego samego narodu wyznaczonego nad nimi przez rząd i radę”. Jeszcze w 1900 roku brytyjski rząd w Indiach uchwalił Land Alienation Act, główne prawo agrarne regulujące transfery własności pomiędzy dwoma określonymi grupami „plemion i kast” określanych jako „rolnicze” i „nierolnicze”. Oba zestawy obejmowały hindusów, muzułmanów i sikhów. Pełniejszą ekspozycję długiej historii państwa, kast i etniczności można znaleźć w mojej książce (opublikowanej w wydaniu europejskim i indyjskim).

                                                                          Sumit Guha